جازۋشى، الاشتانۋشى عالىم تۇرسىن جۇرتبايدىڭ «بەسىگىڭدى تۇزە!..» كىتابىنىڭ جالعاسى. وتكەن بولىمدەرىن مىنا سىلتەمەلەردەن وقي الاسىزدار:

http://abai.kz/post/view?id=7271

http://abai.kz/post/view?id=7292

http://abai.kz/post/view?id=7363

http://abai.kz/post/view?id=7851

http://abai.kz/post/view?id=7819

http://abai.kz/post/view?id=7851

http://abai.kz/post/view?id=7963

http://abai.kz/post/view?id=8004

http://abai.kz/post/view?id=8164

http://abai.kz/post/view?id=8190

http://abai.kz/post/view?id=8438

http://abai.kz/post/view?id=8635

http://abai.kz/post/view?id=8747

http://abai.kz/post/view?id=8925

http://abai.kz/post/view?id=8955

http://abai.kz/post/view?id=9050

http://abai.kz/post/view?id=9536

http://abai.kz/post/view?id=9857

http://abai.kz/post/view?id=10194

http://abai.kz/post/view?id=10277

http://abai.kz/post/view?id=10532

http://abai.kz/post/view?id=10740

http://abai.kz/post/view?id=10973

http://abai.kz/post/view?id=11107

http://abai.kz/post/view?id=11260

http://abai.kz/post/view?id=11485

http://abai.kz/post/view?id=11583

http://abai.kz/post/view?id=12512

http://abai.kz/post/view?id=12602

http://abai.kz/post/view?id=12674

http://abai.kz/post/view?id=12762

http://abai.kz/post/view?id=12863

http://abai.kz/post/48131

IV.

«قىر اڭگiمەلەرiندەگi» وقىس وقيعاعا قۇرىلعان حيكايالاردىڭ مايەگi – حالىق اۋزىنداعى «ەرلiك» شەجiرەسiنە ۇيىعان. مۇحتار وسى تاشكەنت قالاسىندا جۇرگەندە حالىق اۋىز ادەبيەتiنiڭ ۇلگiلەرiن جيناۋعا دەن قويادى. 1924 جىلى «جاس قايرات» جۋرنالىنىڭ 3-4 سانىندا «حالىق ادەبيەتi تۋرالى» ماقالا جازىپ: «... حالىق بۇرىنعى كەزدەگi سالتىنان، قولدانىپ جۇرگەن حالىق ادەبيەتiنەن زامان وتە-موتە بۇتiندەي توتىعادى. ەسكiلiكتi ولەڭ-جىرلاردى جاڭا بۋىن جاستارى بiلمەيدi. ازداپ كارi قۇلاقتى ەسكi كiسiلەردiڭ عانا جادىندا قالادى... ەندi, وتكەنگە سالاۋات، بiراق جۇرتشىلىعىمىزدى اشىق كورسەتiپ، حالىق ادەبيەتiن جيناۋدىڭ شاراسىنا كiرiسۋiمiز كەرەك. مەنiڭشە، حالىق ادەبيەتiن جيناۋعا قولايى بار ادامدار – وقىعان جاقتارىندا حالىق ادەبيەتiن جيناپ، كەرەكتi تاۋىپ پايدالاناتىن، باسىلىپ جارىققا شىعاراتىن ءباسپاسوز مايدانىنا تۇسەتiن جەرگە جەتكiزۋ كەرەك. جانە جيناۋشى اقىنداردىڭ ولەڭدەرi, ولاردىڭ ءومiرi, قاي ۋاقىتتى بولعاندىعى تۋرالى ماعلۇمات جيناۋعا كiرiسۋi كەرەك. ءاسiلi ەسكi ادەبيەتiمiزدi جيناۋعا جاس وقىعاندارىمىز كۇش كورسەتپەسە، حالىق ادەبيەتiمەن از جىلدىڭ iشiندە اشىق قوشتاسامىز» – دەپ، ۇلكەن ماسەلە كوتەرەدi.

