«جۇلدىزدى سوعىس» (Star War) تەرمينى اقش پرەزيدەنتى رونالد رەيگاننىڭ تۇسىندا ساياسي قولدانىسقا ەندى. ودان ون شاقتى جىل وتپەي جاتىپ، كسرو-مەن بىرگە تاريحي دەرەككە اينالدى. الايدا كەشەگى ەكىپوليارلى الەمنىڭ جانە «قىرعي-قاباق» سوعىستىڭ مۇراسى اقپاراتتىق ءارى عالامدانۋ عاسىرىندا قايتادان قىلاڭ بەرىپ، جاھاندىق-عارىشتىق سوعىسقا جالعاسا ما دەگەن قاۋىپ بار. الەمدىك ۇستەمدىك تىلەگەن الپاۋىتتار جەردە عانا ەمەس، عارىشتاعى قاۋىپسىزدىك ءۇشىن تەكەتىرەسىن تۇرلەندىردى. 1983 جىلى رەيگان جاڭاشا قارۋلانۋ قاجەتتىگى جايلى ايتقاندا، پەنتاگوننىڭ عارىشتىق امبيتسيا­سىن ايگىلەدى. بۇل – اقش-تىڭ عارىشتان باقىلاۋ جاسالىناتىن، زىمىراننان قورعانىس جۇيەسىن قۇرۋدى كوزدەگەن عىلىمي-زەرتتەۋ جانە تاجىريبەلىك-قۇراستىرۋ جۇمىستارىنىڭ كەشەندى جوباسى ەدى. «مەن يادرولىق وقتۇمسىقتارمەن جابدىقتالعان ستراتەگيالىق زىمىرانداردان تونگەن قاتەردى جويۋ ءۇشىن ۇزاق مەرزىمدى زەرتتەۋلەر مەن جوبالاردى جۇرگىزۋگە جان-جاقتى ءارى شۇعىل كىرىسۋگە بۇيرىق بەردىم»، – دەگەن ەدى رەيگان سول كەزدە.

عارىشتان باسقارىلاتىن «ستراتە­گيالىق قورعانىس باستاماسى» (Strategic Defense Initiative) باعدارلاماسى اياسىندا ساۋلەلى، ەلەكتروماگنيتتى، كينەتيكالىق، جوعارى كەرنەۋلى، «جەر-عارىش» جانە «عارىش-جەر» باعىتىنداعى جاڭا دەڭگەيدەگى زىمىرانداردى دايىنداۋ جانە ىسكە قوسۋ كوزدەلگەن ەدى. امەريكالىق ساراپشىلار بۇل باعدارلامانىڭ بۇعان دەيىنگى «مانحەتتەن» (اتوم بومباسىن جاساۋ), «اپوللون» (ايعا ادام ۇشىرۋ) سياقتى جوبالاردان وزگەشە سىپاتتا ەكەنىن اتاپ كورسەتكەن بولاتىن.

بۇل كەزدە بەلگىلى رەجيسسەر دجوردج لۋكاستىڭ وسى اتتاس ءفيلمدى شىعارعانىنا نەبارى التى جىل بولعان ەدى. زاماناۋي زىمىراندار، عارىشتىق تەحنولوگيالار جانە لازەرلى قارۋمەن جاراقتانۋعا بەكىنگەن امەريكا اسكەرىن «جۇلدىزدى سوعىس» ءفيلمىنىڭ قاھارماندارىنا تەڭەۋ ادەبي جورالعى عانا بولاتىن. اسكەري باعدارلامانىڭ اتىن كوپشىلىككە ارنالعان كوركەم فيلممەن استاستىرۋدا ەش ابەستىك جوق، ارينە. ايتسە دە، رەيگاننىڭ ءوزى مۇنداي قارابايىرلىقتى جاقتىرماعان كورىنەدى.

