اقپاننىڭ ارقىراعان ايازى سىنىپ، ناۋرىزدىڭ جانعا جايلى سامالى سوعار-سوقپاستان جىلى جاققا اسىققان جىل قۇستارىنداي ەلىمىزگە الىس-جاقىن شەتەلدەردەن گاستاربايتەرلار اعىلا باستايدى. ارينە، بۇل - بارلىق ەلدەردىڭ باسىنان كەشىپ جاتقان جاعدايى. ءوز ەلىندە جۇمىس تابا الماعاندار الىس-جاقىن شەت ەلدەرگە بارىپ ناپاقاسىن ايىراتىنى بەلگىلى. ستاتيستيكالىق دەرەكتەرگە جۇگىنسەك، بۇۇ-نىڭ مالىمەتى بويىنشا، ورتا ەسەپپەن الەمدەگى ميگرانتتار سانى 230 ميلليوننىڭ توڭىرەگىندە ەكەن. ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى اقش پەن رەسەيدە تۇرادى. دالىرەك ايتقاندا، اقش-تا 46 ميلليونداي ميگرانت بار كورىنەدى. ال جاقىن كورشىمىز رەسەيدەگى ميگرانتتار سانى – 11 ملن ۇستىندە. سودان كەيىنگى "قۇدايى قوناقتارى" كوپ ەلدەر قاتارىندا گەرمانيا، ساۋد ارابياسى، بىرىككەن اراب امىرلىكتەرى جانە ۇلىبريتانيا ەنشىلەيدى ەكەن. "قۇدايى قوناق" دەمەكشى، «گاستاربايتەر» ­– نەمىس ءسوزى، «گاستار» – «قوناق»، «بايتەر» – «جۇمىسشى» دەگەن ماعىنانى بەرەدى، دەمەك، ۋاقىتشا جۇمىس ىستەۋگە باسقا ەلدەن كەلگەن ازاماتتارعا قاتىستى اتاۋ بۇل.

ال وزىمىزدەگى جاعدايعا كەلسەك، دۇنيەجۇزىلىك بانكتىڭ ەسەبى بويىنشا قازاقستان – الەمدەگى ميگرانتتار كوپ ۇمتىلاتىن توعىزىنشى ەل ەكەن. بۇل دەگەنىڭىز ەلىمىزدىڭ ميلليونداعان قارجىسى شەت ەل اسىپ جاتىر دەگەن ءسوز. جارايدى "بىزدەن باسقا ەلدەر دە وسىنداي جاعدايدا عوي" دەپ جىلى جاۋىپ قويا سالۋعا بولار ەدى. الايدا، وزگەسىن ايتپاعاندا، 150 ملن استام حالقى بار رەسەيمەن ءوزىمىزدى سالىستىرا الماسىمىز بەلگىلى. ءبىز نەبارى 17 ملنعا جاڭا عانا تولىپ وتىرمىز. سولاي بولا تۇرا ءبىزدىڭ ەلىمىزگە جىل سايىن 700 مىڭنان استام "جۇمىسشى-قوناقتار" كەلىپ-كەتەدى، دەيدى اقپارات كوزدەرى. ال، ولاردىڭ نەبارى 40 مىڭداي عانا ارنايى ۋاقىتشا تىركەۋدە تۇرىپ، تابىس سالىعىن تولەيتىن كورىنەدى. قالعان 660 مىڭنان استام «كولەڭكەدە» كورىنبەي جۇرگەن   گاستاربايتەرلەردەن بىزگە كوك تيىن پايدا بولماي تۇر، كەرىسىنشە، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، تەڭگەمىزدىڭ قىزىعىن سولار كورۋدە. وسى ارادا مىنا قىزىق تا ءارى "شىجىقتى" دەرەكتى كەلتىرە كەتسەك، ارتىق بولماس. بۇۇ-نىڭ مالىمەتىنشە، الەمنىڭ ءار تۇپكىرىندەگى گاستاربايتەرلەر جىل سايىن اتاجۇرتتارىنا 400 ميلليارد دوللار اپارادى ەكەن. ال وسىنىڭ تەك 50 ميلليارد دوللارى رەسەيدىڭ قازانىنان الىناتىن كورىنەدى. ونى قويشى، ءوزىمىزدىڭ قانى ءبىر كورشىمىز قىرعىز گاستاربايتەرلەرىنىڭ ەلىنە اۋدارعان تابىسى قىرعىزستاننىڭ ىشكى جالپى ءونىمىنىڭ 29 پايىزىن قۇرايدى ەكەن. بۇل بانكتىك وپەراتسيالاردى تىركەۋدىڭ ناتيجەسىندە عانا ءمالىم بولعانى. مۇنىڭ سىرتىندا قولما-قول جەتكىزىلەتىن اقشانى ەسكەرىپ كورىڭىز. سول سياقتى، تاجىكستانعا ەڭبەك ميگرانتتارى تاراپىنان سىرتتان قۇيىلاتىن قارجى كولەمى 3 ميلليارد دوللارعا جەتىپتى. ال ءبىزدىڭ ەلىمىزدەن سىرتقا كەتىپ جاتقان قارجىنى ەسەپتەپ كورگەن جان بار ما ەكەن؟ ءسىرا دا جوق شىعار. وسى جاعدايلاردىڭ الدىن الۋ ماقساتىندا وتكەن 2013 جىلى "ەڭبەك كوشى-قونى تۋرالى" زاڭعا  وزگەرىستەر ەنگىزىلىپ، وسىعان  سايكەس  2014 جىلعى اقپاننىڭ 1-ىنەن باستاپ شەتەلدىك ەڭبەك ميگرانتتارىن تەك جەكە تۇلعالار جالداي الۋىنا مۇمكىندىك بەرىلگەن بولاتىن. زاڭ بويىنشا ميگرانت پاتەنت الىپ، جەرگىلىكتى بانك ەسەپ-شوتىن اشىپ، جەكە تۇلعامەن ەڭبەك كەلىسىم-شارتىن بەكىتىپ، ۇكىمەتكە اي سايىن 23 اقش دوللارى شاماسىندا باج سالىعىن تولەپ تۇرۋى مىندەتتەلگەن. ونىڭ ۇستىنە پاتەنت ءۇش ايعا بەرىلىپ، ودان ءارى ءبىر جىلعا دەيىن سوزۋعا بولادى دەپ كورسەتىلگەن. دەگەنمەن، بۇل تالاپتىڭ ورىندالۋىن دا قاداعالاپ جاتقان تاعى ەشكىم كورىنبەيدى. ەستىپ جۇرگەنىمىزدەي، اراكىدىك ارناۋلى شارالار (رەيدتەر) جۇرگىزىلىپ، وندا دا «بارماق باستى، كوز قىستىعا» جول بەرىلىپ جاتاتىنى بەلگىلى. بولماسا ءبىر عانا الماتى قالاسىنداعى بازارلار مەن  قۇرىلىستاردا جۇرگەن گاستاربايتەرلەردىڭ ءبارى بىزدەگى زاڭدى ساقتاپ جۇمىس ىستەپ ءجۇر دەپ ايتا الماسسىز. وسى سالاداعى جەمقورلىق جاعدايى دا كوپشىلىكتى الاڭداتىپ جۇرگەنى وتىرىك ەمەس.

