تۇركىستان قازاقتارى گازەتتەرىنىڭ بەتتەرىنەن كوپتەن بەرى ءجيى كەزدەسەتىن ەسىمدەردىڭ ءبىرى - 1916-ىنشى جىلعى تورعاي دالالارىندا ورىس ۇكىمەتىنە قارسى كوتەرىلگەن حالىق كوتەرىلىسىنىڭ باسشىسى - امانگەلدى يمانوۆ. ول تۋراسىندا ءباسپاسوز بەتتەرىندە قيساپسىز كوپ ماتەريالدار جاريالاندى. اقىندار تولىپ جاتقان ولەڭ-جىر، داستاندار شىعاردى، دراماتۋرگتەر ساحنالىق قويىلىمدار دايىندادى جانە تاعى دا دايىنداپ جاتىر. ول از بولسا، امانگەلدى ومىرىنەن فيلم تۇسىرىلۋدە، وعان ارناپ ەسكەرتكىش تۇرعىزىلۋدا.

تۇركىستان قازاقتارى گازەتتەرىنىڭ بەتتەرىنەن كوپتەن بەرى ءجيى كەزدەسەتىن ەسىمدەردىڭ ءبىرى - 1916-ىنشى جىلعى تورعاي دالالارىندا ورىس ۇكىمەتىنە قارسى كوتەرىلگەن حالىق كوتەرىلىسىنىڭ باسشىسى - امانگەلدى يمانوۆ. ول تۋراسىندا ءباسپاسوز بەتتەرىندە قيساپسىز كوپ ماتەريالدار جاريالاندى. اقىندار تولىپ جاتقان ولەڭ-جىر، داستاندار شىعاردى، دراماتۋرگتەر ساحنالىق قويىلىمدار دايىندادى جانە تاعى دا دايىنداپ جاتىر. ول از بولسا، امانگەلدى ومىرىنەن فيلم تۇسىرىلۋدە، وعان ارناپ ەسكەرتكىش تۇرعىزىلۋدا.
وسى ايتىلعان ماقالا، ولەڭ-جىر، ساحنالىق قويىلىم، كينوفيلم جانە ەسكەرتكىشتەردىڭ ءبارى «ءالىپتى تاياق دەپ بىلمەگەن»، تورعاي وڭىرىنەن باسقا جەر، ءوز رۋىنان باسقا ەل كورمەگەن قاراڭعى امانگەلدىنى دۇنيەدە تەڭدەسى جوق توڭكەرىسشىل، ۇلت پەن ۇلتشىلدىقتان جوعارى تۇراتىن ينتەرناتسيونال بولشەۆيك، دىنگە دۇشپان، تۇركىستان تۇرىكتىگىن ورىس بولشەۆيزمى جانە ينتەرناتسيونالدىق توڭكەرىسشىلدىكپەن تابيعي تۇردە تىعىز جىمداستىرعان ءىرى تۇلعا رەتىندە كورسەتۋ يدەياسىنا قىزمەت ەتىپ وتىر. ىنسابى مەن قالامدارىن ساتقان مايلىۇلى بەيىمبەت پەن مۇسىرەپۇلى عابيتتەر ورىس جازۋشىسى ۆسەۆولود يۆانوۆپەن بىرلەسىپ «سوتسيالدى قازاقستان» جانە «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتتەرىندە جاريالانعان ماقالالارىندا امانگەلدىنىڭ بولشەۆيكتىك بەينەسىن جاساۋعا تىرىسقان بولسا، حالىق اقىنى ەسەنبايۇلى ساعيت ءدال سول «سوتسيالدى قازاقستاندا» جاريالاعان «امانگەلدىنىڭ شابۋ جىلى»، «ەردىڭ ءولىمى» اتتى جىرلارىندا امانگەلدى بەينەسىن شىندىققا جاقىن سۋرەتتەيدى. 1916 جىلى امانگەلدى ساربازدارى تورعاي قالاسىنا شابۋىل جاساعان كۇندەردە، ەسەنبايۇلى ساعيت اقتوبە تەمىرجولى بويىنداعى ەلەۆاتوردا جۇمىس ىستەپ جۇرگەن جۇمىسشى-بولشەۆيك بولاتىن. ارينە، ەسەنبايۇلى دا امانگەلدىنى بويامالاپ، بۇرمالاپ بولشەۆيككە جاقىنداتپاق بولادى. بىراق كوزدەگەن ماقساتىنا جەتە المايدى. ءوزىن امانگەلدىنىڭ ساپتاسى رەتىندە كورسەتۋگە تىرىسقان ەسەنبايۇلىنىڭ سۋرەتتەۋىندە باتىر بەينەسى تاپتان دا، ۇلتتان دا، قۇدايدان دا بەزگەن بىرەۋ بولىپ شىققان.