اقىرى بۇل وقيعا اقش پەن كەڭەستەر وداعى اراسىندا عارىش­ى يگەرۋ جانە قارۋ-جاراق جۇيەسىن جەتىلدىرۋ باعىتىنداعى جانتالاسقان باسەكەنىڭ ورشۋىنە سەبەپشى بولدى. وسىدان سوڭ ءۇش-ءتورت جىلدان كەيىن كسرو-نىڭ دا ءدال وسى باعىتتا عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىس باستاعانى ءمالىم بولدى. بۇل قىرعي-قاباق سوعىستىڭ شىرقاۋ شەگىنە جەتكەن كەزى ەدى.

رەيگاننىڭ ستراتەگياسى «قىرعي-قاباق سوعىستى توقتاتۋدىڭ جالعىز امالى – بۇل سوعىستا جەڭىپ شىعۋ» ەدى. ەگەر امەريكا رەيگان ارمانداعان اسا قۋاتتى «قالقان» قۇرۋ باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرا السا، وندا ەكى پوليارلى جۇيەدەگى اقش پەن كسرو تەپە-تەڭدىگى كۇشىن جوياتىنى ءسوزسىز.

بىراق «جۇلدىزدى سوعىس»، ياعني «ستراتەگيالىق قورعانىس باستاماسى» باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرۋ جۇمىسى توقسانىنشى جىلدارى توقتاتىلدى. قازىرگى كەزدە بۇل باعدارلامانىڭ قانشالىقتى جەمىستى بولعانى جايلى كەرەعار پىكىرلەر كوپ. ونىڭ اياسىنداعى كوپتەگەن جوبالار جۇزەگە اسپادى. مىسالى، «بريلليانت بۇراندا» اتتى ءتورت مىڭداي كىشىگىرىم سپۋتنيكتەر قارسىلاستىڭ وقتۇمسىقتارىنا سوقتىعىسىپ، جارۋعا لايىقتالىپ جاسالۋى ءتيىس ەدى. وسىنداي باسقا دا كوپتەگەن جوبالار اياقسىز قالعاندىقتان، بۇل باعدارلامانى قازىر «رەيگاننىڭ افەراسى» دەپ تە اتايدى.

كەيبىر ساراپشىلار قارسىلاستىڭ يادرولىق شابۋىلىنان تولىقتاي قورعايتىن باعدارلاما جاساۋ مۇمكىن ەمەس دەپ سانايدى. ايتسە دە، ستراتە­گيالىق قورعانىس باستاماسىن مۇلدە ناتيجەسىز دەۋگە بولماس. سەبەبى، ونىڭ كەيبىر جەتىستىكتەرى توقسانىنشى جىل­دارى يراكتاعى سوعىس كەزىندە قولدانىلعانى بەلگىلى.

ال عىلىمي-تەحنولوگيالىق جاڭالىق اشۋ باعىتىندا كوپتەگەن زەرتتەۋلەر جەمىستى بولدى. شىندىعىندا، اقش-تىڭ قورعانىس سالاسىنداعى كەيبىر عىلىمي جاڭالىقتارى زاماناۋي وركەنيەتتىڭ يگىلىگىنە اينالىپ، امەريكا ەكونوميكاسىنا ايتارلىقتاي پايدا اكەلدى، مىڭداعان جاڭا جۇمىس ورنىن اشۋعا سەبەپشى بولدى. ناقتىسىن ايتقاندا، قازىر ادامزاتتىق ورتاق يگىلىك سانالاتىن ينتەرنەت مەن GPS جۇيەسى، لازەرلى تەحنولوگيالار ءاۋ باس­تا امەريكالىق قورعانىس سالاسىندا قولعا الىنعان جوبالار بولاتىن.

اسكەري باعدارلاماعا قاتىستى الىپقاشپا سوزدەرگە قاراماستان، اقش قارسىلاستان قورعانار عارىشتىق «قالقان» قۇرۋ نيەتىنەن باس تارتقان ەمەس. بازبىرەۋلەر عارىشتان باسقارىلاتىن قارۋ جاساۋ مۇمكىن ەمەس دەسە دە، كەيبىر ساراپشىلار بۇل باعدارلامانىڭ جالعاسىن كىشى دجوردج بۋش قايتا جانداندىرعان «پرو» جۇيەسىنەن ىزدەيدى. پەنتاگون ءوزىنىڭ قۇرامىنداعى زىمىرانعا قارسى قوعانىس اگەنتتىگىن Missile Defense Agency ساقتاپ قالدى. وسىلايشا، اق ءۇي زىمىراننان قورعانىس تاكتيكاسىنان باس تارتقان جوق، كەرىسىنشە، سوڭعى جىلدارى بۇل باعىتتاعى جۇمىستى جانداندىردى.

