Jazushy, alashtanushy ghalym Túrsyn Júrtbaydyng «Besigindi týze!..» kitabynyng jalghasy. Ótken bólimderin myna siltemelerden oqy alasyzdar:

http://abai.kz/post/view?id=7271

http://abai.kz/post/view?id=7292

http://abai.kz/post/view?id=7363

http://abai.kz/post/view?id=7851

http://abai.kz/post/view?id=7819

http://abai.kz/post/view?id=7851

http://abai.kz/post/view?id=7963

http://abai.kz/post/view?id=8004

http://abai.kz/post/view?id=8164

http://abai.kz/post/view?id=8190

http://abai.kz/post/view?id=8438

http://abai.kz/post/view?id=8635

http://abai.kz/post/view?id=8747

http://abai.kz/post/view?id=8925

http://abai.kz/post/view?id=8955

http://abai.kz/post/view?id=9050

http://abai.kz/post/view?id=9536

http://abai.kz/post/view?id=9857

http://abai.kz/post/view?id=10194

http://abai.kz/post/view?id=10277

http://abai.kz/post/view?id=10532

http://abai.kz/post/view?id=10740

http://abai.kz/post/view?id=10973

http://abai.kz/post/view?id=11107

http://abai.kz/post/view?id=11260

http://abai.kz/post/view?id=11485

http://abai.kz/post/view?id=11583

http://abai.kz/post/view?id=12512

http://abai.kz/post/view?id=12602

http://abai.kz/post/view?id=12674

http://abai.kz/post/view?id=12762

http://abai.kz/post/view?id=12863

http://abai.kz/post/48131

IV.

«Qyr әngimelerindegi» oqys oqighagha qúrylghan hikayalardyng mәiegi – halyq auzyndaghy «erlik» shejiresine úiyghan. Múhtar osy Tashkent qalasynda jýrgende halyq auyz әdebiyetining ýlgilerin jinaugha den qoyady. 1924 jyly «Jas qayrat» jurnalynyng 3-4 sanynda «Halyq әdebiyeti turaly» maqala jazyp: «... Halyq búrynghy kezdegi saltynan, qoldanyp jýrgen halyq әdebiyetinen zaman óte-móte býtindey totyghady. Eskilikti ólen-jyrlardy jana buyn jastary bilmeydi. Azdap kәri qúlaqty eski kisilerding ghana jadynda qalady... Endi, ótkenge salauat, biraq júrtshylyghymyzdy ashyq kórsetip, halyq әdebiyetin jinaudyng sharasyna kirisuimiz kerek. Meninshe, halyq әdebiyetin jinaugha qolayy bar adamdar – oqyghan jaqtarynda halyq әdebiyetin jinap, kerekti tauyp paydalanatyn, basylyp jaryqqa shygharatyn baspasóz maydanyna týsetin jerge jetkizu kerek. Jәne jinaushy aqyndardyng ólenderi, olardyng ómiri, qay uaqytty bolghandyghy turaly maghlúmat jinaugha kirisui kerek. Ásili eski әdebiyetimizdi jinaugha jas oqyghandarymyz kýsh kórsetpese, halyq әdebiyetimen az jyldyng ishinde ashyq qoshtasamyz» – dep, ýlken mәsele kóteredi.

Ghylym men kórkem tvorchestvogha býtindey den qoyghan Múhtar ózi de halyq múrasyn qaghystyra jiyp, belgili adamdardyng ómirin zerttep, onyng keybir jelilerin shygharmasyna paydalandy. Sonyng bir aighaghy – «Qyr әngimeleri» bolyp tabylady. Al joq izdegen adamgha: «22-23 jyldyng qysynda Tashkentte «Sholpan» jurnalyn shyghardyq. Sonda biraz әngimeler bastyrdym. 24-jyl qys elde túryp bir roman jazyp edim, ol әli baspada shyqqan joq. Tashkende túrghan uaqytta bir piesa jazdym. Ol da әli shyqqan joq» – degen sóz baghdar silteydi. Atalghan roman qayda, aty qalay, ne turaly әlde, «Zaman erkesinin» tolyq núsqasy ma? Al piesa she? Bәride jauap tileytin súraqtar. Biraq saual qoyyluy qoyyldy, jauap joq. Ýnsizdik.

