اسىلدىڭ سىنىعى، تەكتىنىڭ تۇياعى – اياۋلى اعا، ابزال جاندى اقساقال، قارىمدى قالامگەر باقىتجان مومىشۇلى تۋرالى سىر

ول اتا داڭقىنا لايىق ادال عۇمىر كەشتى

ومىردەن كوپتىڭ ءبىرى ەمەس، كوپكە ۇلگى، ىزگى ىستەرىمەن دە، ازاماتتىق بولمىسىمەن دە، كىسىلىك كەلبەتىمەن دە ەل جادىندا ساقتارلىق اياۋلى ساعىنىش، اسىل مۇرا، ايقىن ءىز قالدىرا بىلگەن تۇلعالار وتكەن كەزدە، «ولاردىڭ ەكىنشى عۇمىرى باستالدى» دەسىپ جاتادى. مۇنداعى «ەكىنشى عۇمىر» – مارقۇمنىڭ جاقسى قاسيەتتەرى جايىنداعى جارقىن ەستەلىكتەر، ارتىندا قالعان مول مۇراسى تۋرالى سۇبەلى زەرتتەۋلەر، ونىڭ باعاسىن بەزبەندەر جان-جاقتى تالداۋلار شىعار، ءسىرا. «دۇنيە سالعان ادام تۋرالى ساعىنىشتى ءسوز ەل اراسىندا قانشا ۋاقىت ايتىلىپ، سانادان شىقپاي جۇرسە – ونىڭ ءومىرىنىڭ دە سونشا جىل ۇزارا تۇسكەنى...» دەگەن ۋاجگە دە قۇلاق قويعان ءجون دەر ەدىك.

ءيىسى قازاق ءۇشىن قادىرلى قارا شاڭىراق – مومىشۇلى اۋلەتىنىڭ ءتۇتىنىن ءتۇزۋ شىعارىپ، تۋىن تىك كوتەرە ۇستاپ، اتا داڭقىنا لايىق، الاش اماناتىنا ادال عۇمىر كەشكەن اقساقال باقىتجان مومىشۇلىنىڭ دا ەكىنشى ءومىرىنىڭ باستالعانىنا ەكى جىلدان اسىپ كەتىپتى. 2013 جىلدىڭ كۇزىندە بولعان جىلدىق اسىنىڭ قارساڭىندا اسىل جارى زەينەپ احمەتوۆا جازۋشىنىڭ «...اينالاسىنا شۋاق شاشا كۇلدىرەتىن ساتتەرىن كوز الدىڭىزعا ەلەستەتىپ، كوتەرىڭكى كوڭىلمەن ەسكە السىن دەپ، ونىڭ تابان استىندا تاۋىپ ايتقان ءازىل-قالجىڭ، شىمشىلارىنىڭ قازىرشە قاعازعا ءتۇسىرىپ ۇلگەرگەن ءبىر پاراسىن...» ء«ازىلىڭدى ساعىندىق» دەگەن اتپەن جيناقتاپ، وقىرمان قاۋىمنىڭ نازارىنا ۇسىنعان-دى. بۇل كىتاپ ءالى تولىقتىرىلىپ، قايتا باسىلاتىن بولادى. باقىتجان مومىشۇلى تۋرالى جازىلار كىتاپ، ايتىلار اڭگىمە، شەرتەر سىر دا ءالى الدا دەپ سەنەمىز. ال بۇگىنگى ءسوزدى – ونى نەگىزىنەن جازۋشى رەتىندە عانا تانىعان، ونشا كوپ سۇحباتتاس بولا قويماعان قاراپايىم ءجۋرناليستىڭ ىنىلىك ىزەتى دەپ قانا قابىلداساڭىزدار بولادى.

