اسىرەدىنشىل قازاق بالاسى قولىنا قارۋ الىپ سيريادا سوعىسىپ ءجۇر. ال، اتاجۇرتىنا كەلىپ تامىر جايۋدى ارماندايتىن اعايىندى ۇكىمەتىمىز ءتۇرلى سىلتاۋ تاۋىپ ەلگە جاقىنداتپاۋدا. وسى ەكى جايتتى ويلاپ وتىرىپ، ەسىمە تۇركيا ساپارى، تۇركياداعى قاراشاي باۋىرلاردىڭ جانۇشىرعان ارەكەتى ورالدى.

(ۇلتتىق كيىمدەرىن كيگەن قاراشايلار. كونە سۋرەت)

انكارانىڭ شىعىس جاق بەتىندە، قالادان 20-30 شاقىرىمداي جەردە، قاراشايلاردىڭ اۋىلى بار. اۋىل تۇرىكشە - ياعلىپىنار، قاراشاي تىلىندە - جاۋلى اتالادى. قاراشايلارمەن انكارانىڭ شەتىندەگى ءبىر ءدامحانادا ۇشىراستىم. تۇرىكتەرگە قاراعاندا كوزدەرى ءسال قىسىقتاۋ. قايسىبىرىنىكى دوڭگەلەك. سونداي رەڭ-سيپاتتارىمەن دە، تىلدەرىمەن دە قاراشايدىڭ قازاعىما جاقىندىعىن بەك ۇققاندايمىن. اۋدارماشىسىز اڭقىلداپ سويلەسىپ وتىرمىز. ەسىمدەرى دە قازاققا كەلەدى: اقىن، ءادىلحان، ءسالىم. اقىن بۇرىن اكىمدىك قىزمەت اتقارىپتى. ءادىلحان ءتارجىماشى اقىن ەكەن. قاراشاي-مالقار تىلىنەن تۇرىك تىلىنە ولەڭدەر اۋدارىپ تانىلىپتى. ءسالىم - قۇرىلىسشى. ءسالىم يتەز. استاناداعى اق وردانىڭ جوباسىن سىزىپ، قۇرىلىسىن جۇرگىزگەن وسى ازامات بولىپ شىقتى. ءوزى تىم قاراپايىم. «قۇرىلىستىڭ باسى-قاسىندا بولدىق قوي»، - دەپ  سىپايى عانا ءتىل قاتتى. ودان ءارىسىن مەن دە قازبالاپ سۇرامادىم. ويتكەنى، بۇل جىگىتتەر اس ۇستىندە الدەنەگە الاڭداپ، اسىعىپ وتىرعانداي بولدى. جاۋلىعا بارعان كەزدە ءادىلحان، سالىمدەردىڭ الاڭ كوڭىلدەرىنىڭ سىرىنا جەتتىم.

ء سۇريا. تۇرىكتەر شام - سيريا ەلىن وسىلاي اتايدى. ءسۇريادا مىڭنان استام قاراشاي تۇرادى ەكەن. ء«بىزدىڭ قولىمىز جەتكەن ەسەپ بويىنشا، 1200 قاراشاي»، - دەپ ناقتىلاي ءتۇستى جولباسشىم ۋفۋك. سول ءسۇريادا باستالعان سۇرگىننەن قاراشايلاردى قالاي امان الىپ شىعامىز دەسىپ تۇركيانىڭ قاراشايلارى ءبىر قاراشا ۇيدە باس قوستى.

(ازايىپ بارا جاتقان قاراشايلاردىڭ كەلەشەگى وسى جەتكىنشەكتەر)

تۇركيا قاراشايلارى 2006 جىلى الىس-جاقىننان سۇراستىرا ءجۇرىپ قاراشايلاردىڭ جالپى سانى 400 مىڭ ەكەندىگىن انىقتاپتى. تۇركيادا 20 000 قاراشاي، اقش-تا 5500 قاراشاي، ت.ب. تۇرادى دەپ كەلەتىن مالىمەتتەرى جانە بار. قاراشايلار تۇركياعا 1886-1889 جىلدار ارالىعىندا اۋىپ بارعان. ودەسسا ارقىلى قارا تەڭىزدى كەشىپ وتكەن قاراشايلاردىڭ ءدىندى بەرىك ۇستانعان تاقۋالارى كەزىندە سۇرياعا ءوتىپ كەتكەن كورىنەدى.