         «KÓNILIM SÝYGEN KISIGE TIYEMIN!»

«Kimde-kim aqyl-oyynyng әr qozghalysy arqyly ómirding qúpiya qúbylysyn týsinuge úmtylsa, onyng qaynar búlaghy ózining jan dýniyesin tabady».

                              Gete. Faust».

«Sholpan» jurnalymen baylanys jasap, sonda eski qazaq auylynnyng tirshilik-túrmysy men әleumettik qúrylysynyng siyqsyzdyghyn surettegen birneshe әngime bastyrdym»

Múhtar Áuezov.

«Mening ómirbayanym».

I

Janyndy tebirentip, jýreginning týbinen «shymarlap boygha jayylmaghan» shygharma – jansyz quyrshaq. Ol – óner tuyndysy retinde de derbes ómir sýruge qabiletsiz. Jalang oidyng jasandy súlbasa ghana. Sezimindi qozghamaydy, beynesin elestete almaysyn. «Án aitsang da – janyndy jep aitasyn» – demey me. Sol siyaqty, talant qúdireti әruaqtanyp, aq qaghazgha sóz marjanyn qúidyryp túrsa da, shygharmany jazghanda da janyndy jep jazasyn. Sol sәtte qalghyghan sezim oyanady, sýlbeler tiriledi. Kәdimgi arpalysy, jaqsylyq-jamandyghy, әdiletti-әdiletsizdigi, sýiip-kýii, «sónip-januy» aralas ómir keshesiz. Qam-qareketi mol osynshama qúbylysqa oy jýiesi erigen jazushy әrbir kóriniske, keyipkerge ózining janyn ýzip beredi, óz jýregining ystyq-suyghynan ótkizedi. Qalamgerding qyzuy, avtorlyq meni kórinbegen tuyndy – kónilding shiyki perzenti. Floberding «Bovary biykesh – menmin», Tolstoydyng «Natasha – ózimmin», «Anna Karenina – ókil qyzym» deui de sondyqtan. Kórkem shygharma – kózqarastyng jemisi, bolmys pen ómirdi adam retinde tanyp-biluding talpynysy. Osy túrghydan alghanda, Múhtar Áuezovting myng toghyz jýz jiyrma ýshinshi jyldary jazyp, Tashkenttegi «Sholpan» jurnalyna ýstemelep, qarasy ýzilmey jariyalanghan «Ýilenu», «Sónip-janu», keyinnen «Tan» jurnalynda basylghan «Eskilik kólenkesinde», «Kinәmshil boyjetken» әngimelerindegi ortaq keyipker – avtordyng ózi desek, qatelikke úrynbaymyz. Óitkeni, sol bir syiymdy-syiymsyz sezimderding jetegindegi jaghymdy-jaghamsyz beynelerdi tiriltken de, ómirge әkelgen de jazushynyng ózi. Olardyng taghdyryna qol súghugha eshkimning de qaqysy joq. Ýkimin Áuezovting ózi kesip-piship qoyghan. Egerde, jazushynyng shygharmashylyq jazu prosesindegi kónil kýii, kóz aldyna elestegen ómirlik kórinisteri, jalpy, shygharma men ózining avtorlyq «meninin» arasyndaghy baylanys haqynda mәsele qoysaq, onda Múhtardyng jeke basynan keshken jaylaryn sabaqtastyra otyryp, biraz qyzyqty, mýmkin, tosyn túspaldardy jariya etuge bolady. Qaytalap aitamyz, múnyng barlyghy taza prototiptik dәleldemeler men aighaqtar emes. Jazghandaryna janyn ýzip bergen tvorchestvo iyesining ómirdegi әserlerining kórkem shygharmasyna kiriguining nyshandary men nysanasy ghana.

