جالپى، مەن ادەبيەت قوعامنىڭ ايناسى، ءتىپتى ول كوركەم ايناسى دەگەنگە كەلىسپەيمىن. ايتالىق، وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن "جاس قازاق" گازەتىندە جازۋشى قۋاندىق تۇمەنبايدىڭ "ۇياباسار" دەگەن اڭگىمەسى شىقتى. اڭگىمەنىڭ يدەياسى اكەسىز ۇرپاقتىڭ پايدا بولۋى مەن ۇرپاق الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنبەيتىن قوعام مۇشەلەرى تۋرالى دالىرەك ايتقاندا، جەزوكشە قىزدىڭ ومىرگە بالا اكەلۋى جونىندە. بۇل اڭگىمە جۇماعالي سايىن كوشەسى جەزوكشەلەرگە تولى كەزدە جازىلعان جانە سول كوشە جادىم جاڭىلدارماسا، اڭگىمەدە ايتىلادى. قازىر ول كوشەدە جەڭىل ءجۇرىستى بيكەشتەر تۇرمايدى. ياعني كوركەم اڭگىمەنىڭ دە قۇنى جوعالدى دەگەن ءسوز. ەگەر بۇل اڭگىمە جەزوكشە ايەلدىڭ بولمىسى، تانىمى، تابيعاتى، پسيحولوگياسىن جان-جاقتى اشاتىن شىعارما بولعاندا وندا ول ناعىز ادەبي تۋىندى بولار ەدى. ءسىز مۇحتار ومارحانۇلىنىڭ "قارالى سۇلۋ" دەگەن اڭگىمەسىن وقىپ كورىپ پە ەدىڭىز؟ مىنە، ناعىز كوركەم شىعارما. جانە بۇل ماڭگىلىك تۋىندى. ياعني ادەبيەت ادام جانىنىڭ جۇمباعى ونىڭ ومىردەگى ءتۇرلى جاعدايلارداعى قۇبىلۋ، ءوسۋ، توقىراۋ، جەتىلۋ دەگەن سياقتى ماڭگىلىك سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەۋى كەرەك. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ادەبيەت ماڭگىلىك دۇنيەلەردى قوزعاۋى جانە ءسوز ەتۋى ءتيىس. سۇحباتتا جۋرناليست تاعى قايتالاۋعا ۇرىنىپ، قوعامداعى، ساياسي بيلىكتەگى قالىپتاسىپ وتىرعان جاعدايلاردى نەگە كوتەرمەيدى دەپ سۇراق قويادى. كەشىرىڭىز، مارتەبەلىم، ادەبيەت ەشقاشان ماسەلە كوتەرمەيدى جانە ونىڭ شەشىلۋ جولدارىن ۇسىنبايدى.

جالپى، مەن ادەبيەت قوعامنىڭ ايناسى، ءتىپتى ول كوركەم ايناسى دەگەنگە كەلىسپەيمىن. ايتالىق، وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن "جاس قازاق" گازەتىندە جازۋشى قۋاندىق تۇمەنبايدىڭ "ۇياباسار" دەگەن اڭگىمەسى شىقتى. اڭگىمەنىڭ يدەياسى اكەسىز ۇرپاقتىڭ پايدا بولۋى مەن ۇرپاق الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنبەيتىن قوعام مۇشەلەرى تۋرالى دالىرەك ايتقاندا، جەزوكشە قىزدىڭ ومىرگە بالا اكەلۋى جونىندە. بۇل اڭگىمە جۇماعالي سايىن كوشەسى جەزوكشەلەرگە تولى كەزدە جازىلعان جانە سول كوشە جادىم جاڭىلدارماسا، اڭگىمەدە ايتىلادى. قازىر ول كوشەدە جەڭىل ءجۇرىستى بيكەشتەر تۇرمايدى. ياعني كوركەم اڭگىمەنىڭ دە قۇنى جوعالدى دەگەن ءسوز. ەگەر بۇل اڭگىمە جەزوكشە ايەلدىڭ بولمىسى، تانىمى، تابيعاتى، پسيحولوگياسىن جان-جاقتى اشاتىن شىعارما بولعاندا وندا ول ناعىز ادەبي تۋىندى بولار ەدى. ءسىز مۇحتار ومارحانۇلىنىڭ "قارالى سۇلۋ" دەگەن اڭگىمەسىن وقىپ كورىپ پە ەدىڭىز؟ مىنە، ناعىز كوركەم شىعارما. جانە بۇل ماڭگىلىك تۋىندى. ياعني ادەبيەت ادام جانىنىڭ جۇمباعى ونىڭ ومىردەگى ءتۇرلى جاعدايلارداعى قۇبىلۋ، ءوسۋ، توقىراۋ، جەتىلۋ دەگەن سياقتى ماڭگىلىك سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەۋى كەرەك. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ادەبيەت ماڭگىلىك دۇنيەلەردى قوزعاۋى جانە ءسوز ەتۋى ءتيىس. سۇحباتتا جۋرناليست تاعى قايتالاۋعا ۇرىنىپ، قوعامداعى، ساياسي بيلىكتەگى قالىپتاسىپ وتىرعان جاعدايلاردى نەگە كوتەرمەيدى دەپ سۇراق قويادى. كەشىرىڭىز، مارتەبەلىم، ادەبيەت ەشقاشان ماسەلە كوتەرمەيدى جانە ونىڭ شەشىلۋ جولدارىن ۇسىنبايدى. بۇل قىزمەتتى، بالكىم ءسىز ەستىمەگەن بولارسىز، عاسىردان استام ۋاقىت بويى جۋرناليستيكا كوتەرىپ كەلەدى جانە ونىڭ نەگىزگى قىزمەتى بولىپ سانالادى.

