بيىل قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعى. وسى مەرەيتويعا بايلانىستى تاريحي-درامالىق تەلەسەريال كورەرمەنگە ۇسىنىلادى. باسىندا 20 سەريا بولادى دەپ جوسپارلانسا، كەيىننەن 10 سەريا بولىپ بەكىتىلدى... دەگەندى اbai.kz-تەن وقىپ ويلانىپ قالدىم. تاعى سول باياعى «جالتاق» سەريال بولادى دەگەن وكىنىش وزەگىمدى ورتەيدى.

كەڭەس وداعى ورناپ جەتپىس ءۇش جىل بيلىك قۇرىپ تۇرعاندا قازاق حالقى: «كەڭەس وداعى ورناعان سوڭ، بولشەۆيكتەردىڭ ارقاسىندا «بوستاندىق»، ازاتتىق» الدىق»، – دەپ جازعان «اسا» دارىندى اتالعان اقىندار، «كلاسسيك» جازۋشىلار، لەنيننىڭ ەڭبەكتەرىنەن «قورعاعان» اكادەميكتەر، سالاقۇلاش باياندامالار جازعان زيالىسىماقتاردىڭ بىردە-بىرەۋى بىزگە: «قازاق ازاتتىقتى ورىستان الدى» دەپ ايتقان ەمەس. سوندىقتان دا كەزىندە الاش مەملەكەتىنىڭ نەگىزىن قالاپ، الاش ارىستارى قۇرعان قازاقتىڭ دەربەس اسكەرىن ساۋاتسىز كەدەي-كەپشىكتەن قۇرىلعان قىزىل اسكەرلەر كوزىن جويدى. «ازامات، جۇنجىمە، جۇرمە بوس، قول ۇستاس، بىرىگىپ تىزە قوس. تۋ ۇستاپ دۇشپانعا بارايىق، تەڭدىكتىڭ ۇرانىن سالايىق. تىزەسىن باتىرعان زالىمنان، كۇن تۋدى، ءبىز تەڭدىك الايىق» دەگەن "قىزىل سۇڭقارلاردىڭ" جالىندى ۇراندارى قازاق جاستارىنىڭ ساناسىن ۋلادى. ولاردىڭ ويىنشا ورىس وتارشىلارى "قازاققا كۇن ساۋلەسىن توگىپ، ازاتتىق تاڭىن اتىردى". قازاقتىڭ وقىعاندارىن، باي، بي، حان، سۇلتان، مولدالارىن قازاقتىڭ اتا جاۋى قىلىپ كورسەتىپ، "ازاتتىقتى سولاردان الدىق" دەگەن تۇسىنىك قالىپتاستىردى.

قازىرگى جوعارى سىنىپتارعا ارنالعان ادەبيەت وقۋلىقتارىن اقتارىپ شىعىڭىزشى، ونداعى شىعارمالاردىڭ بارلىعى دەرلىك قازاق حالقىنىڭ سالت-داستۇرىنە، دىنىنە، قارسى مىسقىلداپ، قازاقتى قازاق قىلعان اسىل ەرلەرىمىز "حالىقتى قاناۋشى، تەك زورلىق-زومبىلىق كورسەتۋشى جاۋىزدار" رەتىندە وقىتىلادى. مىسالى، "كوكشەتاۋ" پوەماسىندا ابىلاي حان باستاعان باتىرلار - اقىماق، ناداندار دەلىنىپ، اتا جاۋىمىز جوڭعاردىڭ قىزى - اقىلگوي، دانا رەتىندە سۋرەتتەلەدى. "ۇلپان" رومانىندا كەنەسارى "قاندىقول قاراقشى" بولىپ بەينەلەنگەن. بىلەكتىڭ كۇشىمەن، نايزانىڭ ۇشىمەن، كۇندىز كۇلكى، تۇندە ۇيقى كورمەي، باسىن قۇرباندىققا شالىپ، استى-ءۇستى تولا بايلىق، دارحان دالانى ۇرپاعىنا قالدىرعان اتا-بابالارىمىزدى قۇزعىن-قارعاعا تەڭەپ قورلاۋدان وتكەن ساۋاتسىزدىق، ناداندىق بولماس، ءسىرا. حالىق ابىلاي مەن كەنەسارىنى باتىر دەيدى، ال ادەبيەت وقۋلىعى "قاراقشى" دەيدى. سوندا وقۋشىلار ولاردى قالاي قابىلداۋى كەرەك؟ بولاشاق ۇرپاقتى، ۇلتىنا، ونىڭ تۇلعالارىنا كۇدىكپەن قاراۋعا تاربيەلەيتىن "كلاسسيكالىق" رومانداردى وقۋلىقتارعا نەگە تىقپالاي بەرەتىنىنە تۇسىنبەيمىن. ەندى وسى «قاراقشىلار» تۋرالى ون سەريالى فيلم تۇسىرمەكشى، مەكتەپتە سولاي وقىتامىز.