عىلىم مەن كوركەم تۆورچەستۆوعا بۇتiندەي دەن قويعان مۇحتار ءوزi دە حالىق مۇراسىن قاعىستىرا جيىپ، بەلگiلi ادامداردىڭ ءومiرiن زەرتتەپ، ونىڭ كەيبiر جەلiلەرiن شىعارماسىنا پايدالاندى. سونىڭ بiر ايعاعى – «قىر اڭگiمەلەرi» بولىپ تابىلادى. ال جوق iزدەگەن ادامعا: «22-23 جىلدىڭ قىسىندا تاشكەنتتە «شولپان» جۋرنالىن شىعاردىق. سوندا بiراز اڭگiمەلەر باستىردىم. 24-جىل قىس ەلدە تۇرىپ بiر رومان جازىپ ەدiم، ول ءالi باسپادا شىققان جوق. تاشكەندە تۇرعان ۋاقىتتا بiر پەسا جازدىم. ول دا ءالi شىققان جوق» – دەگەن ءسوز باعدار سiلتەيدi. اتالعان رومان قايدا، اتى قالاي، نە تۋرالى الدە، «زامان ەركەسiنiڭ» تولىق نۇسقاسى ما؟ ال پەسا شە؟ بارiدە جاۋاپ تiلەيتiن سۇراقتار. بiراق ساۋال قويىلۋى قويىلدى، جاۋاپ جوق. ۇنسiزدiك.

         «كوڭIلIم سءۇيگەن كIسIگە تيەمIن!»

«كiمدە-كiم اقىل-ويىنىڭ ءار قوزعالىسى ارقىلى ءومiردiڭ قۇپيا قۇبىلىسىن تۇسiنۋگە ۇمتىلسا، ونىڭ قاينار بۇلاعى ءوزiنiڭ جان دۇنيەسiن تابادى».

                              گەتە. فاۋست».

«شولپان» جۋرنالىمەن بايلانىس جاساپ، سوندا ەسكi قازاق اۋىلىننىڭ تiرشiلiك-تۇرمىسى مەن الەۋمەتتiك قۇرىلىسىنىڭ سيىقسىزدىعىن سۋرەتتەگەن بiرنەشە اڭگiمە باستىردىم»

مۇحتار اۋەزوۆ.

«مەنiڭ ءومiربايانىم».

