ەل بولاشاعىن ارىدان ويلايتىن ۇلت زيالىلارى سوناۋ توقسانىنشى جىلدارى-اق «كولونيزاتسيالىق سارقىنشاقتاردى جويۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن جەر-سۋ اتتارىن بايىرعى تاريحي اتاۋلارمەن وزگەرتۋ قاجەت»، دەپ دابىل قاقتى. بىراق، ءبىزدىڭ ەكى شوقىپ ءبىر قارايتىن بوتاتىرسەك بيلىك قازاعى قالىڭ وتىرعان كەنتتەر مەن ەلدى-مەكەندەردى وزگەرتۋمەن عانا شەكتەلدى. سودان بەرى وناماستيكالىق اتاۋلاردى وتارسىزداندىرۋ ماسەلەسى قانشا رەت كوتەرىلسە دە، پاتشالىق رەسەي مەن كەڭەس وكىمەتىن ەسكە تۇسىرەتىن ەسىمدەرگە تۇزەتۋ ەنبەي-اق قويدى. وتكەن ايدا باق-دا پاۆلودار مەن پەتروپاۆلدىڭ اتىن وزگەرتۋ تۋرالى ماسەلە قايتادان قىلاڭ بەردى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز وسى جولى تەك تەرىسكەيدەگى اتالمىش ەكى  قالاعا  عانا تاريحي اتاۋىن بەرۋ ماسەلەسى كوتەرىلىپ وتىر. وسى كوكەيتەستى ماسەلە تۇرعىسىندا كوپتەن بەرى تەرەڭ ىزدەنىس جاساپ جۇرگەن تاريحشى نۇرلان كەنجەاحمەتپەن تاريحي جەر-سۋ اتتارىنىڭ حاقيقي سىرى تۋرالى اڭگىمەلەسكەن ەدىك.

نۇرەكە، وتكەن ايدان بەرى ەلىمىزدەگى وناماستيكالىق اتاۋلاردى بايىرعى تاريحي اتاۋلارىمەن وزگەرتۋ ماسەلەسى قىزۋ تالقىلانۋدا. سوڭعى جىلدارى ءسىز وسى جەر-سۋ اتتارىنىڭ تاريحىن زەرتتەپ ءجۇرسىز. وسى سالانىڭ مامانى رەتىندە وناماستيكالىق اتاۋلاردى وزگەرتۋ ماسەلەسىندە نەگە ىقتياتتى بولۋىمىز كەرەك؟

ەل بولاشاعىن ارىدان ويلايتىن ۇلت زيالىلارى سوناۋ توقسانىنشى جىلدارى-اق «كولونيزاتسيالىق سارقىنشاقتاردى جويۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن جەر-سۋ اتتارىن بايىرعى تاريحي اتاۋلارمەن وزگەرتۋ قاجەت»، دەپ دابىل قاقتى. بىراق، ءبىزدىڭ ەكى شوقىپ ءبىر قارايتىن بوتاتىرسەك بيلىك قازاعى قالىڭ وتىرعان كەنتتەر مەن ەلدى-مەكەندەردى وزگەرتۋمەن عانا شەكتەلدى. سودان بەرى وناماستيكالىق اتاۋلاردى وتارسىزداندىرۋ ماسەلەسى قانشا رەت كوتەرىلسە دە، پاتشالىق رەسەي مەن كەڭەس وكىمەتىن ەسكە تۇسىرەتىن ەسىمدەرگە تۇزەتۋ ەنبەي-اق قويدى. وتكەن ايدا باق-دا پاۆلودار مەن پەتروپاۆلدىڭ اتىن وزگەرتۋ تۋرالى ماسەلە قايتادان قىلاڭ بەردى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز وسى جولى تەك تەرىسكەيدەگى اتالمىش ەكى  قالاعا  عانا تاريحي اتاۋىن بەرۋ ماسەلەسى كوتەرىلىپ وتىر. وسى كوكەيتەستى ماسەلە تۇرعىسىندا كوپتەن بەرى تەرەڭ ىزدەنىس جاساپ جۇرگەن تاريحشى نۇرلان كەنجەاحمەتپەن تاريحي جەر-سۋ اتتارىنىڭ حاقيقي سىرى تۋرالى اڭگىمەلەسكەن ەدىك.