23 جىلدان بەرى ەلباسىنان باستاپ بالاباقشاداعى بالاعا دەيىن «تاۋەلسىزدىگىمىزگە ءبىر جىل، ون جىل، جيىرما ءۇش جىل» بولدى دەپ تويلاپ كەلەمىز. 1731-1991 جىلدار اراسىنداعى رەسەيگە قارسى كوتەرىلىستەر: «1731-1918 جىلداردا ءومىر سۇرگەن پاتشا يمپەرياسى كەزىندەگى 360 كوتەرىلىس، 1918-1991 جىلدارداعى قۇيتىرقى اتاۋمەن قۇرىلعان كەڭەس وداعى كەزىندەگى 1918-1931 جىلى مەن 1986 جىلعى كوتەرىلىستەردىڭ بارلىعى كىمگە قارسى بولعان ەدى؟ ارينە، ەكى يمپەريانى دا بيلەگەن ورىس ۇلتى، ياعني، ورىستار بولاتىن. رەسەيدەگى ورىستار وزدەرىمەن سوعىسقانداردى شۆەدتەر، موڭعولدار، نەمىستەر دەپ ۇلتىمەن ايتادى. نەگە سول كەزدەگى مەملەكەتتەردىڭ اتىمەن اتامايدى؟ ال، قازاقتار كىمدەرگە قارسى سوعىستى دەسە، رەسەي يمپەرياسىنا نەمەسە كەڭەس وداعىنا قارسى دەيدى. ياعني، ورىستارعا قارسى كوتەرىلىپ، ورىستاردان تاۋەلسىزدىك الدىق دەپ ايتا المايدى. ۇلتى جوق، حالقى جوق مەملەكەتتەرمەن سوعىسقان سياقتىمىز. سونشالىقتى «ورىستارمەن سوعىستىق، ورىستان تاۋەلسىزدىك الدىق» دەپ نەگە ايتا المايمىز؟ باسقا مەملەكەتتەر مەن ۇلتتار ايقايلاپ تۇرىپ ايتادى. سونى ايتتىڭ دەپ ورىستار بىرەۋىنە رەنجىپ، قايتادان سوعىسىپ جاتقان جوق. سوندا بىزدىكى نە قىلعان اقىماقتىق، قۇلدىق سانا، وسىعان باسىم جەتپەيدى. رەسەي يمپەرياسىنىڭ قازاق حالقىن قىرعىنعا ۇشىراتقانى جايلى ورىس جازۋشىسى گەرتسەن «كولوكول» دەيتىن اتاقتى شاعارماسىندا; «كونە وسيەت سوعىستارى مەن موڭعول شاپقىنشىلعى داۋىرىنەن بەرگى تاريحتا ءدال وسىنداي جيرەنىشتى، قۇتىرعان شاپقىن بولعان ەمەس... بۇل قاندى وقيعا بولاشاقتا شەجىرەگە ەنۋى ءتيىس»، - دەپ جازادى. ەرتەرەكتە اۋىل اقساقالدارى ايتاتىن; ورىس باسقىنشىلىعىنا قارسى شىققان اۋىلداردى رەسەي اسكەرلەرى حالقىن قىرىپ، مال-مۇلكىن توناپ، كيىز ۇيلەردى ورتەپ ءتىرى جان قالدىرماي، بوساعان جەرگە رەسەيدەن ورىس شارۋالارىن اكەلىپ ورنالاستىرىپ وتىرعان. كەي اۋىلداردا قازاق ەركەك كىندىكتىلەرىن; جاڭا تۋعان نارەستەدەن، بەس جاسقا دەيىنگى