2009 جىلى قازىرگى اق ءۇي باسشىسى باراك وباما بۇل باستامانى ودان ءارى جەتىلدىرىپ، «ەۋروپرو» جۇيەسىن جۇزەگە اسىرۋدى قولعا الدى. باعدارلامانىڭ قامتۋ اياسى دا وزگەردى: باستاپقى كەزدە سولتۇستىك امەريكا قۇرلىعىن قورعايتىن «قالقان» قۇرۋ عانا كوزدەلسە، كەلە-كەلە تۇتاس ەۋروپانى جانە وعان قوسا شىعىس ازيانى دا قورعانىس قاناتىنا الۋ جوسپارلانۋدا.

قازىرگى تاڭدا يزرايل مەن جاپونيا دا زىمىراننان قورعانىستىڭ ۇلتتىق جۇيەسىن قۇرۋدا. ولارعا بارىنشا سەپتەسىپ وتىرعان اقش ءوز اسپانىندا عانا ەمەس، ايماقتىق دەڭگەيدە قورعانىس جۇيەسىن جاساۋعا مۇددەلى. «عالامدىق قالقان» اقش-تىڭ ەجەلگى قارسىلاستارى – كەشەگى-بۇگىنگى سوتسياليستىك يدەولوگياداعى ەلدەر – رەسەي، قىتاي، سولتۇستىك كورەياعا قارسى باعىتتالماق.

وسىلايشا، وتىز ەكى جىل بۇرىن ايتىلعان ءسوز ءالى ماڭىزىن جويعان جوق. رەيگاننىڭ سول كەزدە ايتقان تاعى ءبىر ءسوزىن ەسكە تۇسىرسەك، ول بىلاي دەگەن ەدى: ء«بىز اسكەري ۇستەمدىككە ۇمتىلمايمىز، ساياسي ۇپاي ىزدەمەيمىز. ءبىزدىڭ بىردەن-ءبىر ماقساتىمىز – يادرولىق سوعىستىڭ باستالۋ قاۋپىن ازايتۋدىڭ جولدارىن ىزدەۋ».

رەيگان نە دەسە دە، سول كەزدەگى اقش پەن كسرو يەلىگىندەگى يادرولىق قارۋدىڭ كوپتىگى سونشاما، جەر سەكىلدى ءجۇز عالامشاردى جويۋعا جەتەتىن. ال سوڭعى وتىز جىلدا اقش تا، كسرو مۇراگەرى – رەسەي دە يادرولىق قۋاتىن 15-20 ەسە ارتتىردى.

ادامزاتتى يادرولىق قارۋدىڭ قاۋپىنەن ساقتاندىرۋدى ويلاعان ءبىر توپ عالىم 1947 جىلى «قيامەت كۇنى» ساعاتىن «ىسكە قوستى». «Bulletin of the Atomic Scientists» باسىلىمىنىڭ جازۋىنشا، وتكەن ايدا عالىمدار ساعات ءتىلىن 23:57 دەپ وزگەرتكەن. بۇل – «يادرولىق قيامەت-قايىمنىڭ» باستالۋ قاۋپى بارىنشا جاقىن دەگەن ءسوز. وسىلايشا، عالامدا جاڭا قىرعي-قاباق سوعىسى باستالۋعا شاق ەكەنى اشىق ايتىلا باستادى.