I

جانىڭدى تەبiرەنتiپ، جۇرەگiڭنiڭ تۇبiنەن «شىمارلاپ بويعا جايىلماعان» شىعارما – جانسىز قۋىرشاق. ول – ونەر تۋىندىسى رەتiندە دە دەربەس ءومiر سۇرۋگە قابiلەتسiز. جالاڭ ويدىڭ جاساندى سۇلباسا عانا. سەزiمiڭدi قوزعامايدى، بەينەسiن ەلەستەتە المايسىڭ. «ءان ايتساڭ دا – جانىڭدى جەپ ايتاسىڭ» – دەمەي مە. سول سياقتى، تالانت قۇدiرەتi ارۋاقتانىپ، اق قاعازعا ءسوز مارجانىن قۇيدىرىپ تۇرسا دا، شىعارمانى جازعاندا دا جانىڭدى جەپ جازاسىڭ. سول ساتتە قالعىعان سەزiم ويانادى، سۇلبەلەر تiرiلەدi. كادiمگi ارپالىسى، جاقسىلىق-جاماندىعى، ادiلەتتi-ادiلەتسiزدiگi, ءسۇيiپ-كۇيۋi, «ءسونiپ-جانۋى» ارالاس ءومiر كەشەسiز. قام-قارەكەتi مول وسىنشاما قۇبىلىسقا وي جۇيەسi ەرiگەن جازۋشى ءاربiر كورiنiسكە، كەيiپكەرگە ءوزiنiڭ جانىن ءۇزiپ بەرەدi, ءوز جۇرەگiنiڭ ىستىق-سۋىعىنان وتكiزەدi. قالامگەردiڭ قىزۋى، اۆتورلىق مەنi كورiنبەگەن تۋىندى – كوڭiلدiڭ شيكi پەرزەنتi. فلوبەردiڭ «بوۆاري بيكەش – مەنمiن»، تولستويدىڭ «ناتاشا – ءوزiممiن»، «اننا كارەنينا – وكiل قىزىم» دەۋi دە سوندىقتان. كوركەم شىعارما – كوزقاراستىڭ جەمiسi, بولمىس پەن ءومiردi ادام رەتiندە تانىپ-بiلۋدiڭ تالپىنىسى. وسى تۇرعىدان العاندا، مۇحتار اۋەزوۆتiڭ مىڭ توعىز ءجۇز جيىرما ءۇشiنشi جىلدارى جازىپ، تاشكەنتتەگi «شولپان» جۋرنالىنا ۇستەمەلەپ، قاراسى ۇزiلمەي جاريالانعان «ۇيلەنۋ»، «ءسونiپ-جانۋ»، كەيiننەن «تاڭ» جۋرنالىندا باسىلعان «ەسكiلiك كولەڭكەسiندە»، «كiنامشiل بويجەتكەن» اڭگiمەلەرiندەگi ورتاق كەيiپكەر – اۆتوردىڭ ءوزi دەسەك، قاتەلiككە ۇرىنبايمىز. ويتكەنi, سول بiر سىيىمدى-سىيىمسىز سەزiمدەردiڭ جەتەگiندەگi جاعىمدى-جاعامسىز بەينەلەردi تiرiلتكەن دە، ومiرگە اكەلگەن دە جازۋشىنىڭ ءوزi. ولاردىڭ تاعدىرىنا قول سۇعۋعا ەشكiمنiڭ دە قاقىسى جوق. ۇكiمىن اۋەزوۆتiڭ ءوزi كەسiپ-پiشiپ قويعان. ەگەردە، جازۋشىنىڭ شىعارماشىلىق جازۋ پروتسەسiندەگi كوڭiل كۇيi, كوز الدىنا ەلەستەگەن ومiرلiك كورiنiستەرi, جالپى، شىعارما مەن ءوزiنiڭ اۆتورلىق «مەنiنiڭ» اراسىنداعى بايلانىس حاقىندا ماسەلە قويساق، وندا مۇحتاردىڭ جەكە باسىنان كەشكەن جايلارىن ساباقتاستىرا وتىرىپ، بiراز قىزىقتى، مۇمكiن، توسىن تۇسپالداردى جاريا ەتۋگە بولادى. قايتالاپ ايتامىز، مۇنىڭ بارلىعى تازا پروتوتيپتiك دالەلدەمەلەر مەن ايعاقتار ەمەس. جازعاندارىنا جانىن ءۇزiپ بەرگەن تۆورچەستۆو يەسiنiڭ ومiردەگi اسەرلەرiنiڭ كوركەم شىعارماسىنا كiرiگۋiنiڭ نىشاندارى مەن نىساناسى عانا.