(سولدان وڭعا قاراي: ءادىلحان، اقىن، ءمۇتالىپ، ءسالىم باستاعان باۋىرلارمەن بىرگە وتىرىپ قاراشايدىڭ كەڭ مول داستارحاننان ءدام تاتتىق)

- ءبىز ازبىز، - دەيدى تۇركيا قاراشايلارى قامىعىپ، - جەر بەتىنەن جويىلىپ كەتۋ قاۋىپى ءتونىپ تۇر بىزگە. سوندىقتان ءبىرىمىزدى-ءبىرىمىز كوزىمىزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاۋىمىز كەرەك. مەكەن-تۇراعىنا كوزىمىز جەتىپ، بىلە تۇرا ءبىر قاراشاي بالاسىن جوعالتىپ الساق - و دۇنيەگە كۇناھار بولىپ اتتانامىز. ءىز-ءتۇزسىز جوعالعان ءبىر قاراشاي بالاسى ءۇشىن باقيعا بارعاندا جاۋاپ بەرەمىز.

قاپقازداعى قاراشاي-مالقارلاردىڭ نە قام-تىرلىك جاساپ جاتقاندىعىنان حابارسىزبىن، ال تۇركيا قاراشايلارى قور قۇرىپ، بارىن ورتاعا سالىپ سۇرياداعى قاراشايلاردى «ساتىپ» الۋدا. ءسۇريا ازاماتتارىنا شەتكە شىعاتىن تولقۇجات بەرە بەرمەيدى. سوندىقتان تۇركيا قاراشايلارى ءسۇريا قاراشايلارىن الدىمەن تولقۇجاتپەن قامتاماسىز ەتۋى كەرەك. ول ءۇشىن سۇرياداعى بەرەكەسى كەتكەن اكىمشىلىك ورىندارىنا استىرتىن پارا بەرەدى. ءسويتىپ قولدارىنا تولقۇجات ۇستاعان قاراشايلاردى بوسقىن رەتىندە تۇركياعا اكەلىپ قونىستاندىرماق. وسى كۇندەرى ءسۇريا مەن تۇركيانىڭ اراسىنداعى ھاتاي قالاسىندا بوسقىنداردىڭ الدى ورنالاسىپ تا ۇلگەرىپتى.

مەن قاتىسقان جيىندا سالىمدەر اقش-تاعى قاراشايلارمەن بايلانىسقا شىعاتىندىعىن، ولاردىڭ كۇيى جاقسى ەكەندىگىن ايتىپ وتىردى. وسىلايشا ولار ەلبەسىپ-سەلبەسىپ ءسۇريا سۇرگىنىنەن قانداستارىن قۇتقارىپ قالماق.

سىرتقا شىقتىق. شاعىن اۋىل اباجاداي قالانىڭ جارىعىنان جاسقانعانداي بۇيىعىپ شامىن تەگىس سوندىرگەن. الاشابىر بۇلتتاردىڭ اراسىندا جۇدەۋ اي ءجۇزىپ بارادى. قاراشايلار مەنى كەزەك-كەزەك قۇشاعىنا الىپ قوشتاسىپ جاتىر. «كەلىپ تۇر، وسىندا ءبىر ەلىڭ بار» دەيدى. قاراشايلار اۋىلدى «ەل» دەپ تە ايتادى. ء«يا، - دەدىم مەن، - قاراشاي دەگەن ەلىم بار!»

قاراشاي - قازاققا، قازاقتىڭ تىلىنە ەتەنە جاقىن تۇركىنىڭ ءبىر بۇتاعى. ونوموستيكالىق اتاۋلار، جەر-سۋ اتتارى، جان-جانۋار، قۇس اتاۋلارى، تۇرمىس جابدىقتارى قازاق تىلىندە قالاي اتالسا، قاراشاي تىلىندە دە سولاي اتالادى. مىسالى، ءبىز سياقتى ولار دا جۇلدىزدى -جۇلدىز، جولدى - جول، پىشاقتى - پىشاق، قىلىشتى - قىلىچ، قۇستى - قۇش دەسەدى.

قاراشايلار وزدەرىن «قارا قىپشاق»، قازاقتى «سارى قىپشاق» دەيدى. قاراشايلاردىڭ تۇسىندىرۋىنشە، قازاقتىڭ «سارى قىپشاق» اتالۋى دالادا، ويدا ءومىر سۇرەتىندىگىنە بايلانىستى ەكەن.