ءبىر قىزىعى، ءبىز ادەبيەتتە وتكەن عاسىردىڭ ادەبي ماسەلەسىمەن تالماي ءتىپتى كەيدە قۇنىعىپ اينالىسىپ كەلەمىز. بۇل ءبىزدىڭ ادەبيە سانامىز جاڭا زاماندى ءالى جاتىرقايدى دەگەن ءسوز. ايتالىق، قالاماقى، ادەبي پروتسەسس، كىتاپ تارالىمى جانە قازاق قالامگەرلەرىنىڭ ۇلتتىق ماسەلەنى جاڭاشا قىرىنان ەمەس، تاپتاۋرىندى جولمەن كوتەرە بەرۋى جانە ادەبي بۋىنارالىق بايلانىستىڭ ساپاسىزدىعى وسىنىڭ ءبارى جاڭا قوعامدى قابىلداي الماي شيرىققان ادەبي سانانىڭ ايعايى. جانە دە شاپانقۇمارلىق پەن اتاققۇمارلىقتىڭ جۇقپالى ادەبي دەرتىنىڭ ءالى كۇنگە ەمى تابىلماۋى ونىڭ ادەبيەتكە ەندى ارالاسا باستاعان ازاماتتارعا جۇقپالى اۋرۋ رەتىندە تارالۋى دا سول ادەبي سانانىڭ تۇلەي الماعان كوتەرەم بەينەسىن كورسەتەدى.

ءتىپتى، كەرەك دەسەڭىز، ءبىزدىڭ ادەبي سانامىز ارتتا قالعان. ايتالىق، ءبىز ءالى كۇنگە الپىسىنشى، جەتپىسىنشى جىلدارى جازىلعان كوركەم شىعارمالاردى پروزادا مۇحتار ماعاۋيننىڭ، ءابىش كەكىلباەۆتىڭ، ورالحان بوكەيدىڭ، تولەن ابدىكتىڭ ال، پوەزيادا تولەگەن ايبەرگەنوۆتىڭ، جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆتىڭ، مۇقاعالي ماقاتاەۆتىڭ، ەسەنعالي راۋشانوۆتىڭ شىعارمالارىن اۋزىمىزدىڭ سۋى قۇرىپ، تامسانىپ كۇنى بۇگىنگە دەيىن ايتامىز. بۇل دەگەنىڭىز، وتىز جىلعا تارتا ۋاقىت ىشىندە ءبىزدىڭ ادەبي سانامىزدى تۇلەتەتىن، كەلەسى ءبىر بيىككە كوتەرەتىن شىعارمانىڭ ومىرگە كەلمەگەنىن ايعاقتايدى. ياعني ادەبي سانامىز سال بولا باستاعان. ال، ەگەر ادەبيەتتەگى رۋلىق قاتىناستاردىڭ وتباسىلىق، تۇرمىستىق دەڭگەيدەن شىعىپ، ادەبيەت - ءسوز ونەرى ىسىندە شەشۋشى رولگە يە بولعانىن ايتاتىن بولساق، وندا ادەبي سانانىڭ قاي عاسىردا قالعانىن ءىشىڭىز سەزەتىن شىعار. بۇل جەردە ارينە، رۋلىق قاتىناستاردان باستاۋ الاتىن تامىر-تانىستىقتى، جەرشىلدىكتى ءدال وسى دۇنيەلەردىڭ نەگىزىندە جۇرگىزىلەتىن ادەبي سوعىستار مەن بولىنىسكە تۇسكەن ادەبي ورتالارداعى جارىستاردى جانە وسى جولدا جاڭا مۇريتتەر تاربيەلەۋ ءىسى جۇرەتىنىن ايتىپ وتىرعان جوقپىز. سايىپ كەلگەندە، مۇنىڭ ءبارى وقىرمان كۇتكەن شىعارمانىڭ جازىلماۋىنا شىرماۋىقتاي شىرماتىلىپ كەدەرگى بولىپ جاتقان جانە كوزگە كورىنبەيتىن ادەبي ميكروبتار. ياعني بۇگىنگى ءبىزدىڭ ادەبي اعزامىز ادبەن ۋلانعان. ونىڭ ميكروبقا قارسى كۇرەسەتىن يممۋنيتەتى مۇلدەم قالماعان.