Avtorlyq «men» men keyipker arasyndaghy qarym-qatynas – óte nәziktikti, saqtyqty jәne әrbir kórinisting astaryndaghy emeurindi dóp basatyn alghyrlyqty jәne oidy óz aitqanyna iyip baghyndyrugha úmtylmaytyn adaldyqty qajet etetin dilgir de kirpiyaz mәsele. Keyde osy eki birlikting jiginen jazushylardyng ózi de aiyrylyp qalady. Onyng basty sebebi: avtor men keyipkerding jandýniyesi shygharmashylyq prosesting barysynda bir-birimen etene jaqyndasyp, tuysyp ketuinde bolsa kerek. Sonday dýbәra kýidi Múhtar Áuezovting erteden aralasqan dosy, ózbekting úly aqyny Ghafur Ghúlam da keshipti. Avtobiografilyq «Tentek» atty povesining jazylu tarihy jәne keyipker men qalamger arasyndaghy baylanys turaly Aleksandr Naumovpen әngimesinde «shyndyghyna kóshsek, eng alghashyndaghy oiym – ózimning balalyghym turaly ómirbayandyq povesti jazu ma edi, nemese shym-shytyryq oqighagha syqap túrghan balalargha arnalghan kitap jazu ma edi, qazir eske aludyng ózi qiyn. Kemeline kelgen jazushylardyng kez kelgen siyaqty men ýnemi ózgelerding ómirinen tyrnaqtap material jinaumen bolyppyn da, al ózime eng qymbatty әri ontayly ómirbayanym, eshqanday qozghausyz qalypty... Balalyq hikayamdy oisha jinaqtap (olar bir kitap edi), onyng balshyq kirpishten qúiylghan alasa ýilerding kóshesinde shangha kómilgen balanyng mandayyna búiyrghan qasiret pen quanysh turaly alghashqy bólimin jazyp bitirgenshe – ózim turaly jazyp jatyrmyn dep oiladym. Solay-solay bolatyn birde ózimning tentegime basqasha qarap edim; onyng ózim emes ekenine kózim jetti. Tipti, mýldem bóten bala boluy da. Halqymnyng jýzdegen jyldar boyy basynan keshken oqighany ózimning keyipkerime telippin. Múny kórip, tang qaldym. Men ózimning balalyq shaghymdy әsirelep jazudan aulaq edim. Kerisinshe bolatyn! Endi – soghan tereng ýnile otyryp, ótkenning ótkir kózildirigin kiyip, quaqy kýlki aralastyra otyryp, barlyq shyndyqty beyneleuge tyrystym. Mening endigi tentegim týbinde jazushy bop shyghatyn Ghafur atty balagha úqsamay ketti... IYә, sol bolsa mening ózimmin әri men emespin» – dep tosyn syrdy ashyp beredi.

Qily-qily qúbylysty qamtyghan kórkem tvorchestvonyng bir qúpiyasy sonda. Avtorsyz shygharma joq. Sol siyaqty, avtormen jansebil bolmaghan shygharma – shynayy emes. Qansha, kereghar qayshylyqqa qúrylsa da, onyng ózegining bir tamyry jazushy jýregimen jalghasyp jatady. «Ýilenu», «Sónip-janu» әngimelerindegi Múhtardyng ómirine nәzik sәule arqyly úshtasyp jatqan tús – sol jan tuystyghy. Búdan kez kelgen jazushy keyipker arqyly óz oiyn, ótkenin suretteydi degen úghym tumaydy. Keyde, әsireler, babyna jetkiz bayandaghan kórkem shyndyqtyng ózi – tarihy shyndyqtan kýshti әser etedi. Ónerding mindeti de soghan sayady.