اۆتورلىق «مەن» مەن كەيiپكەر اراسىنداعى قارىم-قاتىناس – وتە نازiكتiكتi, ساقتىقتى جانە ءاربiر كورiنiستiڭ استارىنداعى ەمەۋرiندi ءدوپ باساتىن العىرلىقتى جانە ويدى ءوز ايتقانىنا يiپ باعىندىرۋعا ۇمتىلمايتىن ادالدىقتى قاجەت ەتەتiن دiلگiر دە كiرپياز ماسەلە. كەيدە وسى ەكi بiرلiكتiڭ جiگiنەن جازۋشىلاردىڭ ءوزi دە ايىرىلىپ قالادى. ونىڭ باستى سەبەبi: اۆتور مەن كەيiپكەردiڭ جاندۇنيەسi شىعارماشىلىق پروتسەستiڭ بارىسىندا بiر-بiرiمەن ەتەنە جاقىنداسىپ، تۋىسىپ كەتۋiندە بولسا كەرەك. سونداي ءدۇبارا كۇيدi مۇحتار اۋەزوۆتiڭ ەرتەدەن ارالاسقان دوسى، وزبەكتiڭ ۇلى اقىنى عافۋر عۇلام دا كەشiپتi. اۆتوبيوگرافيلىق «تەنتەك» اتتى پوۆەسiنiڭ جازىلۋ تاريحي جانە كەيiپكەر مەن قالامگەر اراسىنداعى بايلانىس تۋرالى الەكساندر ناۋموۆپەن اڭگiمەسiندە «شىندىعىنا كوشسەك، ەڭ العاشىنداعى ويىم – ءوزiمنiڭ بالالىعىم تۋرالى ومiرباياندىق پوۆەست جازۋ ما ەدi, نەمەسە شىم-شىتىرىق وقيعاعا سىقاپ تۇرعان بالالارعا ارنالعان كiتاپ جازۋ ما ەدi, قازiر ەسكە الۋدىڭ ءوزi قيىن. كەمەلiنە كەلگەن جازۋشىلاردىڭ كەز كەلگەن سياقتى مەن ۇنەمi وزگەلەردiڭ ومiرiنەن تىرناقتاپ ماتەريال جيناۋمەن بولىپپىن دا، ال وزiمە ەڭ قىمباتتى ءارi وڭتايلى ءومiربايانىم، ەشقانداي قوزعاۋسىز قالىپتى... بالالىق حيكايامدى ويشا جيناقتاپ (ولار بiر كiتاپ ەدi), ونىڭ بالشىق كiرپiشتەن قۇيىلعان الاسا ۇيلەردiڭ كوشەسiندە شاڭعا كومiلگەن بالانىڭ ماڭدايىنا بۇيىرعان قاسiرەت پەن قۋانىش تۋرالى العاشقى ءبولiمiن جازىپ بiتiرگەنشە – ءوزiم تۋرالى جازىپ جاتىرمىن دەپ ويلادىم. سولاي-سولاي بولاتىن بiردە ءوزiمنiڭ تەنتەگiمە باسقاشا قاراپ ەدiم; ونىڭ ءوزiم ەمەس ەكەنiنە كوزiم جەتتi. تiپتi, مۇلدەم بوتەن بالا بولۋى دا. حالقىمنىڭ جۇزدەگەن جىلدار بويى باسىنان كەشكەن وقيعانى ءوزiمنiڭ كەيiپكەرiمە تەلiپپiن. مۇنى كورiپ، تاڭ قالدىم. مەن ءوزiمنiڭ بالالىق شاعىمدى اسiرەلەپ جازۋدان اۋلاق ەدiم. كەرiسiنشە بولاتىن! ەندi – سوعان تەرەڭ ۇڭiلە وتىرىپ، وتكەننiڭ وتكiر كوزiلدiرiگiن كيiپ، قۋاقى كۇلكi ارالاستىرا وتىرىپ، بارلىق شىندىقتى بەينەلەۋگە تىرىستىم. مەنiڭ ەندiگi تەنتەگiم تۇبiندە جازۋشى بوپ شىعاتىن عافۋر اتتى بالاعا ۇقساماي كەتتi... ءيا، سول بولسا مەنiڭ ءوزiممiن ءارi مەن ەمەسپiن» – دەپ توسىن سىردى اشىپ بەرەدi.

قيلى-قيلى قۇبىلىستى قامتىعان كوركەم تۆورچەستۆونىڭ بiر قۇپياسى سوندا. اۆتورسىز شىعارما جوق. سول سياقتى، اۆتورمەن جانسەبiل بولماعان شىعارما – شىنايى ەمەس. قانشا، كەرەعار قايشىلىققا قۇرىلسا دا، ونىڭ وزەگiنiڭ بiر تامىرى جازۋشى جۇرەگiمەن جالعاسىپ جاتادى. «ۇيلەنۋ»، «ءسونiپ-جانۋ» اڭگiمەلەرiندەگi مۇحتاردىڭ ومiرiنە نازiك ساۋلە ارقىلى ۇشتاسىپ جاتقان تۇس – سول جان تۋىستىعى. بۇدان كەز كەلگەن جازۋشى كەيiپكەر ارقىلى ءوز ويىن، وتكەنiن سۋرەتتەيدi دەگەن ۇعىم تۋمايدى. كەيدە، اسiرەلەر، بابىنا جەتكiز بايانداعان كوركەم شىندىقتىڭ ءوزi – تاريحي شىندىقتان كۇشتi اسەر ەتەدi. ونەردiڭ مiندەتi دە سوعان سايادى.