(ۋفۋك ءتۇزمان. تۇركىستاندا وقىعان. حاسان ورالتايدىڭ «ەلىمايلاپ وتكەن ءومىر» كىتابىن قازاق ورتاسىنا العاش جەتكىزگەن تۇركشىل ازامات)

جاۋلىعا بارعانىمدا ءبىلدىم، مەنىڭ جولباسشىم - ۋفۋك مىرزا قاراشاي بولىپ شىقتى. تۇركىستاندا ءبىزدىڭ ايگىلى ايتىسكەرىمىز بەكارىس شويبەكوۆپەن بىرگە وقىپتى. «بەكارىستىڭ ۇيىنە تالاي بارعانىمىن، ءتىپتى ايتىسقانمىن»، - دەيدى. ۋفۋك قازاق ءتىل ادەبيەتىنىڭ مايتالماندارى - راحمانقۇل بەردىباي، مەكەمتاس مىرزاحمەت، الما قىراۋباەۆالاردىڭ ءدارىسىن تىڭداپ، ساباق الىپتى. قازاقشا اعىپ تۇر. ماقالداپ-ماتەلدەپ سويلەيدى. جارى قازاق قىزى ەكەن. نارىنقول جاقتان.

- قازاقستاننىڭ شەكاراسى اشىلعاندا وقۋعا باراتىن تالاپكەرلەردىڭ تىزىمىنە جازىلىپ، سىناق تاپسىرىپ قويعانىممەن، كارتادان تۇركىستان قالاسىن تاپپاي دال بولعانىم بار، - دەيدى ۋفۋك.  تۇركىستاندى باستاپقىدا كارتادان تابا الماعان ۋفۋكتىڭ تالابىنا اتا-اناسى دا قارسى شىعىپ: «قازاقستان دەگەن نە ەل؟ وندا بارعاندا نە تاباسىڭ؟ قازاقتىڭ ءتىلىن ۇيرەنىپ قايدا بارماقسىڭ؟» دەپ قارسى دا بولىپتى. بىراق العان بەتىنەن قايتپاعان ۋفۋك تۇركىستاندا وقىپ، قازاق اراسىنان دوستار تابادى. قازاقتى ءوز ەلىندەي كورىپ كەتەدى. نازارباەۆتىڭ ءبىر رەتكى ساپارىندا ءتىپتى تىلماشتىق قىزمەت تە اتقارادى.

ۋفۋك ءتۇزماننىڭ ارعى تەگى دە قاپقازدان 1900 جىلدارى تۇركياعا اۋىپ كەلىپتى. «ۇلى اتام زامانىندا ەتى ءتىرى، وجەت كىسى بولسا كەرەك. قاراشايلاردىڭ كوشىن ۇيىمداستىرىپ ءجۇرىپ ەلگە قايتىپ ءبىر بارعانىندا باسقىنشى ورىستاردىڭ قولىنا ءتۇسىپ يتجەككەنگە ايدالىپ كەتەدى. "اجەمنىڭ ءسىڭلىسى جۇلدىزحان جورگەكتەگى كۇيىندە شىرىلداپ قالا بەرەدى. ونى بىرەۋلەر اسىراپ الىپ اقىرى تيتتەي جۇلدىزحان اقىرىندا قازاق جەرىنەن ءبىر-اق شىعادى. قازىرگى جامبىل وبلىسىنىڭ كەمەر دەگەن اۋىلىندا قازاق وتباسىندا تاربيەلەنىپ قازاق جىگىتىمەن باس قۇرايدى. اجەم 107 جاسقا كەلىپ قايتتى. جارىقتىق  ولە-ولگەنىنشە ءسىڭلىسىن ىزدەپ، اھ ۇرىپ وتىراتىن. تۇركىستاندا وقىپ جۇرگەن كەزىمدە مەن سول جۇلدىزحاندى تاپتىم. جۇلدىزحان ومىردەن وزعان ەكەن. الايدا ۇرپاعىمەن تابىستىم. قازىر حات-حابار الىسىپ، بارىپ-كەلىپ تۇرامىز", - دەيدى ۋفۋك.