نۇرەكە، وتكەن ايدان بەرى ەلىمىزدەگى وناماستيكالىق اتاۋلاردى بايىرعى تاريحي اتاۋلارىمەن وزگەرتۋ ماسەلەسى قىزۋ تالقىلانۋدا. سوڭعى جىلدارى ءسىز وسى جەر-سۋ اتتارىنىڭ تاريحىن زەرتتەپ ءجۇرسىز. وسى سالانىڭ مامانى رەتىندە وناماستيكالىق اتاۋلاردى وزگەرتۋ ماسەلەسىندە نەگە ىقتياتتى بولۋىمىز كەرەك؟

جالپى، ونوماستيكالىق مالىمەتتەرگە زەر سالىپ، سول ۇلتتىڭ نەمەسە مەملەكەتتىڭ تاريحىن قالپىنا كەلتىرۋگە بولادى. رەسەي وتارشىلدارى قازاق دالاسىنداعى جەر اتتارىنىڭ جاپپاي وزگەرتۋ ءۇردىسىن ماقساتتى تۇردە جۇرگىزىپ كەلدى. قازىر قۇزىرلى ورگاندار ەجەلگى جەر اتتارىن قالپىنا كەلتىرۋ ىسىنە اتسالىسىپ، ءبىرشاما جەتىستىكتەرگە جەتتى. الايدا عىلىمي نەگىزى ءالسىز بولعاندىقتان، كەيبىر جەر اتتارى داۋ تۋدىرىپ ءجۇر. ەجەلگى جىبەك جولىنىڭ بىرنەشە جەلىسى قازاق جەرىنەن ەندەي وتكەنى تۋرالى مالىمەتتەر تۇركى، اراب، پارسى، قىتاي تاريحي ادەبيەتتەرى مەن كونە كارتالارىندا ساقتالعان. قازىر الماتى وبىلىسىنداعى سارقاند قالاسىنىڭ ماڭىنداعى ەجەلگى قايالىق قالاسىن بىرەۋلەر قويلىق، بىرەۋلەر قايلاق، ەندى بىرەۋلەر قايالىق دەپ ءارتۇرلى جازىپ ءجۇر. ونىڭ ەتيمولوگياسىن دا ءارتۇرلى تۇسىندىرەدى. «قايا» قۇز دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى دەگەن پىكىر كەڭ تاراعان. بىراق، قايالىقتىڭ توڭىرەگىندە قۇز اتاۋلى جوق. ورتاعاسىرلىق قىتايدىڭ تاريحي ادەبيەتىندە «قايا» ءسوزى ەسكى تۇركى تىلىندە «حرام»، «بۇتحانا» دەپ تۇسىندىرىلگەن. تاريحي جازبالار مەن ارحەولوگيالىق قازبالار مۇنى دالەلدەدى. قايالىقتان مەشىت، بۋددا حرامى مەن باسقا حرامدار تابىلدى. وسى بۋددا حرامىن نايمان حانى كۋشلىك سالدىرعان دەگەن بولجامدار بار. سوندىقتان قايالىق ءسوزىن «حرامدى»، «بۇتحانالى»  قالا دەپ تۇسىنگەن ءجون.

پاۆلوداردى - كەرەكۋ دەپ وزگەرتۋ جونىندەگى ۇسىنىس كوڭىلگە قونىمسىزداۋ. ويتكەنى، كەرەكۋ - كورياكوۆتىڭ قازاقيلانعان نۇسقاسى ەكەنى بەلگىلى. مەنىڭ بىلۋىمشە ەجەلدەن اتا-بابالارىمىز كارى ەرتىستىڭ بويىن مەكەن ەتكەن. ەندەش، پاۆلوداردىڭ تۇركىلەر داۋىرىندەگى كونە اتاۋىنىڭ بولماۋى مۇمكىن ەمەس.  بۇعان نە ايتاسىز؟