بەلگiلi بiر شىعارماشىلىق كەزەڭدەگi جازۋشىنىڭ ەرەكشە دەن قويعان تاقىرىبىن ونىڭ iزدەنiس جولىنداعى توقىراۋى، نە تانىس جايمەن شەكتەلۋi دەپ باعالاۋعا بولمايدى. قايتا، جان-جاقتى كورسەتۋگە تىرىسقان نيەتi رەتiندە قابىلدانۋى تيiس. مۇحتاردىڭ سول جىلدارداعى اڭگiمەلەرiنiڭ دەرلiكتەي توڭكەرiسكە دەيiنگi قازاق تۇرمىسىنان الىنۋى – كەزiندە ورىنسىز سىنالىپ، تەرiس تۇسiنiكتەرگە جول اشتى. تiپتi, ساياساتپەن استارلاپ، كەي شىعارمالارىنان باس تارتۋعا ءماجبۇر ەتتi. «ۇيلەنۋ» مەن «ءسونiپ-جانۋ» سولاردىڭ iشiندە اتى اتالىپ، ءتۇرi تۇستەلمەگەنمەن دە، تiزiمنەن سىزىلىپ تاستالمادى. قازاقتىڭ ەسكi تۇرمىسىن كوكسەۋشiلiك، سال-سەرiلiكتi دارiپتەۋشiلiك سارىنى باسىم دەستi. «تۇرپايى سوتسيولوگيانىڭ» بيلiگi ءجۇرiپ تۇرعان ۋاقىتشا كورiنiستiڭ بايبالامى جازۋشى ءۇشiن وتە قيىن-قيىن كەزەڭدەردiڭ قىسپاعىندا قالۋعا يتەرمەلەدi. وسى اڭگiمەلەردiڭ باسىن قوسىپ، 1935 جىلى وقىرماندارعا ۇسىنعاندا مۇحتار اۋەزوۆ: «ەسكiلiك كولەڭكەسiندە» دەگەن جيناق بۇرىنعى قازاقستان تاريحىندا بولعان رۋشىلدىق، فەودالدىق ەسكiلiكتiڭ كولەڭكەسiندە، قوينى-قونىشىندا بولعان ءار الۋان كورiنiستiڭ ازدى-كوپتi ەلەسiن بەرەدi. سول ەسكiلiكتiڭ ەركiندە بولىپ، كولەڭكەسiنەن شىعا الماي، سەزiم ساناسى تۇساۋلى بولعان جەكە ادامدار، جاس-كارiلەر، ەركەك-ايەلدەر بار. وي-ساناسى تۇتقىندا، شىرماۋدا بولعاندىقتان بiر الۋانى سول ەسكiلiكتiڭ ءارi قۇلى دا، ءار ەرiكتi نە ەرiكسiز سۇيەۋشiسi. «ەسكiلiك كولەڭكەسiندە» تاعى بiر قاۋىم بار. ول – سول ەسكiلiكتiڭ ەزگiسiنەن ءالi شىعا الماعان قوعامدىق جۇرتشىلىق» – دەپ العىسوز جازىپ، نەگە سول كەزەڭگە قاتتى كوڭiل بولگەندiگiن ءتۇسiندiردi.

اۆتوردىڭ ءوزi «وي ساناسى تۇتقىندا» قالعان دەپ سىناپ وتىرعان كەيiپكەرلەر الەمiنە ءومiرiن قالاي ارقاۋ ەتەدi? ول مۇمكiن بە؟ سونداعى ماقساتى نە؟ بۇل – زاڭدى سۇراققا «مۇمكiن» دەپ قانا جاۋاپ بەرۋگە بولادى. سەبەبi: جازۋشىنىڭ ءوز ومiرiمەن كەيiپكەردiڭ باسىنداعى وقيعالاردى سالىستىرساق، كوپتەگەن ۇقساستىقتاردى اڭعارۋ قيىن ەمەس. تەك، كوركەم شىعارمادا، ونىڭ بارلىعى جەكە-جەكە ۇزiك رەتiندە بەرiلگەن. مۇنىڭ وزiندiك كiلتيپانى دا بار سياقتى. «ۇيلەنۋ» – اڭگiمەسi «جاس جۇرەكتەر» دەگەن اتپەن «سانا» جۋرنالىندا باسىلدى. «اياعى بار» دەگەن سiلتەمە قوسا بەرiلگەن. دەمەك، بۇل وقيعا ءالi تولىق اياقتالماعان. «ءسونiپ-جانۋ» – «زامان ەركەسi» (رومان) – دەپ بەرiلدi. ول دا تامامدالماعان. ياعني، وسى ەكi اڭگiمەدەگi اۆتوردىڭ ويى تولىق اشىلماعان. سوندىقتان دا، ومiردەگi وقيعالاردىڭ كوركەمدiك جەلiسi ۇزiك-ۇزiك شىققان. كەيiنگi شىعارماعا ابايدىڭ:

قاراسام، قايعىرتار جۇرت بۇل زامانعى،

سالقىن، قۇس – ءومiر، يا قاراڭعى.