ەر بالالاردى اسپانعا لاقتىرىپ مىلتىعىمەن مەرگەندىككە اتىپ، ۆينتوۆكاسىنىڭ ۇشتىگىمەن شانشىپ جارىسسا، بەس جاستان - ون جاسقا دەيىنگى ەر بالالاردى كوكپار قىلىپ تارتىسقان، ون جاستان - ون بەسكە جاسقا دەيىنگى ۇلداردى الاڭقايعا قاقشيتىپ تۇرعىزىپ قويىپ، اتپەن شاپقىلاپ، قيقۋلاپ كەلىپ، جالاڭ قىلىشپەن باستارىن دوپشا قاعىپ ءتۇسىرۋ - كۇندەلىكتى جاتتىعۋعا اينالعان. قازاقتىڭ ەركەكتەرىن جويسا، قازاق ۇلتىن جوياتىنىن رەسەي اسكەرلەرى جاقسى ءبىلدى. 1921 جىلى ازامات سوعىسى ءبىتىپ ەل تىنىشتانعانشا قازاق ەركەكتەرىنىڭ كوزىن جويىپ وتىردى. قاتىن قىلعان، زورلاعان، قازاقتىڭ قىز-كەلىنشەكتەرى قازاقتىڭ ەمەس، كوك كوز، سارى شاشتى، شيكى سارى ورىس تەكتەس بالالاردى مىڭداپ كوبەيتتى. «دەنەمە كاپىر ءتيىپ، ارىمدى بىلعادى» دەپ قازاقتىڭ قانشا ادال قىزدارى وزدەرىنە قول جۇمساسا، زورلانعان ءبىرازى «جاۋدان» بالا تۋعاندا ولاردى ءوز قولدارىمەن ءولتىرىپ وتىرعان...

ابايدان باستاپ، كەشەگى قازاق سوۆەت ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن قالاعان كلاسسيك جازۋشىلار مەن قىپ-قىزىل اقىندار; «جاڭا زاماننىڭ ونەرىن، عىلىم-ءبىلىمىن مەڭگەرۋ ءۇشىن ەڭ اۋەلى ورىس ءتىلىن ۇيرەنۋ، ورىس حاتىنا جەتىگۋ كەرەك. قازاقتار سوندا عانا الدىڭعى قاتارلى جۇرتتارمەن تەرەزەسى تەڭ حالىققا اينالماق، سوندا عانا تۇنەكتەن شىقپاق. سوندىقتان دا قازاق زيالىلارى ورىس اتىن جاتىرقاماۋعا، ورىس مادەنيەتىنەن ءنار الىپ، ورىس عىلىمىمەن قانىعۋعا سول ارقىلى ادامزات قولى جەتكەن بارلىق رۋحاني جانە ماتەريالدىق بايلىق بيلىگىنە كوتەرىلەمىز» دەپ شاقىردى. ال، قانە جەتكەن جەتىستىگىمىز؟ كەرىسىنشە، ورىستان بوستاندىق العاندا ءبىلىم-عىلىمىنىڭ شىڭىنا، الەمدىك مادەنيەتتى مەڭگەرگەن ۇلت ەمەس، ەڭ مەشەۋ قالعان شالا ساۋاتتى، ءتىلىن، ءدىنىن، مادەنيەتىن، ءوز ۇلتىن ءوزى جويىپ جاتقان ەل ەكەنىمىزدى بىراق بىلگەن جوقپىز با؟ كەرەك دەسەڭ، ءبىلىم، عىلىم، تەحنولوگيانى بىلاي قويىپ، ءجونى ءتۇزۋ باسپانا دا سالا المايدى ەكەنبىز. قازاقتار ورىسشا وقىپ، ءبىلىم-عىلىم مەڭگەرگەن بولسا ەلباسى ميلليونداعان دوللار شىعىنداپ، «بولاشاق» باعدارلاماسىمەن شەتەلگە جاستاردى وقىتىپ اق تەر، كوك تەر بولىپ الەك بولماس ەدى. قاي عاسىردا بولسىن ورىستار ەشقاشان دامىعان، ساۋاتتى مەملەكەت بولعان ەمەس. كەدەندىك وداققا، رەسەيگە قوسىلۋ ارقىلى تاعى دا الەمدىك دامۋدىڭ سوڭىنا قالاتىن ءتۇرىمىز بار. تاريحشىلارىمىز - قورقاق، رەجيسەرلارىمىز – جالتاق، بيلىك باسىنداعىلار – قالتاق، ساياساتىمىز – سالتاق، باسقارۋ جۇيەمىز بەن مادەنيەتسىماعىمىزدى ورىس جۇرگىزىپ وتىر. قازاق تاۋەلسىزدىگىنە بايلانىستى، قازاق باتىرلارى جونىندە كوركەم شىعارما نەمەسە كوركەم فيلم تۇسىرسە، اينالدىرعان «اتا جاۋىمىز» - ءبىر جوڭعارىمىز بار. سوندا قازاقتىڭ جوڭعاردان باسقا جاۋى بولماعان با؟ ول ءوزى ەرتەك سياقتى. ويتكەنى، قازىرگى تاڭدا جوڭعار دەيتىن مەملەكەت تە، ونداي حالىق تا جوق. سوندىقتان وقۋشىلار، جاستار جوڭعارلار جونىندە ايتقان پاتريوتتىق اڭگىمەلەرىمىز بەن فيلمدەرىمىزگە گرەكيانىڭ نەمەسە ەجەلگى ءريمنىڭ ميفولوگيالىق اڭىزدارى سياقتى نەمقۇرايدى قارايدى. ەشقانداي پاتريوتتىققا ەلىن، حالقىن سۇيۋگە تاربيەلەمەيدى. رەسەيدەگى ورىستار «9 مامىر جەڭىس كۇنى» دەپ، «نەمىس باسقىنشىلارى جاۋلارىمىز، نەمىس، فريتس، فاشيست» دەپ الەمدەگى ەڭ جامان سوزدەرىمەن قورلاپ، ماسقارالاپ، كوركەم فيلمدەرىندە ەڭ اقىماق، توپاس قىلىپ كورسەتسە دە گەرمانيا مەملەكەتى ولارمەن ۇرىسپاي-اق زكونوميكالىق، مادەني، دوستىق، ىنتىماقتىستىقتا قارىم-قاتىناس ورناتىپ ارالارىنا سىزات تۇسپەيدى. ال ءبىزدىڭ تاريحشىلارمىز بەن ساياساتشىلارىمىز رەسەيگە قوسىلعالى تەك قىرىلىپ-جويىلۋمەن، الەم وركەنيەتىنەن، الەمدىك عىلىم، بىلىمنەن ارتتا كەلە جاتقانىمىزدى بىلسە دە، شىندىقتى ايتىپ، رەجيسسەرلارىمىز فيلم ەتىپ تۇسىرەر ءتۇرى جوق. كەرىسىنشە، قازاقتى قورلاپ وتباسىن ويراندايتىن ماسكۇنەم اكە، ايەلدەر مەن مالدى زورلايتىن بالا، جەزوكشە قىزدار مەن اشىنا ايەلدەر تۋرالى فيلم تۇسىرگەندە الدارىنا جان سالمايدى.