Belgili bir shygharmashylyq kezendegi jazushynyng erekshe den qoyghan taqyrybyn onyng izdenis jolyndaghy toqyrauy, ne tanys jaymen shektelui dep baghalaugha bolmaydy. Qayta, jan-jaqty kórsetuge tyrysqan niyeti retinde qabyldanuy tiyis. Múhtardyng sol jyldardaghy әngimelerining derliktey tónkeriske deyingi qazaq túrmysynan alynuy – kezinde orynsyz synalyp, teris týsinikterge jol ashty. Tipti, sayasatpen astarlap, key shygharmalarynan bas tartugha mәjbýr etti. «Ýilenu» men «Sónip-janu» solardyng ishinde aty atalyp, týri týstelmegenmen de, tizimnen syzylyp tastalmady. Qazaqtyng eski túrmysyn kókseushilik, sal-serilikti dәripteushilik saryny basym desti. «Túrpayy sosiologiyanyn» biyligi jýrip túrghan uaqytsha kórinisting baybalamy jazushy ýshin óte qiyn-qiyn kezenderding qyspaghynda qalugha iytermeledi. Osy әngimelerding basyn qosyp, 1935 jyly oqyrmandargha úsynghanda Múhtar Áuezov: «Eskilik kólenkesinde» degen jinaq búrynghy Qazaqstan tarihynda bolghan rushyldyq, feodaldyq eskilikting kólenkesinde, qoyny-qonyshynda bolghan әr aluan kórinisting azdy-kópti elesin beredi. Sol eskilikting erkinde bolyp, kólenkesinen shygha almay, sezim sanasy túsauly bolghan jeke adamdar, jas-kәriler, erkek-әielder bar. Oi-sanasy tútqynda, shyrmauda bolghandyqtan bir aluany sol eskilikting әri qúly da, әr erikti ne eriksiz sýieushisi. «Eskilik kólenkesinde» taghy bir qauym bar. Ol – sol eskilikting ezgisinen әli shygha almaghan qoghamdyq júrtshylyq» – dep alghysóz jazyp, nege sol kezenge qatty kónil bólgendigin týsindirdi.

Avtordyng ózi «oy sanasy tútqynda» qalghan dep synap otyrghan keyipkerler әlemine ómirin qalay arqau etedi? Ol mýmkin be? Sondaghy maqsaty ne? Búl – zandy súraqqa «mýmkin» dep qana jauap beruge bolady. Sebebi: jazushynyng óz ómirimen keyipkerding basyndaghy oqighalardy salystyrsaq, kóptegen úqsastyqtardy angharu qiyn emes. Tek, kórkem shygharmada, onyng barlyghy jeke-jeke ýzik retinde berilgen. Múnyng ózindik kiltipany da bar siyaqty. «Ýilenu» – әngimesi «Jas jýrekter» degen atpen «Sana» jurnalynda basyldy. «Ayaghy bar» degen silteme qosa berilgen. Demek, búl oqigha әli tolyq ayaqtalmaghan. «Sónip-janu» – «Zaman erkesi» (roman) – dep berildi. Ol da tәmamdalmaghan. Yaghni, osy eki әngimedegi avtordyng oiy tolyq ashylmaghan. Sondyqtan da, ómirdegi oqighalardyng kórkemdik jelisi ýzik-ýzik shyqqan. Keyingi shygharmagha Abaydyn:

Qarasam, qayghyrtar júrt búl zamanghy,

Salqyn, qús – ómir, ya qaranghy.

Bilim de joq, bilimge senim de joq,

Ónersiz qartayar dep bil balandy.

Bala minez, oiynshy búrynghylar.

Anqau eken, mazaqtap sony synar.