زاڭ دەمەكشى، جۋىردا عانا رەسەي بيلىگى ەڭبەك ميگرانتارى جونىندە جاڭا زاڭ قابىلدادى. ەندى بۇدان بىلاي رەسەيدە جۇمىس ىستەگىسى كەلگەن ادام مىندەتتى تۇردە ورىس ءتىلىن، ونىمەن قوسا تاريحى مەن زاڭدارىن بىلۋگە مىندەتتى. ءارى كورشىلەس ەلگە جۇمىس ىستەۋگە بارعان گاستاربايتەر ورىس ءتىلى مەن رەسەي تاريحىنان ەمتيحان تاپسىرۋى ءتيىس. سونداي-اق، وسى ەلدىڭ زاڭدارىن دا جاتتاۋ قاجەتتىگى تالاپ ەتىلەدى.  ال، ەندەشە! رەسەي بۇل قادامعا نەگە بارىپ وتىر دەيسىزدەر عوي. شاماسى، وزدەرىنە جىل سايىن اعىلاتىن "جۇمىسشى-قوناقتاردىڭ" جولىنا وسىلاي توسقاۋىل قويعىسى كەلگەندىكتەن بولار. ەكىنشىدەن، سول ەلدىڭ زاڭىن، ءتىلىن قۇرمەتتەۋگە مىندەتتەپ وتىرسا كەرەك.

ويدى وي قوزعايدى دەگەن. رەسەيدىڭ وسى باستاماسىن گاستاربايتەرلەرگە ەمەس، وزىمىزدەگى تاۋەلسىزدىك العان 20 جىلدان بەرى انا ءتىلىمىزدى ۇيرەنە الماي جۇرگەن شەنەۋنىكتەرىمىزگە قولدانساق قوي دەگەن وي بوي كوتەرەدى. رەسەي 1 قاڭتاردان باستاپ ورىس ءتىلىن بىلمەگەندەردى "ەسىگىنەن" سىعالاتپاسا، ءبىز انا ءتىلىن بىلمەگەن شەنەۋنىكتەرىمىزدى شەت ەل اسىرىپ جىبەرسەك شىركىن، دەيسىڭ ىشتەي.