بiلiم دە جوق، بiلiمگە سەنiم دە جوق،

ونەرسiز قارتايار دەپ بiل بالاڭدى.

بالا مiنەز، ويىنشى بۇرىنعىلار.

اڭقاۋ ەكەن، مازاقتاپ سونى سىنار.

ارتقا قاراپ، اقپەيiل شالعا كۇلiپ

ابۇيىرسىز، اتاقسىز كورگە قۇلار، –

دەگەن ولەڭiن ەپيگراف ەسەبiندە الۋدىڭ نە ءمانi بار؟ جازۋشىنىڭ ەپيگرافىنىڭ مەگزەۋiنە ۇڭiلسەك، ينتەلليگەنتسيانىڭ جاستىق جەلiگiمەن قوسا، «ابۇيىرسىز، اتاقسىز كورگە قۇلار» قاسiرەتi دە قامتىلۋعا تيiستi. ولار وزدەرiن ۋاقىتشا «زامان ەركەسi» سەزiنەدi. سونىڭ ارتىندا تەرەڭ قاسiرەت جاتىر. اۆتور وسى جىلدارعى اڭگiمەسiندە تاقىرىپتى ءوزiن مىسقىلمەن: «وقىعان ازامات»، «زامان ەركەسi»، «قازاق قىزى» دەپ قويىپ، ولاردىڭ جان دۇنيەسiندەگi جالعاندىقتى بۇركەمەلەپ تۇرعان «قىلىمسۋدى» اشكەرەلەيدi. كەيiن ەپيگرافى، قوعام تۋرالى پiكiرلەر قىسقارتىپ تاستاۋى، اۆتوردىڭ اۋەلگi ويىنىڭ اقىرىنا شەيiن ايتىلمايعاندىعىن انىقتايدى. ءومiرiنiڭ سوڭعى تىنىسى بiتكەنشە قازاق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ قالىپتاسۋ كەزەڭi حاقىندا رومان جازۋدى ارمانداپ وتكەن قالامگەردiڭ ورىندالماي قالعان پارىزىنىڭ بiرi وسى. «زامان ەركەسi» سونىڭ العاشقى ۇشقىنى ەدi. «ۇيلەنۋ» دە، «ءسونiپ-جانۋ» دا بiر جىلدا جازىلىپ، بiر جىلدا جاريالاندى. ەكەۋiندەگi باستى ايەل كەيiپكەر – ءجاميلا. «ەسكiلiك كولەڭكەسiندەگi» قىز – جامەش. ەگەر وسى ءۇش شىعارماعا ورتاق بەينەنiڭ عانا ءارپiن وزگەرتسەك، مۇحتاردىڭ ءسۇيiپ قوسىلعان جارىنىڭ اتى – كاميلا، كامەش بوپ شىعادى. بۇل كەزدەيسوقتىق پا؟ سىرتتاي قاراعاندا سولاي. ال، ونىڭ تۇپكi  استارىنا ءۇڭiلiپ كورسەك شە؟