جازۋى – ورىسشا، جان-دۇنيەسى – قازاقى 

الدەبىر گازەت ءتىلشىسىنىڭ: ء«سىزدى جازۋشىلار جينالاتىن جەردەن، جالپى قالامداستارىڭىزدىڭ اراسىنان كورە بەرمەيمىز، مۇنىڭ سەبەبى نەدە؟» – دەگەن ساۋالىنا باقىتجان مومىشۇلى: «قازاقشا جازاتىن جازۋشىلار مەنى «ورىسشا جازادى، ورىس» دەپ قاتارىنا قوسپايدى. ال ورىس جازۋشىلارى «قازاقتىڭ جازۋشىسى عوي، قازاق» دەپ كوزگە ىلمەي شەتتەدى. ءسويتىپ، ورتادا وڭاشا قالعانمىن»، – دەپ جاۋاپ بەرگەن ەكەن. مۇنى، ءبىر ەسەپتەن، ءومىردىڭ اششى شىندىعى دەسەك، ەكىنشى جاعىنان، باقىتجان اعامىزدى نەگىزىنەن قازاق تىلىندە وقيتىن بۇگىنگى قالىڭ وقىرمان قاۋىممەن ەتەنە جاقىنداستىرا ءتۇسۋدىڭ قاجەتتىلىگى تۋىندايدى.

راس، باقىتجان اعا شىعارمالارىن ورىس تىلىندە جازدى. ولاردىڭ ءبىرازى قازاق تىلىنە اۋدارىلدى، ال كەيىنگى جىلدارى جازىلعان كىتاپتارى، قاتەلەسپەسەم، انا تىلىمىزگە ءالى تارجىمەلەنگەن جوق. مىقتى اۋدارماشى-ادەبيەتشىلەرىمىز الداعى ۋاقىتتا بۇل شارۋانى قولعا الار دەگەن ءۇمىت بار.

الايدا، جازۋ ءتىلى ورىسشا بولعانىمەن، باكەڭنىڭ قالام سىلتەسىندە دە، ايتار ويىندا دا، كەلتىرەر مىسالدارىندا دا، كەيىپكەرلەرىنىڭ ءبىتىم-بولمىسىندا دا، بەينەلەۋ-كوركەمدەۋ تاسىلدەرىندە دە قايران قازاقى تابيعاتتىڭ جانعا جاقىن جىلى لەبى ەسىپ-اق تۇرادى. ول كىسى ءوز شىعارماسىنا قاجەت كەيىپكەردى الىستان ىزدەپ، وقيعالاردىڭ قيسىنىن قيىننان ويلاپ تاۋىپ، وي-يدەيانى قيالدان قۇراستىرىپ اۋرە بولمايدى. كەيىپكەردى قاشاندا قاسىنان تابادى – دامدەس-تۇزداس، ارالاس-قۇرالاس، پىكىرلەس-نيەتتەس قاراپايىم ادامداردى تاڭداپ الادى. بىراق ولار – قانشاما قاراپايىم بولعانىمەن، قۇر كۇيكى تىرشىلىكتىڭ سوڭىندا كۇيبەڭدەپ جۇرگەن قۋىس كەۋدە بىرەۋلەر ەمەس. اتا-اجە، اكە-شەشە تالىمىمەن تاربيەلەنگەن، ۇلكەنگە – قۇرمەت، كىشىگە – ىزەت كورسەتە بىلەتىن، اقىلدى، پاراساتتى ادامدار. جانە ولاردى كوپ وقىعاندىعىن كورىنگەن جەردە بايقاتىپ قالۋعا بارىن سالاتىن، كەۋدەسىن ماقتانىش ءناپسىسى بۋعان داڭعويلارمەن سالىستىرا المايسىز. ساليقالى سۇحبات قۇرۋعا لايىقتى اداممەن عانا، سونداي اڭگىمەگە وڭتايلى ءساتتىڭ ىڭعايى كەلگەندە عانا، سان ءتۇرلى تاقىرىپتا پىكىر الماسۋعا قۇشتار جاندار دەسەك، ءدال كەلەتىن سياقتى.