«امانگەلدىنىڭ شابۋ جىلى» اتتى جىردىڭ باس جاعىندا:
قىسىم بولىپ پاتشادان
كەڭ دۇنيە بولدى تار
---------
وتكەن جۇلدىز ىشىندە
سوعىس قىلدى داۋاندى
سارباز-سولدات ەكى جار، -
دەگەن جولدارداعى اقىننىڭ سارباز دەپ وتىرعانى - قازاق تۇرىكتەرى دە، سولدات دەگەنى - ورىستار. 339 جولدان تۇراتىن وسى ۇزاق جىردا «سارباز» بەن «سولدات» شىنىندا دا «ەكى جار» (قاراما-قارسى) بولىپ تايتالاستا تۇر. ەندەشە كەشەگى امانگەلدى ساربازى، بۇگىنگى بولشەۆيك جۇمىسشىسى - اقىن ەسەنبايۇلىنىڭ سۋرەتتەۋىندە، 1916-شى جىلعى كوتەرىلىس تاپتىق كۇرەس، ياعني تۇركىستاندىق كەدەي تۇرىكتەردىڭ ورىس جۇمىسشىلارىمەن بىرلەسىپ، تۇركىستاننىڭ تۇرىك جانە ورىس بايلارىنا قارسى جۇرگىزگەن ورتاق كۇرەسى ەمەس، كەرىسىنشە، بارلىق تۇركىستان تۇرىكتەرىنىڭ بارلىق ورىستارعا قارسى ۇلت-ازاتتىق كۇرەسى بولىپ شىققان. ورىستاردىڭ تۇركىستاندىقتاردى ۇلتقا ايىرماي قاناعانى ەسەنبايۇلىنىڭ «ەردىڭ ءولىمى» اتتى جىرىندا ءبىرشاما ايقىن كورىنەدى.
قارا سايدان قالىڭ جاۋ
شىققاندا ەلگە ۋرالاپ،
كورىنگەن قازاق بالاسىن
اتىپ، تالاپ، جارالاپ
-----------
بالالار شۋلاپ «بابالاپ»،
اتا-انا زارلاپ «بالالاپ»
تۇرعاندا اتىرەد قامالاپ
امانگەلدى ال جەتتى
-----------
بۇل كۇندە بولشەۆيك بولىپ جۇرگەن ەسەنبايۇلى:
جارىعى بولسىن ساربازعا
سولداتقا بەرىپ تۇماندى، -
دەگەن جولدار ارقىلى 1916-شى جىلعى كوتەرىلىس شىن مانىندە ورىستار مەن تۇركىستان تۇرىكتەرى اراسىنداعى ۇلتتىق كۇرەس ەكەنىن مويىندايدى.
«ولسەڭ ءشايىت»...، «رۋحىڭا دۇعا، راحمەت»...
ارماندا كەتتى قىرشىن جاس
كەزدەسسىن ۇجماقتا قىز حورىنا...
ەسەنبايۇلى بۇل تۇستا وزىنە-ءوزى قايشى كەلەدى. ول ەندى مىنا جولدار ارقىلى كوتەرىلىس باسشىسى امانگەلدىنىڭ (جانە بولشەۆيك ەسەنبايۇلىنىڭ دا) قۇدايسىز بولشەۆيك بەينەسىن تەرىسكە شىعارادى. ءوزىنىڭ ساربازدارىنا «ولسەڭ ءشايىتسىڭ» دەپ جۇرگەن امانگەلدىنى ەندى اتەيست دەۋگە كەلەر مە؟
امانگەلدىنى ولگەن سوڭ بولشەۆيكتەر قاتارىنا قوسىپ الۋشىلاردىڭ جالعىز عانا دالەلى بار. ول ونىڭ 1919 جىلى الاشورداشىلار قولىنان ءولۋى. الاشورداشىلار امانگەلدىنى بولشەۆيك بولعانى ءۇشىن ولتىرگەن جوق. بۇل وقيعانىڭ شىندىعى بىلاي.

امانگەلدى قىپشاق رۋىنان ەدى. 1917 جىلدىڭ كوكتەمىندە توڭكەرىس باستالىپ كەتكەن سوڭ، تۇركىستان تۇرىكتەرىن مايدان جۇمىسىنا الۋ توقتاتىلدى. ۋاقىتشا ۇكىمەت تاراپىنان تورعاي ءۋالاياتىنا كوميسسار بولىپ تاعايىندالعان ءاليحان بوكەيحانوۆ تورعاي حالقىن كوتەرىلىستى توقتاتىپ، بەيبىت ومىرگە قايتىپ ورالۋعا شاقىردى. اليحانمەن بىرگە ونىڭ ەڭ جاقىن دوستارى بولعان ۇلتشىلدار - احمەت بايتۇرسىن، ميرياكۋب دۋلاتۇلى دا حالىق بۇقاراسى اراسىنا ۇگىت جۇرگىزىپ، دالا ءۋالاياتى تۇرعىندارىن تىنىشتانۋعا ۇندەدى. احمەت پەن ميرياكۋب ارعىن رۋىنان بولۋى سەبەپتى تورعاي وڭىرىندەگى ارعىندار ولاردىڭ سوزدەرىنە قۇلاق استى دا، قىپشاقتان شىعىپ «حان» سايلانعان ابدىعاپار مەن امانگەلدىنى تىڭدامادى. ناتيجەسىندە كەشە عانا ورىس وتارشىلارىنا قارسى بىرگە سوعىسقان تورعاي قازاقتارى ەندى قىپشاق پەن ارعىن بولىپ ەكىگە جارىلدى...