وندا مۇنىڭ ءبارi كەزدەيسوقتىق ەمەس، ومiرلiك قۇبىلىس بولىپ شىعادى. مۇحتار ءوزiنiڭ جاستىق شاعىندا باسىنان كەشiرگەن سەزiم بۇلقىنىستارىن كوركەم تiلمەن كەستەلگەن. ءولi تابيعاتتى تiرiلتەتiندەي تالانت قۋاتىنا يە جازۋشى ءۇشiن اسiرلەپ، قيۋىن قيىستىرىپ، وقىس شەشiم ۇسىنۋ – ونشا قيىنعا سوقپايدى. تiپتi, كۇندەلiكتiڭ وزiندە دە ادامنىڭ ەموتسياسى تۇلعالانىپ كەتپەي مە. ونىڭ ۇستiنە زاڭدى ايەلi رايحانمەن اجىراسىپ، وزگە وتاۋدىڭ ءتۇتiنiن تۇتەتiپ وتىرعان كاميلامەن قوسىلۋى ادام رەتiندە دە، اكە رەتiندە دە وڭايعا تۇسكەن جوق. سول بiر قيىن كۇندەر ونىڭ جۇرەگىنە تەرەڭ جارا سالدى. ۇمىتىلماستاي iز قالدىردى. سوندىقتان دا قالامىنىڭ ۇشىنا جانىن تەبiرەنتكەن وقيعالاردىڭ iلiنۋىنە تاڭداناتىن ەشتەنە دە جوق. جانە بۇل جاي – وسى كەزەڭدەگi جالپىعا ورتاق كوكەيكەستi ماسەلە بولاتىن. قىزدار: «كوڭiلiم سۇيگەن كiسiگە تيەمiن» – دەپ ەسكi سالتقا قارسى شىقسا، «زامان ەركەسi» – وقىعاندار بۇرىن اتا-اناسى ايتتىرىپ قويعان قالىندىعىنان باس تارتتى. ەكiنiڭ بiرiندە كەزدەسكەن ۇيرەنشiكتi كورiنiس.

مۇحتار دا مۇنداي تەبiرەنiستi شاقتاردىڭ سەزiم شارپۋىن ءوز جۇرەگi ارقىلى سىننان وتكەزدi. «ۇيلەنۋ» اڭگiمەسi – ءوزiنiڭ كاميلاعا قوسىلۋىنىڭ ۇزىن-ىرعاسىنان ەلەس بەرەدi. اڭگiمەدەگi وقيعا بىلاي: وقىعان ازامات وسپان «بولاتكوم» سايلاۋ ءۇشiن جiبەرiلگەن وكiل. قاسىمدى بولىستىققا وتكiزدi. ءجاميلا وعان ەرتەرەكتە اتاستىرىلعان، ەندi وعان بارعىسى كەلمەيدi. وسپان «قازاقشىلىق داستۇرiمەن» iستi بiتiرۋگە تىرىسىپ، بiتiمگە بارادى. قالىڭمالىن بەرىپ، ەندى قىزدى اكەتۋگە كەلگەن قۇدالاردىڭ تىلەگiن ورىندايدى. ادەمi, سۇلۋ، مiنەزدi جاميلامەن وڭاشاداعى اڭگiمەدە ەكەۋiنiڭ كوڭiلi جاراسىپ، ۋادە بايلاسادى. وسپان قۇدالىقتى كەيiندەتە تۇرىپ، ءوزi بiر تۇندە الىپ قاشادى. قالانىڭ اراسى – ءجۇز شاقىرىم.

ال، ەندi وسىدان مۇحتار ومiرiنە قانداي ۇقساستىقتار تابىلادى؟ سالىستىرايىق. اڭگiمەدە «بولاتكوم» – ياعني، بولىستىق اتقارۋ كوميتەتi دەلiنەدi. بۇل – «حالبيكەنiڭ» – حالىق بيلەرi كوميتەتiنiڭ تۇسى. 1920 جىلى مۇحتار سول قىزمەتتi اتقارعان. تۋعان اۋىلىنا وكiل بوپ بارىپ، كاميلانى اتاستىرعان جەرiنەن بۇزىپ، ءوز اۋىلىنا الىپ كەلەدi. ارينە، وعان جاقسىلىق تولەنوۆ iسپەتتi حالىق سوتى قول ۇشىن بەرەدi. مۇحتار كاميلانىڭ اعاسى – تۇراعۇلدان، اجەسi دiلدادان قولداۋ تاپقان. مۇنداي قوسىمشا جايلار كوركەم شىعارماعا قوسىمشا جۇك ارتادى. ەكiنشiدەن «جاس جۇرەكتەر» دەپ اتالعان العاشقى نۇسقاسىنىڭ ماقساتى – سول «جاس جۇرەكتەردiڭ» قوسىلۋى عوي. دەمەك، كولدەنەڭ كورiنiستەردiڭ سىرىلىپ قالۋى زاڭدى. كاميلانى ءدال «ۇيلەندiرۋدەگiدەي» الىپ قاشپاعانىمەن، ۇزاتىلعان جەرiنەن جارتىلاي جاسىرىن، جارتىلاي سوت كۇشiمەن سەس كورسەتە پاۋەسكەمەن اۋىلعا اكەلگەن مۇحتاردىڭ ءوزi عوي. دەمەك، ومiرلiك دەرەككە جاقىن شىعارما ەكەنi دالەلدەنiپ شىعادى.