قالامعا اينالعان التىن جەبە

بۇل جاعىنان كەلگەندە، باقىتجان اعامىزدىڭ 2011 جىلى، ياعني، ءوزى دۇنيە سالارىنان نەبارى ءبىر-اق جىل بۇرىن، ىزگى نيەتتى ازاماتتاردىڭ قولداۋىمەن جارىق كورگەن ءۇش رومانىنىڭ ورنى ەرەكشە. «ياۆلەنيە سينەگو تاۋتەكە» («كوك تاۋتەكەنىڭ كورىنۋى»), «پرەدانيا كنيازەي ۆرەمەني» («ۋاقىت امىرشىلەرىنىڭ ءافساناسى») جانە «سلەد پتيتسى ۆ نەبە» («اسپانداعى قۇس ءىزى») دەپ اتالاتىن ءۇش كىتاپ – جانرى جونىنەن دەرەكتى رومانعا ۇقساعانىمەن، وقىرمانىن ءومىردىڭ ءمانىن ىزدەۋگە جەتەلەيتىن وتە ويلى تۋىندىلار. بۇل كىتاپتاردى وقىپ وتىرعان كەزدە اركىم-اق ءوزىنىڭ بۇل عۇمىرداعى ورنى، ماقسات-مۇراتى، اتقارار ءىسى تۋرالى تولعانادى. تاماق ءىشۋ، ۇيىقتاۋ، كوڭىل كوتەرۋ سەكىلدى پەندەۋي قاجەتتىلىكتەر ءوز الدىنا، ءار ادام بالاسى وزىنە «مەن ومىرگە نە ءۇشىن كەلدىم؟»، «اللا-تاعالا جاراتقاندا ماعان نە مىندەت جۇكتەدى؟»، «مەن وزىمە امانات ەتىلگەن سول ميسسيانى اتقارا الىپ ءجۇرمىن بە؟»، «اللا بەرگەن نىعمەتتى كادەگە اسىرماسا، ونىڭ ەرتەڭ سۇراۋى بولادى، سوندا قايتپەكپىن؟» دەگەن ءتارىزدى ماڭىزدى ساۋالدار قويىپ، سوعان جاۋاپ ىزدەپ، تىنىم تاپپاۋى كەرەك. سوندا عانا ونىڭ ساناسى بيىكتەيدى، ورەسى وسەدى، قالىڭ توپتان سۋىرىلىپ شىعىپ، ناعىز ادام دەڭگەيىنە كوتەرىلەدى.

مىنە، ءۇش كىتاپتىڭ وزەگىندە دە وسىنداي ويلار مەن ۇمتىلىستار سەزىلەدى. تۇلا بويى تۇنىپ تۇرعان فيلوسوفيالىق تامسىلدەرگە باي روماننىڭ بىرىنەن شاعىن ءۇزىندى كەلتىرەلىك:

«– سكاجيتە، اگا، كاك دالەكو ۆو ۆرەمەني موجەت زالەتەت ەتا سترەلا؟

– ەسلي جەبە بۋدەت ۆىپۋششەن يز كرىلاتوگو لۋكا كنيگي، تو ونا موجەت ۋلەتەت ۆ ۆەچنوست. نو ەسلي سترەلا بۋدەت پۋششەنا نەۋمەلوي رۋكوي يز حولودنوگو سەردتسا، تو ونا ۋپادەت چەرەز چاس گدە-نيبۋد ريادوم س بولوتوم زابۆەنيا. نادەيۋس، تى پونيال موە ينوسكازانيە. ەسلي تى سپراۆيشسيا س ەتوي زاداچەي، يا پويمۋ، چتو تى ناچيناەش ۋچيتسيا سلىشات گولوس ۆەليكوگو بەزمولۆيا، ۆ كوتوروم حرانيتسيا ۆسيا مۋزىكا بوجەستۆەننىز سفەر، – پوچتي پروشەپتال ون ي دال لوشادي شەنكەليا، تروگايا ەە س مەستا.

– پودوجديتە نەمنوگو، اگا. سكاجيتە، زاچەم منە نۋجنو ۋچيتسيا سلىشات گولوس مولچانيا؟ – بروسيلسيا يا ك ەگو سترەمەني.