Artqa qarap, aqpeyil shalgha kýlip

Abúiyrsyz, ataqsyz kórge qúlar, –

degen ólenin epigraf esebinde aludyng ne mәni bar? Jazushynyng epigrafynyng megzeuine ýnilsek, intelliygensiyanyng jastyq jeligimen qosa, «abúiyrsyz, ataqsyz kórge qúlar» qasireti de qamtylugha tiyisti. Olar ózderin uaqytsha «zaman erkesi» sezinedi. Sonyng artynda tereng qasiret jatyr. Avtor osy jyldarghy әngimesinde taqyrypty ózin mysqylmen: «Oqyghan azamat», «Zaman erkesi», «Qazaq qyzy» dep qoyyp, olardyng jan dýniyesindegi jalghandyqty býrkemelep túrghan «qylymsudy» әshkereleydi. Keyin epigrafy, qogham turaly pikirler qysqartyp tastauy, avtordyng әuelgi oiynyng aqyryna sheyin aitylmayghandyghyn anyqtaydy. Ómirining songhy tynysy bitkenshe qazaq intelliygensiyasynyng qalyptasu kezeni haqynda roman jazudy armandap ótken qalamgerding oryndalmay qalghan paryzynyng biri osy. «Zaman erkesi» sonyng alghashqy úshqyny edi. «Ýilenu» de, «Sónip-janu» da bir jylda jazylyp, bir jylda jariyalandy. Ekeuindegi basty әiel keyipker – Jәmila. «Eskilik kólenkesindegi» qyz – Jәmesh. Eger osy ýsh shygharmagha ortaq beynening ghana әrpin ózgertsek, Múhtardyng sýiip qosylghan jarynyng aty – Kәmila, Kәmesh bop shyghady. Búl kezdeysoqtyq pa? Syrttay qaraghanda solay. Al, onyng týpki  astaryna ýnilip kórsek she?

Onda múnyng bәri kezdeysoqtyq emes, ómirlik qúbylys bolyp shyghady. Múhtar ózining jastyq shaghynda basynan keshirgen sezim búlqynystaryn kórkem tilmen kestelgen. Óli tabighatty tiriltetindey talant quatyna ie jazushy ýshin әsirlep, qiiyn qiystyryp, oqys sheshim úsynu – onsha qiyngha soqpaydy. Tipti, kýndelikting ózinde de adamnyng emosiyasy túlghalanyp ketpey me. Onyng ýstine zandy әieli Rayhanmen ajyrasyp, ózge otaudyng týtinin týtetip otyrghan Kәmilamen qosyluy adam retinde de, әke retinde de onaygha týsken joq. Sol bir qiyn kýnder onyng jýregine tereng jara saldy. Úmytylmastay iz qaldyrdy. Sondyqtan da qalamynyng úshyna janyn tebirentken oqighalardyng ilinuine tandanatyn eshtene de joq. Jәne búl jay – osy kezendegi jalpygha ortaq kókeykesti mәsele bolatyn. Qyzdar: «kónilim sýigen kisige tiyemin» – dep eski saltqa qarsy shyqsa, «Zaman erkesi» – oqyghandar búryn ata-anasy aittyryp qoyghan qalyndyghynan bas tartty. Ekining birinde kezdesken ýirenshikti kórinis.

Múhtar da múnday tebirenisti shaqtardyng sezim sharpuyn óz jýregi arqyly synnan ótkezdi. «Ýilenu» әngimesi – ózining Kәmilagha qosyluynyng úzyn-yrghasynan eles beredi. Ángimedegi oqigha bylay: oqyghan azamat Ospan «bolatkom» saylau ýshin jiberilgen ókil. Qasymdy bolystyqqa ótkizdi. Jәmila oghan erterekte atastyrylghan, endi oghan barghysy kelmeydi. Ospan «qazaqshylyq dәstýrimen» isti bitiruge tyrysyp, bitimge barady. Qalynmalyn berip, endi qyzdy әketuge kelgen qúdalardyng tilegin oryndaydy. Ádemi, súlu, minezdi Jәmilamen onashadaghy әngimede ekeuining kónili jarasyp, uәde baylasady. Ospan qúdalyqty keyindete túryp, ózi bir týnde alyp qashady. Qalanyng arasy – jýz shaqyrym.