ەرتىس القابى ەجەلگى قازاقتاردىڭ التىن بەسىگى. وسى ارادا ولار شۇعىلالى كوشپەندىلەر مادەنيەتىن جاراتىپ قالعان جوق، سونىمەن بىرگە قالا مادەنيەتىن جوعارى ورەگە كوتەردى. ەجەلگى قيماق، قىپشاق مەملەكەتتەرى وسى ارادا شاڭىراق كوتەردى. اراب-پارسى دەرەكتەرىنە جۇگىنسەك، ەرتىس الابىندا قيماقتاردىڭ جيىرماعا جۋىق قالاسى بولعان. قيماق ەتنونيمى ەرتىستىڭ ءبىر سالاسى قوباق (قوبىق) وزەنىندە ساقتالدى.

ەرتىس وزەنى ساعاسىنداعى قالا اتتارىنىڭ قۇرامىندا «تۇرا» ءسوزى قوسارلانا جۇرەدى. «تۇرا» ءسوزى كونە تۇركى تىلىندە «قالاشىق»، «قامال» دەگەن ماعىنادا. وسمان تۇرىكتەرى تىلىندە «مۇنارا، بەكىنىس; ءتورتبۇرىشتى اعاش نەمەسە تاس قۇرىلىس»، ال سيبيردەگى حاكاس، شور قاتارلى تۇركى تىلدەس ۇلتتار تىلىندە «قالا، ءتورتبۇرىشتى ءۇي» دەگەن ماعىنا بەرەدى.

تۇرا تۋرالى تۇسىنىكتەمە قىتايدىڭ XVI عاسىردا جازىلعان «سۋچجەن حۋا-ي چجي» اتتى گەوگرافيالىق ەڭبەگىندە: «قوڭىراۋلى مۇنارا قالانىڭ سولتۇستىك باتىس بۇرىشىنداعى تسزيۋشەنسى موناستىرىندا. ايتۋلارعا قاراعاندا وسى موناستىر ەجەلگى باتىس ولكەدەگى تۇرا ەكەن» دەگەن دەرەك بار. «مين شي» كىتابىندا: «تۋرا (تۋلا) قىتاي تىلىندە داتاي (ۇلكەن تەكشەلى عيمارات) دەگەن ماعىنا بەرەدى» دەلىنگەن.XIV ع. سوڭىندا باتىس سىبىردەگى توبىل وزەنىنىڭ ءبىر سالاسى تۇرا وزەنىنىڭ بويىندا چينگي-تۇرا نەمەسە چيمگي-تۇرا قالاسىن استانا ەتكەن شايبان اۋلەتىنىڭ بيلىگى ورنادى. اتالمىش وزەن قالانىڭ اتىمەن تۇرا وزەنى دەپ اتالدى. التىن وردا بيلىك ەتكەن تۇستا بارابين ويپاتىنداعى وم وزەنى القابىندا چينگي-تۇرا (تيۋمەن), قىزىل-تۇرا (كراسنويار), زۋبار-تۇرا، كىسىم-تۇرا (ورىسشا دەۆيچي گورود، وسى اتتاس قالادان ەكەۋى بار: ءبىرى، ۆاگايدىڭ ەرتىسكە قۇيار ساعاسىندا، ەندى ءبىرى، يسكەر قالاسىنىڭ ماڭىندا), جانگي-تۇرا، ءسىبىر (يسكەر نەمەسە قاشلىق) جانە تون-تۇرا (تومسك), سونداي-اق ابا-تۇرا (قازىرگى رەسەيدەگى كۋزنەتسك), قىزىلجار-تۇرا  قالالارىنىڭ بولعاندىعى ءمالىم.