– زاتەم، چتو ونا موجەت وتكرىت دليا تەبيا نەمالو بوجەستۆەننىح تاين، ۆەد ۆسە ميروزدانيە ستويت نا ۆەليكيح سەكرەتاح سوزداتەليا – پوياسنيل ون...» («پرەدانيا كنيازەي ۆرەمەني»، 6-بەت).

بۇل – رومان ەپيلوگىنان الىنعان ءۇزىندى. بيىك تاۋدىڭ ەتەگىندە اۆتورعا استىنا اقبوز ات مىنگەن، قولىنا الماس قىلىش ۇستاعان عاجايىپ ءبىر ادام جولىعىپ، بۇعان ارقاسىنداعى قورامساعىنان التىن جەبە الىپ، ۇسىنادى. ەكەۋىنىڭ اراسىندا ءبىرشاما ديالوگ بولادى. جۇمباق سالت اتتىنىڭ «بۇل جەبە كىتاپتاي ۇشقىر قاناتتى ساداقتان اتىلسا، ماڭگىلىككە ۇشادى» دەگەن ءسوزى اۆتوردىڭ كوكەيىنە ۇيالاپ قالادى. ول جەبەنى وڭ قولىنا قىسا ۇستاپ، ۇيىنە كەلگەن سوڭ، اڭعارسا، جاڭاعى جەبە قىسقارا-قىسقارا... قالامعا اينالىپتى.

وقىرمان ورەسىن وسىرەتىن سۋرەتكەر

باكەڭ ءوز شىعارمالارىندا كونەدەن كەلە جاتقان اڭىز-ءافسانالاردى، دارۋىشتەر مەن تاقۋالار تۋرالى تانىمدىق تامسىلدەردى، ۇلى ادامدار ومىرىنەن الىنعان ناقتى مىسالداردى ءوز ويلارىنا شەبەر قيۋلاستىرىپ، ساتىمەن پايدالانىپ وتىرادى. بۇدان تۋىندىنىڭ مازمۇندىق قۇنى ارتا تۇسپەسە، ەش كەمىمەيدى. كەيىپكەرلەر الدەبىر تاقىرىپتى بىرىنەن سوڭ ءبىرى ءىلىپ الا جالعاستىرىپ، الگى ماسەلەنى جان-جاقتى، ەگجەي-تەگجەيلى تالدايدى. ولاردىڭ ءوزارا اڭىمەسىنە، قىزۋ پىكىرتالاستارىنا ەلتي وتىرىپ، وقىرمان اقىرىندا ءوزىنىڭ دە دۇنيەتانىمىنىڭ تولىسقانىن، ءبىلىم كوكجيەگىنىڭ كەڭەيە تۇسكەنىن، ساناسىندا ساپالىق وزگەرىستەردىڭ بولىپ وتكەنىن ءبىر-اق بىلەدى.

باقىتجان اعانىڭ جارى زەينەپ اپاي احمەتوۆانىڭ «بابالار اماناتى» كىتابى ارقىلى ءبىز باۋىرجان مومىشۇلى بابامىزدىڭ تەك ەل قورعاعان ەرەن باتىر، ۇرپاق جىگەرىن جانىر نامىس قايراعى عانا ەمەس، كەرەمەت پاراسات يەسى، تەرەڭ ءبىلىمدى تۇلعا ەكەنىن تولىعىراق بىلە تۇسكەنىمىز راس. ال جوعارىدا اتالعان كىتاپتارىنىڭ جانە باسقا دا شىعارمالارىنىڭ ارقاسىندا ءبىز باۋكەڭنىڭ ۇلى – باقىتجان مومىشۇلىنىڭ دا ناعىز ينتەللەكتۋال، ورەسى بيىك، اسا باي ءبىلىم يەسى ەكەنىنە كوزىمىز جەتە ءتۇستى.