«قازاق بولىپ كەتكەن» ء(وز ءسوزى) ۋفۋكتىڭ بالالارى دا قازاق توپىراعىندا دۇنيەگە كەلىپتى. ۇلكەنى يۋنۇس ەمىرە 2003 جىلى تۇركىستاندا تۋسا، قىزى انيسات 2008 جىلى تاراز قالاسىندا ىڭگالاپتى.

ۋفۋك قازىر تۇركيانىڭ مەملەكەتتىك تەلەراديوكومپانياسىندا قازاق رەداكتسياسىندا قىزمەت ەتەدى. قازاق تىلىندە ينتەرنەت پاراقشاسىن جۇرگىزەدى.

(قاراشاي-مالقار جازۋشىسى، ماحمۇت قاشقاري اتىنداعى سىيلىقتىڭ ساحيبى، جازۋشى ءمۇتالىپ بەكپپاەۆ. جازۋشىنىڭ بالالىق شاعى جامبىل وبلىسىندا وتكەن)

تۇركياداعى ساپارىمىزدا قاراشاي-مالقار جازۋشىسى ءمۇتالىپ بەكپپاەۆپەن تانىسىپ، اعا-ءىنى بولىپ كەتتىك. ءمۇتالىپ اعا دا ءبىزدىڭ جامبىلدا تۋىپ ءوسىپتى. قازاق دەسەڭىز ەلجىرەپ تۇر. «ولجاس اعا ءبىر كىتابىنا ء«مۇتالىپ تۋىسقانىما» دەپ قولتاڭبا جازىپ بەردى» دەگەندى قايتا-قايتا ايتادى.

قاراشايلار تۋرالى ءسوزىمدى وسى ءمۇتالىپ اعانىڭ «قاسقىر-ادام» اڭگىمەسىمەن تياناقتاماقپىن.

ەۋرازيا جازۋشىلار وداعى جاريالاعان ماحمۇت قاشقاري اتىنداعى بايقاۋدىڭ جۇلدەسىن يەلەنگەن شىعارماسىندا ءمۇتالىپ اعا سوۆەت وكىمەتىنەن قاشىپ، قىرىق جىل قاپقاز تاۋلارىن پانالاعان ادامنىڭ ەرلىگىن ايگىلەپتى. ەلسىز-جانسىز اسپان تاۋلاردى مەكەن ەتكەن ادام وزىنە تەك قاسقىردى عانا سەرىك تۇتىپ، بىرگە ءومىر سۇرەدى.

كۇندەردىڭ كۇنىندە الگى ادام ابدەن قارتايىپ تاۋدان ەل ىشىنە ورالادى. قاسقىر-ادامدى كورگەندەر  سۇرايدى: «قىرىق جىل قاشىپ جۇرگەندە نە تاپتىڭ؟ ودان دا سوتتالىپ كەتكەنىڭ دۇرىس ەدى عوي. سوتتالساڭ 10-15 جىلدا جازاڭدى وتەپ امان-ەسەن شىعار ەدىڭ. ەندى مىنانداي بولىپ كەلىپ تۇرسىڭ. وسى تىرلىگىڭدى قالاي تۇسىندىرەسىڭ؟» دەپ. سوندا قاسقىر-ادام:

- مەن قىرىق جىل قاشقىن بولىپ ءومىر سۇرگەن جوقپىن. ازات عۇمىر كەشتىم. ءتانىم عانا ەمەس، جانىم مەن رۋحىم دا ازاتتىقتىڭ اۋاسىمەن تىنىستادى. ەندى تاياۋدا ماڭگىلىك ازات الەمگە اتتانامىن، سونىڭ الدىندا باسىن سورعا بايلاعان ەلدىڭ جايىن ءبىر رەت كورىپ كەتۋدى ءجون سانادىم، - دەيدى.

قاسقىرى دا، ادامى دا، قالامگەرى دە قازاقتىڭ تابيعاتىمەن ۇندەسەتىن قاراشاي دەگەن ەلدىڭ ەندىگى تاعدىرى نە بولار ەكەن؟ وسى ساۋالدىڭ جاۋابىنا الاڭداپ، سىرتتاعى جاۋتاڭكوز باۋىرلارىمدى، كوشى-قوننىڭ بۇيداسىن بۇرا تارتىپ جۇرگەن سۇمپايىلاردى ويلاپ الماتىما ورالدىم.

2013 جىل، قاڭتار

Abai.kz