گ. ف. ميللەر اتالمىش قالالاردىڭ قالاي سالىنعاندىعى تۋرالى قۇندى دەرەكتەردى كەلتىرەدى. كاتالون كارتاسىندا كەزىگەتىن سيڭۋي (Singui) دەگەن قالانى ي.ۆ.بەليچ چيمگي-تۇرا (چينگي-تۇرا) دەپ تۇجىرىمدايدى. ەگەر بەليچتىڭ تۇجىرىمى دۇرىس بولسا چيمگي-تۇرانىڭ تاريحىن 1375 جىلدان ارى اسىرۋعا بولادى. باتىس ءسىبىر اۋماعىندا XIII عاسىردا تايبۇعانىڭ تۇركى ءتىلدى تايپالاردىڭ بىرلەستىگىن قۇرعانىن، ءارى چينگي-تۇرا نەمەسە چيمگي-تۇرا قالاسىن سالعانىن، ونىڭ تۇرا وزەنىنە قازاق دالاسىنان كەلگەنىن حالىق اڭىزدارى مەن شەجىرەلەر راستايدى. 1428-1429 ج.ج. اق ورداداعى ابىلقايىر تۇرا قالاسىندا ءوزىن حان دەپ جاريالايدى، ءارى تۇرانى استانا ەتەدى. XV عاسىردا جازىلعان «سيۋي تۋدي جەن-ۋ ليۋە» («باتىستاعى ەلدەردىڭ جەر-سۋى مەن ەل-جۇرتى حاقىندا») كىتابىندا تۋلا (تۇرا) دەگەن قالانى بىلاي سۋرەتتەيدى: «قالانىڭ ءپىشىنى دوڭگەلەك، ءتورت جاعىنا (كيىز) ۇيلەر قورشاي تىگىلگەن. قالادا ءبىر حان بار، وندا باسىنا سالدە ورامايتىن، اق كيىز قالپاق كيەتىن مۇسىلماندار تۇرادى، ولار ەگىن ەكپەيدى، بالىق، قوي ەتىن جەپ، قىمىز ىشەدى». تاريحي دەرەكتەر بويىنشا، ابىلقايىر 1428 جىلى تۇرا قالاسىندا حان دەپ جاريالاندى ءارى تۇرانى استانا ەتتى. ال 1446 جىلى استاناسىن سىعاناققا كوشىرەدى. وسى ارادا سىعاناق كوشپەلىلەردىڭ ءداستۇرى بويىنشا قوسالقى استانا بولعان كورىنەدى. ويتكەنى، «تاريح-ي راشيديدە» قاسىمحان ءوز يەلىكتەرىن باسقارۋ ءۇشىن ۋبايرا-سۋبايراعا اتتانعانى تۋرالى دەرەك بار. ۋبايرا-سۋبايرا قازىرگى ءسىبىر جەرىنىڭ ورتاعاسىرلىق اتى، پارسى، قىتاي دەرەكتەرىندە ابار-سەبۋر، ءىبىر-ءسىبىر دەپ تە اتالدى. «تاريح-ي ءراشيديدىڭ» قازاقشا اۋدارماسىندا (2003 جىلى) ۋبايرا-سۋبايرا جەرى اسپارا دەپ بۇرمالانعان. ال جوعارىداعى دەرەكتەگى تۇرا قالاسى چينگي-تۇرا نەمەسە چيمگي-تۇرا قالاسىن مەڭزەيدى. ءتىپتى قادىرعالي جالايىردىڭ ەڭبەگىندە (1602 جىلى جازىلعان) قازان تاعى، تۇرا تاعى، حاجى-تارحان تاعى، سارايشىق تاعى دەگەن تىركەستەر كەزىگەدى.

سول كەزدەگى ساۋدا جولى قازاق دالاسى ارقىلى تۇراعا، توبولسكىگە، ال ودان ءارى ەرتىستى بويلاي تارانى باسىپ بارابين دالاسىن كەسىپ وتكەن. XVI ع. اۆتورى بەلگىسىز كارتادا تۇرا قالاسى «Terou» دەپ حاتتالعان. تۇرانىڭ تاريحى تۋرالى ل.ر. كىزلاسوۆ بىلاي دەيدى: «ەسكى ۋگور قامالدارى چينگيدەن مەن ءسىبىر ورنالاسقان جايلى ورىنعا XII عاسىردىڭ باسى مەن XIII عاسىردا تاتار (تۇركى-ن.ك.) قالالارى چينگي-تۇرا مەن كاشلىك (يسكەر) سالىندى. ونان سوڭ تيۋمەن دەپ اتالعان چينگي-تۇرانى 1586 جىلى مامەت حان قيراتتى، ال 1586 جىلى ونىڭ قيراندىسىنىڭ ۇستىنە ورىستىڭ تيۋمەنى سالىندى».