تاعى ءبىر ماسەلە، ادەبيەتتەگى التىن جۇلگەنىڭ بۇزىلۋى. قازىر كوپتەگەن قالامگەرلەر نە بولسا، جازا بەرەدى. جانە ونىڭ ىشىنەن تۇششىمدى ءبىر نارسە تابىلسا جاقسى عوي. قايدام... ايتالىق، دۇكەنباي دوسجان «اقوردا» دەگەن رومان جازدى. بىزدىڭشە، جازۋشى رومان جازعاننان گورى پرەزيدەنت تۋرالى «ەگەمەن قازاقستانعا» كولەمدى ماقالا جازسا، سول دا جەتەر ەدى. مۇنداي شىعارمالاردىڭ جانە اقىن-جازۋشىلاردىڭ ءتىزىمى abai.kz ساتىندا جاريالاندى. جانە اتا-بابا تۇگەندەۋ ءۇردىسى دە ادەبيەتتەگى التىن جۇلگەنىڭ تاس-تالقانىن شىعاردى. نەگىزى، قالام ۇستاعان ادام بەلگىلى، وزىنە ايان ۋاقىتقا توقتاي بىلگەنى دە ونىڭ قالامگەرلىك ىسىنە ابىروي، بەدەل ەكەنىن ۋاقىت دالەلدەپ وتىر. وسى تۇستان تاعى ءبىر باسى قىلتياتىن ماسەلە ادەبيەتتىڭ الەۋمەتتىك قىرى. ءبىزدىڭ قالامگەرلەر ادەبيەت ارقىلى الەۋمەتتىك جاعدايىن شەشۋدى ادەتكە اينالدىرىپ العان. ايتالىق، سىيلىققا تالاسۋ، ۇكىمەتتەن ءۇي سۇراۋ، لاۋازىمدى ادامداردىڭ تەگى بولماسا تۋىسى تۋرالى كىتاپ جازۋ تاعى باسقا تولىپ جاتقان ارەكەتتەر ادەبيەتتى قايىرشىعا، تەكسىزگە اينالدىرىپ جىبەردى. جانە قالامگەردى ۇلدە مەن بۇلدەگە وراۋ ارقىلى كەرەمەت ادەبي تۋىندىنى ومىرگە اكەلۋگە بولادى دەگەندى ءدۇنيانىڭ ادەبيەت تاريحىنان ەستىمەگەن ەكەنبىز. ال، شىندىعىندا، مۇنىڭ ءبارى سوۆەت وكىمەتى كەزىندەگى يدەولوگيالىق قۇرال ەسەبىندە قولدان جەم جەپ ۇيرەنگەن قازاق كەڭەس ادەبيەتىنەن قالعان سارقىنشاق. قالامگەرلەردىڭ مۇنداي ارەكەتىن بايقاعان وقىرماندا بۇگىنگى ادەبيەتتەن سىرت اينالدى. بۇل ءوز كەزەگىندە وقىرماننىڭ كوركەمدىك، تالعامدىق دەڭگەيىنىڭ تۇسۋىنە، وي، جان تاربيەسىنىڭ تىرەگىنسىز قالۋىنا اكەلىپ سوعىپ ونىڭ تۋعان ادەبيەتىنە دەگەن سەزىمىنە ساتقىندىق بولىپ شىعادى. ادەبيەت ەشقاشان الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى شەشۋدىڭ جولى بولعان ەمەس جانە بولمايدى دا. ەگەر، ادامعا ءۇي، جاقسى جيھاز، كولىك، ۇلكەن قىزمەت كەرەك بولاتىن بولسا، ول سونىڭ ءبارىن ادال ەڭبەگىمەن جاساۋى ءتيىس. ءتىپتى، قانداي زامان بولسا دا مەيلى. ال، ونەرگە دەگەن ادالدىق قالامگەر ءۇشىن اسا ماڭىزدى.