بىراق، بىلۋىمىزشە، باكەڭ ەشقاشان، ەشقانداي ورتادا ءوزىنىڭ ءبىلىمىن، تانىم كوكجيەگىنىڭ كەڭدىگىن كورسەتىپ، ماقتانۋدى ويلاماعان. جاراتىلىسىندا كەۋدە كەرۋدى بىلمەگەن جازۋشى ءوزىن قاي جەردە دە، قاشان بولسىن وتە قاراپايىم ۇستايتىن. بىردە كومپوزيتور قالدىبەك قۇرمانالى جاڭا ءۇي الىپ، سونىڭ قۋانىشىنا كىشىگىرىم داستارحان جاساپ، سىيلى كىسىلەردى قوناققا شاقىردى. باقىتجان اعا مەن زەينەپ اپايدى اۋەلدە ءوزى كەلىپ، كولىكپەن الىپ كەتەتىن بولعان، بىراق اياق استىنان ءبىر پروبلەما تۋىنداپ، ۇلگەرمەيتىن بولدى دا: «كوكەم مەن جەڭەشەمدى سەن الىپ كەل»، – دەپ ماعان تاپسىردى. ال مەندە كولىك – جوق! «ەشتەڭە ەتپەيدى، تاكسي ۇستايسىڭ، بىراق الدىڭعى ورىندىعى كەڭدەۋىن تاڭداپ ۇستا، باكەڭ اياعىن سوزىڭقىراپ، ەركىن وتىراتىن بولسىن»، – دەدى. كەلىسىلگەن ۋاقىتتا بارىپ، الگىندەي ءىشى كەڭىرەك، الدىڭعى ورىندىعىن ارتقا جىلجىتۋعا بولاتىن قولايلى كولىك تاۋىپ، قالدىبەكتىڭ ۇيىنە الىپ بارعانىم بار. سونداعى باكەڭنىڭ قاراپايىمدىعى تاڭ قالدىردى. «نەمەنە، بىزگە ءبىر دايىن كولىكتى قاراستىرۋ مۇمكىن بولمادى ما؟ مومىشۇلى باسىممەن، تاياققا سۇيەنىپ ءجۇرىپ، كوشەدە تاكسي كۇتىپ تۇرۋىم كەرەك پە؟ ايدا، مارش وتسيۋدا!» دەسە قايتەمىن دەپ قىسىلىپ، ىڭعايسىزدانىپ، جاعدايدى تۇسىندىرگەنىمدە، ءبىر اۋىز سوزگە كەلمەگەنى-اي! «ە، جارايدى» دەدى دە، قويدى...

* * *

ءار كورگەن سايىن بۇرىن اڭعارىلماعان قىزىقتى قىرلارى اشىلا تۇسەتىن كينولار بولادى. ءار وقىعاندا اۋەلدە ماڭىزىنا بويلاماعان توسىن استارلى ويلارى بىلىنە باستايتىن كىتاپتار بولادى. كوزى تىرىسىندە لايىقتى باعاسىن السا دا، الماسا دا، قايتىس بولعاننان كەيىن بارىپ ناعىز قادىرى ارتا باستايتىن، ءوزىنىڭ بۇل ومىردەگى، ءوز ورتاسىنداعى ورنى قانشالىقتى بولەك ەكەنى سەزىلەتىن اۋليە سيپاتتى، شىنايى بولمىستى ادامدار بولادى. باقىتجان اعا مومىشۇلى ناق وسىنداي بىتىمدەگى ادام، ءدال وسىنداي قالىپتاعى قالامگەر ەدى.

ول كىسىنىڭ شىعارمالارى – ارنايى كىلتى بار سيقىرلى التىن قوبديشا سياقتى. ول قوبديشانى كەز كەلگەن وقىرمان اشا الماۋى مۇمكىن. اشسا دا، ونداعى التىندى ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولعا تۇسىرە بەرمەۋى دە ىقتيمال. باقىتجان مومىشۇلى كىتاپتارىنىڭ تەرەڭ سىرلارىن اشىپ، تالداپ-تارازىلاۋ – الداعى كۇندەردىڭ ەنشىسىندەگى ءىس. جازۋشىنىڭ ءوزى ارامىزدان الىستاعانىمەن، ونىڭ ورەلى ويلارى، جارقىن يدەيالارى – جانىمىزعا ماڭگىلىك رۋحاني ازىق بولادى ءالى...  

ساكەن سىبانباي.

اباي.kz