ال، پەتروپاۆلدىڭ كونە اتاۋىنىڭ قىزىلجار بولعانى راس پا؟ سەبەبى، سىبىردە دە قىزىلجار (كراسنيارسك) اتتى قالانىڭ بار ەكەنى بەلگىلى....

XVIII عاسىرداعى «سيۋي تۋچجي» كىتابىندا ابىلاي حان تۇسىندا قازاق حاندىعىنىڭ ورداسى ەسىلدىڭ بويىندا بولعاندىعى، حاننىڭ كەسىتەن قالاسىندا تۇراتىندىعى جازىلعان. كەسىتەن قىزىلجاردىڭ دىبىستىق اۋدارماسى بولۋى مۇمكىن، دىبىستالۋ جاعىنان قىشتىمعا دا جۋىقتاۋ، قىشتىم رەسەي تەرريتورياسىندا، چەليابينسكيدىڭ ماڭىندا. قازاق حاندىعى تۇسىنداعى تاريحىمىزدىڭ ءالى شەشىلمەي كەلە جاتقان تۇستارىنىڭ كوپ ەكەنىن ەسكەرگەنىمىز ءجون.

وسكەمەننىڭ كونە اتاۋى تۋرالى نە ايتاسىز؟ سەبەبى، وسكەمەن دە «ۋست-كامەنوگورسك» اتاۋىنان شىققان...