بۇعان بىردەن-ءبىر سەبەپ – ۋكرايناداعى الپاۋىتتار مۇددەسىنىڭ قاقتىعىسى. اقش-تىڭ ۋكراينانى قارۋلاندىرۋ نيەتىن جاريا ەتۋى جاعدايدى ودان ءارى ۋشىقتىردى. كوپتەگەن كونگرەسس مۇشەلەرى «ۋكراينانىڭ يەلىگىندە رەسەيگە قارسى تۇرار قارۋ بولسا، قاقتىعىس توقتايدى» دەپ مالىمدەدى. ال رەسەي «اق ءۇي ۋكراينانى ءوزىنىڭ اسكەري بازاسىنا اينالدىرۋدى كوزدەيدى» دەپ ايىپتايدى. ەگەر اق ءۇي شىن مانىندە كيەۆتى قارۋلاندىراتىن بولسا، كرەمل وعان قارسى ارەكەتكە كوشكەن جاعدايدا، جاڭا قىرعي-قاباق سوعىس ءورتى لاپ ەتۋى عاجاپ ەمەس. ءتىپتى كسرو-نىڭ بۇرىنعى باسشىسى، كەشەگى «قىرعي-قاباق» سوعىسىنىڭ ءتىرى كۋاگەرى گورباچەۆتىڭ ءوزى «بۇل جولى قىرعي-قاباق سوعىس وتقا ورانعان شىن سوعىسقا اكەلۋى مۇمكىن» دەپ مالىمدەمە جاساپ، باتىستىق باسىلىمدارعا سۇحبات بەردى.

وسىلايشا، اقش پەن رەسەي اراسىنداعى يادرولىق قارۋدى قولدانباۋ، ونىڭ تارالۋ قاۋپىن ازايتۋ باعىتىنداعى جيىرما جىلدىق جۇمىس زايا كەتۋى مۇمكىن: اقش پەن ەۋرووداق سانكتسيالارىنىڭ سالدارىنان باتىس ەلدەرىمەن قارىم-قاتىناسى كۇرت سالقىنداعان رەسەي ەندى يادرولىق قارۋعا قاتىستى ارىپتەستىكتەن باس تارتىپ وتىر. ءتىپتى كەلەسى جىلى وتەتىن يادرولىق قاۋىپسىزدىك جونىندەگى سامميتكە قاتىسپايتىنىن مالىمدەدى.

ايتسە دە، عالامدىق-عارىشتىق قىرعي-قاباق سوعىستىڭ قاۋپىن تۋدىرعان ۋكراينا ەمەس. بۇل جاعدايدا ول سەبەپتەن گورى سىلتاۋعا ۇقسايدى. عالامدىق دەڭگەيدەگى قىرعي-قاباق سوعىسىنىڭ استارىندا عارىشتىق قاۋىپسىزدىك قورقىنىشى جاتىر.

شىندىعىندا، عارىشتى يگەرۋ تاجىريبەسىنىڭ وزىنەن اسكەري ۇستەمدىككە ۇمتىلۋ امبيتسياسى سەزىلەدى. تاريحقا جۇگىنسەك، عارىشقا ۇشىرىلعان العاشقى نىسان – V-2 نەمىس بالليستيكالىق زىمىرانى بولاتىن. كەزىندە عارىشتى يگەرۋ سىلتاۋىمەن اقش تا، كسرو دا قۇرلىقارالىق بالليستيكالىق زىمىراندار جاساۋمەن اينالىسقانى بەلگىلى.

قىرعي-قاباق سوعىس اياقتالعان سوڭ جيىرما جىل بويى عارىشتى بىرگە يگەرۋگە جاسالعان ازعانا تالپىنىستىڭ اياسىندا اقش پەن رەسەي اراسىندا استىرتىن باسەكە جۇرگەنى ءمالىم. حالىقارالىق عارىش ستانتسياسىندا قاي ەلدىڭ استروناۆتى قانشا ۋاقىتقا جىبەرىلەدى دەگەن ماسەلە تالاي كەلىسسوزدەرگە ارقاۋ بولدى.