بۇل تۇستا حالىق اراسىنا «توڭكەرىستەن سوڭ ورىس مۇعاجىرلارى رەسەيىنە قايتاتىن كورىنەدى» دەگەن قاۋەسەت ءسوز تاراعان. وسىدان كەلىپ ورىستاردان قالاتىن جەردى ءبولۋ تۋرالى ماسەلەنىڭ توبەسى كورىنە باستادى. ءتىرى جۇرگەن ايۋدىڭ تەرىسى ءۇشىن ارعىن-قىپشاق تالاسقا ءتۇستى. ابدىعاپار حان مەن امانگەلدى قىپشاقتار جاعىن الىپ، ارعىندارعا تىزەسىن باتىردى. رۋشىلدىققا ەشقاشان بوي ۇرماعان احمەت بايتۇرسىن مەن ميرياكۋب دۋلاتقا قىپشاقتار ارعىنداردىڭ باسشىلارى دەپ قاراي باستادى... ابدىعاپار مەن امانگەلدىنىڭ رۋشىلدىق دەرتى ابدەن اسقىنعانى سونشا، 1917 جىلى ورىنبوردا بولعان جالپى قازاق قۇرىلتايىنان سوڭ جانە 1918 جىلدىڭ جازىندا تورعاي دالاسىن ارالاپ جۇرگەن كەزىمدە ماعان دا جاقىن كىسىلەرىن جىبەرىپ، مەنىڭ قىپشاق رۋىنان ەكەنىمدى ەسىمە سالىپ، تورەدەن شىققان ءاليحان بوكەيحان مەن ارعىننان شىققان احمەت، ميرياكۋبتارعا قارسى كۇرەستە «بىزگە ساياسي جەتەكشى بولىڭىز» دەپ ءوتىنىشى جاسادى. مەن، ارينە، ولاردىڭ ۇسىنىسىنان باس تارتتىم. ويتكەنى مەن تۇركىستانداعى تۇرىك ادامى ءۇشىن، اسىرەسە تۇركىستاننىڭ ۇلت-ازاتتىق تۋىن كوتەرگەن ادام ءۇشىن ارعىن، قىپشاقتى بىلاي قويىپ، ءتىپتى، وزبەك، قازاق، تۇركىمەن بولىپ ءبولىنۋدىڭ ءوزى تۇركىستان تۇرىكتەرىن بولشەكتەپ، ولىمگە باستايتىن جول ەكەنىن جاقسى بىلەتىن ەدىم...
اقىرىندا «الاشورداشىلمىن» دەگەن جالعان بۇركەنشەك اتتى جامىلىپ، قىپشاق رۋىنان شىققان ساتقىن، شوقىندى ستەپنوۆ-ءالىبي جانگەلدين تورعاي دالاسىنا جەتتى. ءوز باسى قازاق دالاسىنا اتتاپ باسا الماس ەدى. ونىڭ جانىندا ورىس قىزىل گۆاردياسى ءجۇردى. كوپ ەتپەي ستەپنوۆ-جانگەلدين تورەدەن شىققان ءاليحان مەن ارعىننان شىققان احمەت، ميرياكۋبتارعا قىپشاق امانگەلدىنى ايداپ سالدى. ستەپنوۆ-جانگەلدين مەن امانگەلدى ماڭايىنا ورىس قىزىل گۆاردياسى مەن ورىس مۇجىقتارىن توپتاپ، قيان-كەسكى سوعىس اشتى. «بولشەۆيك» ءسوزىن «قىپشاق» دەپ تۇسىنگەن قاراڭعى امانگەلدى الاشورداشىلارىمەن بولعان ءبىر شايقاستا قازا تاپتى.
شىندىق، مىنە، وسىنداي. بۇل كۇندە بولشەۆيكتەر «باتىر بولشەۆيك» امانگەلدىنى «ۇلتشىل، كەرىتوڭكەرىسشىل ميرياكۋب دۋلات ءولتىردى» دەپ جالا جاۋىپ، تۇركىستان تۇرىكتەرىنىڭ ەڭ كورنەكتى، ەڭ سىيلى وكىلدەرىنىڭ بىرىنەن سانالاتىن ءبىر ءىرى تۇلعانىڭ كوزىن جويماق بولادى. بالكىم، بولشەۆيكتەر ميرياكۋبتىڭ كوزىن جويىپ تا ۇلگەرگەن شىعار...

1936 جىل

"اباي-اقپارات"