وسىلاي تۇجىرىمداپ، اڭگiمەدەگiنiڭ بارلىعىن بۇلجىماس شىندىق دەپ قاراۋعا بولا ما؟ جوق. ول – مۇلدەم جاڭساقتىققا جەتەلەيدi. ەگەر ايىرماشىلىقتارىن اتاساق، تiپتi, جەلiسi تۇگiل سارىنى دا ۇقسامايدى. اڭگiمەدەگi وسپان – بويداق، مۇحتار ۇيلەنگەن، بiر ۇلى، بiر قىزى بار. ءجاميلا ەندi ۇزاتىلايىن دەپ وتىر. كاميلا سول اۋىلدىڭ كەلiنi. وسپان مەن ءجاميلا العاش رەت بiر-بiرiن كورىپ وتىر. ال مۇحتار مەن كاميلا بالا جاسىنان تانىس، ىنتىق جاندار. دەگەنمەن دە، مۇنداي الشاقتىقتار كوركەم شىعارما ءۇشiن مiن رەتiندە ەسەپتەلiنبەيدi.

بiز جوعارىدا، اۆتوردىڭ «مەنiمەن» كەيiپكەردiڭ اراسىنداعى جiكتiڭ جىمداسىپ كەتەتiنi سونداي، كەيدە اۆتوبيوگرافيالىق تۋىندىلاردىڭ ءوزi تونىن وزگەرتiپ شىعا كەلەتiنiن عافۋر عۇلامنىڭ ەستەلiگi ارقىلى ەسكەرتە كەتكەن ەدiك. «ۇيلەنۋ» دە ءدال سونداي شىعارماشىلىق قۇبىلىستىڭ ناتيجەسiندە جازىلعان. مۇحتاردىڭ كاميلاعا قوسىلۋ وقيعاسى تۇسىنداعى سەزiمدەرi عانا اڭگiمەنiڭ iشكi يiرiمiنە ىقپالىن تيگiزبەك. جالپى بەينەلiك سيپات العان. ياعني، ومiرلiك شىندىقتىڭ اۋەنi ەستiلگەنiمەن، وزەگi وزگە دەربەس دۇنيە رەتiندە اسەر قالدىرادى. «ۇيلەنۋ» باس بوستاندىعىن اڭساعان قىز بەن ىنتىزارلى جاس جiگiتتiڭ كەدەرگiگە قاراماي ادال تiلەكتەرiمەن «جاس جۇرەكتەردiڭ» قوسىلۋىن ماقۇلداعان اۆتورلىق يدەيانىڭ، قىزدىڭ «كوڭiلiم سۇيگەن كiسiگە تيەمiن!» – دەگەن وتكiرلiگiنە سۇيسiنگەن iزگi نيەتتiڭ جەمiسi.

مۇنداعى باستى تۇلعا، ارەكەت يەسi – قىز. ال، «ءسونiپ-جانۋدا» جiگiت مۇددەسi الدىڭعى قاتارعا شىعادى. سونداي-اق، كوركەمدiك قيالعا قانات بiتiرگەن ويدىڭ قاينارىن ونشا قينالماي-اق تابۋعا جانە مۇحتاردىڭ ءوزiن سونى دالەلدەۋ ءۇشiن كۋاعا تارتۋعا بولادى.

تەك ون توعىز جاسار مۇحتاردىڭ 1916 جىلعى قالىڭدىق ايتتىرۋ كەزiندەگi وقيعالاردى، توڭكەرiس تۇسىنداعى ارەكەتتەرiن ەسكە ءتۇسiرۋ لازىم. ونسىز، بارلىق جاي تولىق اشىلمايدى.

سونىمەن «زامان ەركەسi» كiم؟

(جالعاسى بار)

Abai.kz