جاقىندا اق ءۇي جاريالاعان «ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك ستراتەگياسى» اتتى قۇجاتتا «عارىشتاعى قاۋىپسىزدىك» ارنايى تارماق رەتىندە كورسەتىلگەن. بۇل قۇجاتقا سايكەس، اقش عارىشتى كوممەرتسيالىق پايدا تابۋ ماقساتىندا دا، بەيبىت ماقساتتا دا، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن اسكەري ماقساتتا دا پايدالانادى. عارىشقا ساپار شەگۋدى ۇيىمداستىرۋ ىسىنە بۇدان بىلاي جەكە كومپانيالار دا اتسالىساتىن بولادى. سونداي-اق، اقش عارىش جۇيەسىنە تونەر قاتەردىڭ الدىن الۋعا دا بارىن سالماق.

جاڭا عاسىردا اقش عىلىمي جاڭالىقتار مەن جاڭا تەحنولوگيا­لاردى دامىتۋعا باسىمدىق بەرىپ وتىر. بۇل عارىشتى يگەرۋگە دە، ادام ءومىرىن جاقسارتۋعا دا، ەكونوميكانى دامىتۋعا دا، اسكەري قورعانىستى كۇشەيتۋگە دە قاتىستى. سوندىقتان وباما كومانداسى ۇسىنىپ وتىرعان جاڭا بيۋدجەتتە عىلىم مەن تەحنيكاعا بولىنەتىن قارجى كولەمىن كوبەيتۋ كوزدەلگەن. 2016 جىلعا ارنالعان قورعانىس سالاسىنىڭ بيۋدجەتى كونگرەسس قاراۋىنا جىبەرىلدى. ەگەر بۇل جوبا وزگەرىسسىز قابىلدانار بولسا، كەلەسى جىلى وباما قورعانىس سالاسىنا 534 ميلليارد دوللار جۇمساۋدى جوسپارلاپ وتىر. ونىڭ 70 ميللياردى زەرتتەۋ جۇمىستارىنا ارنالادى. ارينە، پەنتاگوننىڭ قۇپيا جوسپارلارى دا بار، وعان بولىنەتىن شىعىن كولەمى ايتىلمايدى.

شىندىعىندا، اقش-تىڭ اسكەري زەرتتەۋلەر مەن جوبالارعا جۇمسايتىن شىعىن كولەمى فرانتسيا مەن رەسەيمەن سالىستىرعاندا ەكى ەسە كوپ، ال قىتاي مەن گەرمانيامەن سالىستىرساق، توعىز ەسە ارتىق ەكەن. 2005 جىلدان بەرى اق ءۇي عىلىمي زەرتتەۋلەر مەن جوبالار شىعىنىن 22 پايىزعا قىسقارتقان ەدى. ەندى وباما وسى ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرماق.

بۇعان قوسا، اقش مارسقا استروناۆتار اتتاندىرۋ جوباسىن جۇزەگە اسىرۋعا كىرىستى. ناسا ۇشىرعان «Orion» عارىش كەمەسى العاشقى سىناقتاردان ءساتتى وتكەن.

اقش عارىشتى يگەرۋگە دەن قويعاندا، رەسەي عارىشتىق قاۋىپ­سىزدىككە باسىمدىق بەرىپ وتىر. وتكەن جىلدىڭ سوڭىندا الەمدىك باسىلىمدار رەسەيدىڭ عارىشقا بەلگىسىز سپۋتنيك ۇشىرعانى جايلى جارىسا جازعان ەدى. BBC سايتىندا جاريالانعان مالىمەتكە سايكەس، رەسەي قولعا العان عارىشتىق جوبالار قارسىلاستىڭ عارىش كەمەلەرى مەن تىڭشىلىق سپۋتنيكتەرىن جويۋعا ارنالعان كورىنەدى. بۇۇ-نا بەرگەن مالىمەتىندە رەسەي عارىشقا ءتورت سپۋتنيك ۇشىرعانىن حابارلاعان، بىراق ولاردىڭ ماقساتى جايلى ماردىمدى مالىمەت جوق. بريتاندىق «Financial Times» گازەتى وسىعان وراي باسىلىمنىڭ ءبىرىنشى بەتىندە «رەسەيدىڭ سپۋتنيكتەرگە قارسى قارۋى ما؟» اتتى ماتەريال جاريا­لادى.