«سيۋي شۋيداوتسزي» كىتابىندا كانسي پاتشانىڭ عالدانعا ءۇش رەت جازا جورىعىن جاساپ، تۋلا دەگەن جەرگە دەيىن بارعاندىعى تۋرالى مالىمەت بار. وسى تۋلانىڭ قاي جەر ەكەنى بەلگىسىزدەۋ بولسا دا، بىراق مانچجۋرلاردىڭ عالداندى قۋىپ ەرتىسكە دەيىن بارعانى انىق. اتالعان ەڭبەكتىڭ «زايسان ناۋ-ەر سو شوۋ شۋي ديسانتۋ» (زايسان كولى سۋ جۇيەسىنە قاراستى وزەندەر كارتاسى III ) اتتى كارتادا دولا وزەنىنىڭ  ەرتىس وزەنىنە قۇياتىن جەرىندە دولا دەگەن قالا، ونىڭ شىعىسىندا تالاسىكە قالاسى سىزىلعان. گ.ف. ميللەردىڭ كارتاسىنا نەگىزدەلسەك، وسى اراداعى دولا تۇرانى، ال تالاسىكە تارا قالاسىن مەڭزەيدى. ويتكەنى دولا قالاسى دولا وزەنى بويىنا ورنالاسقان، ونىڭ باتىسىندا (شىعىسى بولۋ كەرەك) توبول، ابالاك (ەبالاك), ۆاگاي، شىعىسىندا يشيم قالالارى تۇر، ال تارا قالاسىنىڭ شىعىسىندى تارا وزەنى جاتىر. تۇرا قالاسىنىڭ جۇقاناسى قازىرگى تيۋمەن قالاسىنىڭ ىرگەسىندە جاتىر. XVIII عاسىرداعى قىتاي دەرەكتەرىنە تالداۋ جاساساق، كەڭگىر-تۇرانىڭ قازىرگى وسكەمەن قالاسى ەكەنىن بىلەمىز. 1757 جىلى امۋرسانانىڭ ىزىنە تۇسكەن تسين گەنەرالى شۋندەنا ءوزىنىڭ مالىمدەمەسىندە بىلاي جازادى: «تسيانلۋن جىلناماسىنىڭ 22 جىلى 6-ايدىڭ 16-كۇنى (1757 جىلى) ەسيۋنچوتسيۋەتە تاۋىنان اسىپ، تا-ەرگۋن وزەنىنە جەتتىك. وسى ارادان قاراقشىلاردىڭ (امۋرسانانى مەڭزەيدى-ن.ك.) ءىز-دەرەگىن بىلدىك. كەلەسى كۇنى ورىس تەرريتورياسىنداعى كەڭگەر-تۇرا قالاسىنا بارىپ، ادام جىبەرىپ جايىمىزدى حابارلادىق. 18-كۇنى ورىس كاپيتانى ەرتىس بويىنا كەلىپ بىزبەن كەزدەستى». وسى اراداعى تا-ەرگۋن وزەنى قالبا جوتاسىنىڭ سولتۇستىك بولىگىندە، ۇلان اۋدانى جەرىندەگى تارعىن وزەنى، ۇلان اۋىلى وسكەمەن قالاسىنان وڭت.-باتىسقا قاراي 35 كم جەردە. «تسيانلۋن نەيفۋ يۋيتۋ» كارتاسىنداعى تۇسىندىرمەگە نەگىزدەلسەك، كەڭگىر-تۇرا ەرتىس وزەنى جاعاسىندا. قىتاي عالىمى تان تسيسيان قۇراستىرعان «قىتايدىڭ تاريحي اتلاسىنىڭ» VIII تومىندا كەڭگير-تۇرانى وسكەمەن قالاسى دەپ ەسكەرتكەن، ونىڭ پىكىرىن باسقا عالىمدار دا قۇپتايدى. «سيۋي شۋيداو تسزي» كىتابىنىڭ V تسزيۋانىندا ەرتيس وزەنى تۋرالى: «تاليگۋن (تارعىن وزەنى-ن.ك.) وزەنى (ەرتىس وزەنىنە) باتىستان قوسىلادى،...(وسىدان سوڭ) ەرتىس وزەنى سولت.-شىعىسقا قاراي اعادى دا، كەنگە-ەر تۋلا-نىڭ شىعىسىن جاناي وتەدى. كەڭگىر تۇرا ورىستىڭ شاعىن قالاسى...ودان تاعى سولتۇستىك شىعىسقا قاراي اعىپ، سەنبولوتە قالاسىنان (سەمپالات، قازىرگى سەمەي-ن.ك.) وتەدى» دەپ جازىلعان.

قازىرگى وسكەمەن قالاسىنىڭ ىرگەسى 1720 جىلى اسكەري قامال رەتىندە سالىنعانى ءمالىم. جوعارىداعى دەرەككە جۇگىنسەك، 1757 جىلدارعا دەيىن ول كەڭگىر-تۇرا اتالعان.

كونە تۇركىلىك جەر-سۋ اتاۋلار قانداي فيلوسوفياعا نەگىزدىلگەن دەپ ويلايسىز؟

ەجەلگى قازاقتار ورتالىقتى سارى، شىعىستى كوك، وڭتۇستىكتى قىزىل، باتىستى اق، سولتۇستىكتى كارا دەپ اتاعان. مۇنداي اتاۋدىڭ شىعىس ازيالىق وركەنيەتىنە ىقپال ەتكەنى ءمالىم. ەجەلگى قىتايلار پاتشانى حۋان-دي دەپ اتادى، الدىنعى «حۋان» قىتايشا حۋان (سارى) سوزىمەن ۇندەس.