Al, endi osydan Múhtar ómirine qanday úqsastyqtar tabylady? Salystyrayyq. Ángimede «bolatkom» – yaghni, bolystyq atqaru komiyteti delinedi. Búl – «halbiykenin» – halyq biyleri komiytetining túsy. 1920 jyly Múhtar sol qyzmetti atqarghan. Tughan auylyna ókil bop baryp, Kәmilany atastyrghan jerinen búzyp, óz auylyna alyp keledi. Áriyne, oghan Jaqsylyq Tólenov ispetti halyq soty qol úshyn beredi. Múhtar Kәmilanyng aghasy – Túraghúldan, әjesi Dildadan qoldau tapqan. Múnday qosymsha jaylar kórkem shygharmagha qosymsha jýk artady. Ekinshiden «Jas jýrekter» dep atalghan alghashqy núsqasynyng maqsaty – sol «Jas jýrekterdin» qosyluy ghoy. Demek, kóldeneng kórinisterding syrylyp qaluy zandy. Kәmilany dәl «ýilendirudegidey» alyp qashpaghanymen, úzatylghan jerinen jartylay jasyryn, jartylay sot kýshimen ses kórsete pәueskemen auylgha әkelgen Múhtardyng ózi ghoy. Demek, ómirlik derekke jaqyn shygharma ekeni dәleldenip shyghady.

Osylay tújyrymdap, әngimedegining barlyghyn búljymas shyndyq dep qaraugha bola ma? Joq. Ol – mýldem jansaqtyqqa jeteleydi. Eger aiyrmashylyqtaryn atasaq, tipti, jelisi týgil saryny da úqsamaydy. Ángimedegi Ospan – boydaq, Múhtar ýilengen, bir úly, bir qyzy bar. Jәmila endi úzatylayyn dep otyr. Kәmila sol auyldyng kelini. Ospan men Jәmila alghash ret bir-birin kórip otyr. Al Múhtar men Kәmila bala jasynan tanys, yntyq jandar. Degenmen de, múnday alshaqtyqtar kórkem shygharma ýshin min retinde eseptelinbeydi.

Biz jogharyda, avtordyng «menimen» keyipkerding arasyndaghy jikting jymdasyp ketetini sonday, keyde avtobiografiyalyq tuyndylardyng ózi tonyn ózgertip shygha keletinin Ghafur Ghúlamnyng esteligi arqyly eskerte ketken edik. «Ýilenu» de dәl sonday shygharmashylyq qúbylystyng nәtiyjesinde jazylghan. Múhtardyng Kәmilagha qosylu oqighasy túsyndaghy sezimderi ghana әngimening ishki iyirimine yqpalyn tiygizbek. Jalpy beynelik sipat alghan. Yaghni, ómirlik shyndyqtyng әueni estilgenimen, ózegi ózge derbes dýnie retinde әser qaldyrady. «Ýilenu» bas bostandyghyn ansaghan qyz ben yntyzarly jas jigitting kedergige qaramay adal tilekterimen «jas jýrekterdin» qosyluyn maqúldaghan avtorlyq iydeyanyn, qyzdyng «kónilim sýigen kisige tiyemin!» – degen ótkirligine sýisingen izgi niyetting jemisi.

Múndaghy basty túlgha, әreket iyesi – qyz. Al, «Sónip-januda» jigit mýddesi aldynghy qatargha shyghady. Sonday-aq, kórkemdik qiyalgha qanat bitirgen oidyng qaynaryn onsha qinalmay-aq tabugha jәne Múhtardyng ózin sony dәleldeu ýshin kuәgha tartugha bolady.

Tek on toghyz jasar Múhtardyng 1916 jylghy qalyndyq aittyru kezindegi oqighalardy, tónkeris túsyndaghy әreketterin eske týsiru lazym. Onsyz, barlyq jay tolyq ashylmaydy.

Sonymen «Zaman erkesi» kim?

(jalghasy bar)

Abai.kz