اقش-تىڭ دا، رەسەيدىڭ دە سوڭعى كەزدە عارىشتىق جوبالارعا قاتتى كوڭىل بولۋىنە قىتايدىڭ ارەكەتى تۇرتكى بولۋى مۇمكىن دەگەن پىكىر بار. قىتاي ەشقانداي مالىمدەمەسىز، دابىرا ۇرانسىز-اق عارىشتىق دەرجاۆاعا اينالدى. ول بۇگىنگى تاڭدا اقش پەن رەسەيدەن كەيىنگى جەكە-دارا عارىشتىق ساپار ۇيىمداستىرۋعا قابىلەتتى ءۇشىنشى ەل. قىتايدىڭ عارىشتىق باعدارلامانى قارقىندى دامىتۋعا كىرىسكەنى سونشا، الداعى ۋاقىتتا ايعا ادام قونىستاندىرۋدى جوسپارلاپ وتىر. ونىڭ ۇستىنە، قىتايدىڭ DF-31 جاڭا بالليستيكالىق زىمىراندارىن جەتىلدىرىپ، «تيانگۋن-2» ەكىنشى وربيتالىق ستانتسيا قۇرۋمەن اينالىسىپ جاتقانى بەلگىلى.

«Financial Times» گازەتىنىڭ جازۋىنشا، قىتاي 2007 جىلى ءوز زىمىرانىنىڭ كومەگىمەن عارىشتاعى ىستەن شىققان ءبىر سپۋتنيكتى اتىپ تۇسىرگەن. ال 2008 جىلى مۇنى اقش تا قايتالادى. بۇدان سوڭ بىلتىر مامىر ايىندا قىتايدىڭ «شيتسزيان-15» سپۋتنيگى عارىشتاعى باسقا سپۋتنيكتى ىستەن شىعارۋعا قابىلەتتى ەكەنىن كورسەتتى. قىتايدىڭ بۇل سىناق تاجىريبەسى اقش پەن ەۋرووداق تاراپىنان سىنعا ۇشىرادى، ولار عارىشتاعى سپۋتنيكتەردى ىستەن شىعارۋعا ارنالعان جەردەن باسقارىلاتىن قارۋ جاسادى دەپ ايىپتادى. بىراق مۇنداي ايىپتاۋلار مەن مالىمدەمەلەرگە قاراماستان، قىتاي ءوز اسكەري قۋاتىن دامىتىپ، عارىشتىق دەرجاۆا قابىلەتىن كۇشەيتىپ جاتىر.

كەيبىر رەسەيلىك ساراپشىلار اقش قانشا تىرىسسا دا، 2025 جىلعا دەيىن زامىراننان قورعانىس جۇيەسىن تولىق جۇزەگە اسىرا المايدى دەپ سانايدى. اقش-تىڭ قازىرگى «قالقانى» سولتۇستىك كورەيانىڭ يادرولىق زىمىراندارىن توقتاتۋعا عانا قابىلەتتى دەسەدى. ال رەسەيدىڭ بۇل باعىتتاعى زەرتتەۋ جۇمىسى قارسىلاستىڭ قورعانىس جۇيەسىن بۇزۋعا جانە ءوز زىمىراندارىن جەتىلدىرۋگە باعىتتالعان.

بىراق 2025 جىلعا كوز تىگىپ نە كەرەك، 2015 جىلى عالامدى نە كۇتىپ تۇرعانى بەلگىسىز. جەر بەتىندەگى تەرريتوريالىق تالاستار، گەوساياسي ۇستەمدىككە ۇمتىلىس عارىشتىق اتىس-شابىسقا، زىمىراندار سوقتىعىسىنا ۇلاسپاسىن دەڭىز. مارسقا كەمە ۇشىرىپ، ايعا ادام قونىستاندىرۋدى كوزدەگەن الپاۋىتتار نەدەن تارتىنار؟

گۇلبيعاش ومار، ۇلىبريتانيا

دەرەككوزى: «تۇركىستان» اپتالىعى، 01.03.2015