ەكىنشىدەن، وسىناۋ جاقىن كورشىمىزدەگى وزگەرىستەر ءبىزدىڭ ەلىمىزدەگى احۋالعا اسەر ەتەتىنى جاسىرىن ەمەس. ولاردىڭ بۇل زاڭى دا ەلىمىزگە "ات باسىن بۇراتىن" گاستاربايتەرلەردىڭ قاتارىن ارتتىرا تۇسەتىن سىڭايلى. نەگە دەسەڭىز، بىرىنشىدەن، جوعارىداعى تالاپقا شىداي الماعان گاستاربايتەرلەر رەسەيدەن كەتە باستايدى. ەكىنشىدەن، رەسەي قازىر ەكونوميكالىق سانكتسيانىڭ استىندا قالدى. ولاردىڭ ءرۋبلى كۇن ساناپ دەۆالۆاتسياعا ۇشىراپ، قۇلدىراپ بارادى. ساراپشىلاردىڭ بولجاۋىنشا، رەسەيدەن «قۋىلعان» ميلليونداعان گاستاربايتەرلەر ەندى قازاقستانعا اعىلماق. بۇل بولجامدا نەگىز بار سەكىلدى. دەسەك تە، الىس-جاقىن شەت ەلدەردەن "اعىلعان" گاستاربايتەرلەردى توقتاتا الماسىمىز بەلگىلى، تەك ولاردىڭ ەلىمىزدەگى زاڭ تالاپتارىن قاتاڭ ورىندالۋىن تالاپ ەتۋىمىز كەرەك-اق. نەگە دەسەڭىز، ولاردىڭ ەلىمىزدەگى كريموگەندىك جاعدايدى كۇردەلەندىرىپ جىبەرەتىنى جاسىرىن ەمەس. وسىدان 2 جىل بۇرىن شاماسىندا الماتى قالاسىندا الدەبىر «جۇمىسشى-قوناقتاردىڭ» قولىمەن جاسالعان جاۋىزدىق ارەكەتتى ەشكىم ۇمىتا قويماعان بولار. ۇشىنشىدەن، ەلگە كەلگەن ەڭبەك ميگرانتتارى ءوزىنىڭ ءتىلىن، سالت-ءداستۇرىن، ءدىلىن دە بىرگە الىپ كەلەتىنى الاڭداتادى. راسىندا دا، بىزدە ولاردىڭ قازاق تىلىندە سويلەۋدى تالاپ ەتۋدىڭ ورنىنا ءوزى شۇيىركەلەسىپ، وزبەك بولسا وزبەكشە، قىرعىز بولسا قىرعىزشا سويلەسەتىن "جالپاقشەشەيلىك" مىنەزىمىز تاعى بار. مىنە، وسىدان-اق تىلدىك تالاپ جوق ەكەنىن تۇسىنگەن گاستاربايتەرلەر قازاق جەرىندە ەمىن-ەركىن ناپاقاسىن تاۋىپ جۇرە بەرۋدى داستۇرگە اينالدىرعان. سونداي-اق، شەتتەن كەلگەن ەڭبەك ميگرانتتارىمەن بىرگە ولار­دىڭ ءدىني ۇستانىمى، سالت-ءداستۇرى، نانىم-سەنىمدەرى كەلەدى. سوڭعى كەزدەرى ەلىمىزدە ءدىني-ەكسترەميستىك باعىتتاعى توپتار پايدا بولا باستادى. بۇل دا شەتتەن كەلگەن ميگرانتتاردان تۋاتىن تاعى ءبىر قاۋىپ دەسەك قاتەلەسپەيمىز. وسىنداي كەلىمسەكتەردىڭ ەتەگىنەن ۇستاپ، جاتجۇرتتىق ۇرپاق ءوسىرىپ جاتقان قىزدارىمىزدىڭ ارەكەتى دە - ۇلتىمىز ءۇشىن قاتەردىڭ ءبىرى. سونىمەن قاتار، ولار ارزان جۇمىس كۇشى بولعاندىقتان ەلىمىزدەگى جۇمىسسىزدىق كورسەتكىشىنىڭ ارتىراتىنى دا ايتپاسا دا تۇسىنىكتى.

تۇيىندەي ايتقاندا، ەلىمىزدىڭ بيلىك ورىندارى گاستاربايتەرلەرگە قويىلاتىن تالاپتى كۇشەيتەتىن جاڭا زاڭدىق كۇشى بار وزگەرىستەردى تەز ارادا قابىلداۋى كەرەك-اق. ونسىز كەردەڭدەگەن كەلىمسەكتەردەن اياق الىپ جۇرە الماي قالۋمىز بەك مۇمكىن.

سەرىكجان قاجي،

جۋرناليست.

اباي.kz