1901 –1910 جىلدارى رەسەي يمپەرياسى ءستولىپيننىڭ رەفورماسىنا وراي ء«وز ەركىمەن» قوسىلعان قازاق حالقىن شۇرايلى جەرىنەن قۋىپ، قىزىن قاتىن، ايەلدەرىن كۇڭ، بالاسىن قۇل ەتتى. قارسىلاسقانىن اتتى، تۇرمەگە جاۋىپ، قازاقتان تازارتىلعان شۇرايلى جەرىنە ىشكى رەسەيدەن ورىس مۇجىقتارىن تاراقانداي قاپتاتتى. 1916 كوتەرىلىستە، 1918-1920 جىلدارى اق پەن قىزىلعا ءبولىپ، ازامات سوعىسىندا ميلليونعا جۋىعىن قىردى. 1921–1923 جىلدارى ءبىر جارىم ميلليونىن اشتان ءولتىردى. 1927–1929 بايلاردى كامپەسكەلەۋ، اتۋ، اسۋ. 1930-1931 ج. الاش ارىستارىن قامادى، اتتى. 1932-1933 ج. ءۇش ميلليون قازاقتى اشتان قىرىپ، كومۋسىز قالدى. 1937 – 1939 ج. الپىس التى مىڭ باس كوتەرەر ساۋاتتىلارىن «حالىق جاۋى» دەپ كوزىن قۇرتتى. 1941 –1945 ج. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستى «ۇلى وتان سوعىسى» دەپ تاعى ءۇش ءجۇز مىڭىن وپات قىلدى. 1951 –1953 ج. تاعى رەپرەسسيا. 1955-61 جىلدار «تىڭ يگەرۋ» دەگەن قارعىس اتقىر ناۋقانمەن قاڭعىپ كەلگەن، ادەيى تۇرمەدەن بوساتىلعان 900 مىڭ تورەمشىكتەردىڭ قولىنان قانشا قازاقتىڭ قىزى زورلانىپ، قانشا اسىل انالارىمىزدىڭ ارى تاپتالىپ، قازاقتىڭ جەتى ءجۇز مەكتەبىن جاۋىپ، ايبىندى ەرلەرىمىزدىڭ قانشاسى «بۇزاقىلاردىڭ» قولىنان قايتىس بولعانى بەلگىسىز. 1979 – 1989 ج. قازاق ءۇشىن ءبىر تيىن قۇنى جوق «اۋعان سوعىسىندا» نار جىگىتتەر شەيىت بولدى. 1961 – 1984 ج. قازاق جاپپاي ىشكىلىككە سالىنىپ، مەشىتتەر بۇزىلىپ، ەل دىنسىزدەنىپ، دىلسىزدەنىپ، قازاق ءتىلىن ارنايى تۇردە جويىپ، ۇلتتىق رۋحىنان ايىرىلىپ ەسەڭگىرەپ قالدى. 1986 –1987 ج. باس كوتەرگەن قازاق جاستارىن قانعا بوياپ، سوتتادى، تۇرمەلەرگە تىعىپ ءولتىردى. 1989-1990 ج. جاڭاوزەن جاستارىن جانشىدى. قاراپ وتىرساڭىز، اراسىن ۇزاتپاي، ۇنەمى قازاق حالقىن جويىپ وتىرعان. توبە شاشىڭ تىك تۇرىپ، جۇرەگىڭ جارىلىپ كەتەتىن، مىڭداعان فيلمدەرگە ارقاۋ بولاتىن، جانتۇرشىگەرلىك سۇمدىق وقيعالار ەمەس پە؟ وسىلاردى اشكەرەلەپ فيلم تۇسىرسە، قازاق حالقىنىڭ رەسەي يمپەرياسى الدىندا ەزىلىپ قالعان ەڭسەسىن كوتەرەر ەدى.

توعايباي نۇرمۇراتۇلى،

ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى قۇرمەت گراموتاسىنىڭ يەگەرى.

Abai.kz