ءبىزدىڭ ويىمىزشا، كەز كەلگەن ادەبي تۋىندى اياقتالىپ، باسپاسوزدە نەمەسە كىتاپ بولىپ شىققان سوڭ ول اۆتوردان ءبولىنىپ شىعىپ، جەكە ءومىر سۇرە باستايدى. شىعارما بۇدان بىلايعا جەردە وزىنە قارسى ايتىلعان سىندى دا، ماداقتى دا كوتەرە الاتىن، ءتىپتى وقىلماي قالعان جاعدايدا دا ءومىر سۇرە الاتىنىن شىعارما اۆتوردان بولەك ءوزى دالەلدەپ شىعۋى كەرەك. ياعني بەلگىلى ءبىر كوركەم شىعارمانىڭ وزىندىك يممۋنيتەتى، ءوزىن-ءوز قورعاۋ قابىلەتى بولۋى شارت. بۇل دەگەنىڭىز، شىعارمانىڭ يادەسى مەن ونىڭ كوركەمدىك جاعىنىڭ ءتاستۇيىن بولۋى كەرەك دەگەندى بىلدىرەدى. بىراق، ءبىزدىڭ ادەبيەتتە اۆتورلاردىڭ كوپشىلىگى شىعارماسىن وزىنەن ءبولىپ قاراي المايدى. وزىنەن ءبولىپ قاراعاندى قويىپ، شىعارماسىن اياقتاعان سوڭ ونى ءوزى كەرەمەت دەپ باعالاپ، سول باعاعا ءوزىن ولەردەي سەندىرىپ قويادى. سويتەدى دە، شىعارماعا ايتىلعان سىندى ءوزىنىڭ جەكە باسىنا ايتىلعان سىنداي قابىلدايدى. سونان سوڭ ارينە، بىرەۋدى جەك كورەدى، جۇرەگى اۋىرادى، دۇشپان تابادى، ءىشىپ كەتەدى. وسىعان قاراماستان «مەنىڭ شىعارمام كەرەمەت، ادەبي سەنساتسيا» دەگەن ويىندا قالا بەرەدى. ءدال وسى جاعداي ماداق سىنعا، كوڭىلجىقپاستىق پىكىرگە داڭعىل جول اشتى. قۇدا دا تىنىش، قۇداعي دا تىنىش. بۇدان كەيىن سىن جوق دەگەن ءسوزدىڭ شىعۋى زاڭدى. بۇل جەردە ءبىز سىنشى ءاليا بوپەجانوۆانىڭ سىننىڭ قانداي بولۋى قاجەتتىگى تۋراسىندا ايتقاندارىنا تولىقتاي قوسىلامىز. ەڭ وكىنىشتىسى، جالعان ماداق پەن كوڭىلجىقپاس ماقتاۋ دا جۇقپالى ادەبي دەرتكە اينالدى. «كەرەمەتسىڭ، گەنيسىڭ» دەگەندى كوپ ەستىگەندەر وزدەرىن شىنىمەن سوندايمىز دەگەن ويعا ءبىرجولا سەنىپ كەتىپ جاتىر.

بىزدىڭشە، ادەبيەتتى ءوز ىشىنەن ۋلاپ جاتقان دۇنيەلەردىڭ بىرقانشاسى جوعارىداعى ايتىلعان جايتتار. ازىرگە وسى.

«اباي-اقپارات»