ەجەلگى قازاقتار وزدەرى ءومىر سۇرگەن اۋماقتى دۇنيەنىڭ ورتاسى دەپ تۇسىنگەنى قازىرگى توپونيمدەردەن مەن مۇندالاپ تۇر. وسى اۋماقتى بەتىن شىعىسقا قاراتىپ ەكپەتتەپ نەمەسە شالقالاپ جاتقان الىپ ادامنىڭ مۇسىنىمەن سومداعان. بۇل كەزدەيسوقتىق ەمەس، ەجەلگى تۇركىلەردىڭ دۇنيە جۇزىلىك يمپەريا قۇرعاندىعىنىڭ جەمىسى. كونە تۇركىلەردىڭ تانىمى بويىنشا جەر شارشى، اسپان دوڭگەلەك. تۇركى جازبالارىندا ءتورت ۇلى تاۋ حاتتالعان: شىعىستاعىسى قادىرقان-يىش (قازىرگى ۇلكەن حينگان تاۋلارى), باتىستاعىسى التىن-يىش (التاي تاۋى), سولتۇستىكتەگىسى كوگمەن (سايان تاۋى), وڭتۇستىكتەگىسى كەڭۇ-تارمان (تيانشان تاۋى). كەڭۇ-تارماندى تۇركى تانۋشىلار كەڭۇت جانە تارباند دەگەن ەكى قالا دەپ ءتۇسىنىپ، سىر بويىنان ىزدەيدى. ءىس جۇزىندە كەڭۇت ىلە وزەنىنىڭ ءبىر سالاسى قاس وزەنىنىڭ بويىنداعى ەجەلگى قالا، ونىڭ ەكىنشى كومپەنەنتى تارمان قازىرگى شىنجاڭداعى تۇرفان توپونيمىندە ساقتالعان. قىتاي دەرەكتەمەلەرىندە تۇرفاننىڭ سولتۇستىگىندەگى تيانشان تاۋىن تۋرومان دەپ اتايدى. ال «كەڭۇ» ءسوزى سىن ەسىم. تۇركىلەردىڭ ءوسىپ-ونگەن ورتالىعى قازاق دالاسى. ەجەلگى اتا-بابالارىمىز وسى ورتالىققا «سارى ارقا» دەگەن ات قويدى، كادىمگى ادامنىڭ ارقاسى.　ال شىعىستاعى كۇنگە بەت الىپ جاتقان مۇشەسىن «ماڭلاي سۇبە»، «ماڭلاي سۋيا» دەپ اتادى، قازىرگى شىنجاڭنىڭ شىعىس ايماقتارى. ماڭلاي دەگەنىمىز ادامنىڭ ماڭدايى. ارقا مەن ماڭدايدىڭ قاي جەردە جاتقانى تۇسىنىكتى بولدى، ەندەشە الىپ ادامنىڭ ەتەگى مەن اياعى قايدا؟ تاريحي ادەبيەتتەردە كاسپي تەڭىزىنىڭ شىعىس جاعالاۋى جانە حوراسانمەن شەكتەسكەن تاۋدىڭ سول جاق بوكتەرى اتەك دەپ اتالعانى ءمالىم، ارينە تۇركىشە «ەتەكتىڭ» فونەتيكالىق وزگەرىسكە تۇسكەن ءتۇرى. ال قازىر ءبىز ازوۆ تەڭىزى دەپ اتاپ جۇرگەن تەڭىز تۇرىكشە «ازاق» (اياق) سوزىنەن شىققان. ورتاعاسىرلاردا وسى ارادا ازاق قالاسى بولدى. اتالعان توپونيمدەردىڭ ورنالاسۋى كەزدەيسوق بولعان شىعار دەگەن كۇماندى وي تۋىلۋى مۇمكىن. الايدا، تاعى باجايلاي زەر سالساق الىپ ادامنىڭ باسقا مۇشەلەرىن تابامىز: ەرەنقابىرعا (شىنجاڭداعى تيانشان جوتاسى), ساۋىر (تارباعاتاي تاۋىنىڭ ءبىر سىلەمى), تۇمسىق (قاشقاردىڭ سولتۇستىك شىعىسىنداعى جەر). ەجەلگى قازاقتار تاۋ جوتالارىن نەگىزىنەن اڭنىڭ اتىمەن اتاعان. ورتالىق ازياداعى قۇرامىندا «باسى» كومپەنەنتى بارتوپونيمدەردەن: تۇلكىباسى (وڭتۇستىك قازاقستان وبىلىسى تۇلكىباسى اۋدانى), وردابسى (وردالى جىلان سوزىنەن شىققان), قوزىباسى (الماتى وبىلىسى جامبىل اۋدانى; جامبىل وبىلىسى قورداي تاۋى), قۇلجاباسى (الماتى وبىلىسى اقسۋ اۋدانى، جامبىل وبىلىسى قورداي اۋدانى), قۇلانباسى (الماتى وبىلىسى بالقاش اۋدانى), بۋلانباسى (فەرعانا), اتباسى (قىرعىزستان), قوشقارباسى (قىرعىستان), مارالباسى (قاشقاردىڭ سولتۇستىك شىعىسى), جولبارىسباسى (تارىم ويپاتىنىڭ توڭىرەگىندەگى تاۋ), توڭگۋزباسى (تارىم ويپاتىنىڭ توڭىرەگىندەگى تاۋ), ەشكىباسى (شىنجاڭداعى كورلانىڭ سولتۇستىگىندەگى تاۋ), تويىنباسى (قاشقاردىڭ باتىسىنداعى جەردىڭ اتى، تويىن ءسوزى توڭادان شىققان بولۋى مۇمكىن، «توڭا» ەسكى تۇرىك تىلىندە قابىلان ماعىناسىن بەرەدى), ت.ب. بار. عىلىمي ادەبيەتتەردە تۇلكىباسى جەرىن «تۇلكىباس» دەپ بۇرمالاپ جۇرگەن ءجايت بار.

سوڭعى كەزدەرى الماتى قالاسىنىڭ اتاۋى تۋرالى دا داۋدىڭ باسى قىلتيدى. ورىس ششوۆينيستەرى «گەنەرال كولپاكوۆسكي ۆەرني بەكىنىسىن سالماعاندا بۇگىنگى الماتى بولمايتىن ەدى» دەپ بوسۋدە. بۇعان نە ايتۋعا بولادى؟

جوعارىدعى دەرەكتەردى ايتۋىمداعى ماقسات، قازاق توپونيمدەرىنىڭ جاسالۋ تاريحى قاتاڭ عىلىميلىققا يە ەكەنىن وقىرمان قاۋىمعا ەسكەرتۋ بولىپ تابىلادى. توپونيمدەردىڭ جارىققا شىعۋى سول ۇلتتىڭ تاريحىمەن، ورنالاسۋ اۋماعىىمەن، دۇنيەتانىمىمەن تىعىز بايلانىستى، اۋەلى ءمالىم تاريحي داۋىردەگى ساياسي اۋقىممەن دە بايلانىستى. بىراق ساياسي اۋقىممەن جارىققا شىققان توپونيمدەردىڭ ومىرشەڭدىك كۇشى تومەن، ۋاقىت ۇزارا كەلە تاريحي توپونيمگە ورىن بوساتادى. مىسالى، ءۇرىمجى قالاسى ءبىر مەزەت ديحۋا دەپ اتالدى، كەيىن ونىڭ تاريحي اتى قايتادان قالپىنا كەلتىرىلدى. الماتى (ورتاعاسىرلىق دەرەكتەردە الماتۋ اتالعان) قالاسى دا ءبىر مەزەت ۆەرنىي دەپ اتالدى، اقىرىندا ونىڭ تاريحي اتى قايتادان قالپىنا كەلتىرىلدى. شىعىس دەرەكتەرىندە الماتى　 «عۋربىن الماتۋ»، «گۋربان الماتۋ» دەپ اتالدى، جۋڭعار-مونعول تىلىندە «ءۇش الماتى» دەگەن ماعىنادا. مۇنى الماتى وزەنىنىڭ ءۇش سالاسى دەپ، ەكى سالاسىن تاۋىپ، ءۇشىنشى سالاسىن تاپپاعاندار دا بولدى. الايدا، «عۇربىن الماتى» الماتىداعى ءۇش الما باعىنا بايلانىستى شىققانىن شىعىس دەرەكتەرى راستايدى.

تۇششىمدى اڭگىمەڭىزگە العىس بىلدىرەمىز!

سۇحباتتاسقان مۇحان يساحان

"اباي-اقپارات"