شوقىنعان قازاقتى دا شەتتەتپەيىك
زامانىنا قاراي ادامى جانە ونىڭ امالى بولاتىنى راس. جاڭا تەحنولوگيا ونىڭ ىشىندە عالامتور - الاش ءۇشىن ايتارىن ىركىپ قالماعان، ءسوزى مىردەي، ەڭبەگى تەلەگەي تەڭىزدەي پروفەسسور تۇرسىنبەك كاكىشەۆكە دە تاڭسىق بولماي شىقتى. كۇنى كەشە تۇرسىنبەك كاكىشەۆ www.kakishov.kz دەپ اتالاتىن ۆەب-سايتىن اشىپ، قازاق عىلىمى مەن مادەنيەتىندەگى، ادەبيەتىندەگى زامانداستارىنا جاڭاشا ۇلگى كورسەتتى. عالامتوردىڭ ىشىنەن بىرەن-ساران بولماسا، قازاق زيالىلارىنىڭ جەكە سايتى قات. تۇرسىنبەك كاكىشەۆتىڭ ونەگەلى ىسىنەن ساباق العان ەل زيالىلارى وزدەرىنىڭ شىعارماشىلىق ەڭبەكتەرىن، ويلارىن جاڭا تەحنولوگيا زامانىنداعى ۇرپاقتارىنىڭ نازارىنا ۇسىنا وتىرىپ، زامانمەن بىرگە جاسايتىندارىن پاش ەتەر دەگەن ۇمىتتەمىز.
تومەندە ءبىز تۇرسىنبەك كاكىشەۆتىڭ 1999 جازعان ماقالاسىن وقىرمان نازارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز.
«اباي-اقپارات»
زامانىنا قاراي ادامى جانە ونىڭ امالى بولاتىنى راس. جاڭا تەحنولوگيا ونىڭ ىشىندە عالامتور - الاش ءۇشىن ايتارىن ىركىپ قالماعان، ءسوزى مىردەي، ەڭبەگى تەلەگەي تەڭىزدەي پروفەسسور تۇرسىنبەك كاكىشەۆكە دە تاڭسىق بولماي شىقتى. كۇنى كەشە تۇرسىنبەك كاكىشەۆ www.kakishov.kz دەپ اتالاتىن ۆەب-سايتىن اشىپ، قازاق عىلىمى مەن مادەنيەتىندەگى، ادەبيەتىندەگى زامانداستارىنا جاڭاشا ۇلگى كورسەتتى. عالامتوردىڭ ىشىنەن بىرەن-ساران بولماسا، قازاق زيالىلارىنىڭ جەكە سايتى قات. تۇرسىنبەك كاكىشەۆتىڭ ونەگەلى ىسىنەن ساباق العان ەل زيالىلارى وزدەرىنىڭ شىعارماشىلىق ەڭبەكتەرىن، ويلارىن جاڭا تەحنولوگيا زامانىنداعى ۇرپاقتارىنىڭ نازارىنا ۇسىنا وتىرىپ، زامانمەن بىرگە جاسايتىندارىن پاش ەتەر دەگەن ۇمىتتەمىز.
تومەندە ءبىز تۇرسىنبەك كاكىشەۆتىڭ 1999 جازعان ماقالاسىن وقىرمان نازارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز.
«اباي-اقپارات»
1993 جىلى موڭعوليا قازاقتارىنا شىققان فولكلورلىق-ەتنوگرافيالىق ەكسپەديتسيا التاي ولكەسىنىڭ تاۋلى التاي رەسپۋبليكاسىنداعى قازاقتار اراسىندا بولدىق. ءبىزدى اسىرەسە قايران قالدىرعانى - تۇراتا ەلدى-مەكەنىندە تۇرىپ جاتقان شوقىنعان باۋىرلار. ال قوساعاش پەن بەرگى انتونوۆكاداعى قازاقتار وزدەرىنىڭ ۇلتتىق مەنتاليتەتىن جوعالتپاي، ءراسىم-داستۇرلەرىن ساقتاۋعا تالاپتانعاندارىمەن قورشاعان ورتانىڭ اسەرىن قابىلداماسقا شارالارى قالماعان. ءتىپتى تۇتاس وتىر دەگەن بايان-ولگي قازاقتارىنىڭ ءوزى موڭعول ىقپالىن سەزبەي قالماپتى. ال التايدىڭ ەڭ ءبىر اياق جەتپەس قۋىسىنا تىعىلعان تۇراتاداعى باۋىرلاردىڭ بۇگىنگى قالپىنا وكپەلەپ، ونى وزىمىزدەن الىستاتۋعا بولمايدى-اۋ دەگەن قورىتىندىعا كەلدىم. پسيحولوگيالىق كەڭدىككە يە بولعان ەل ارقاشان ۇتادى. وعان دالەل - رەسەي.
سول تۇراتاداعى قازاقتار حرەستيان دىنىنە كىرگەن، ۇيلەرىنىڭ تورىندە - يكونا. جاسى ەگدەلەر، الپىستان اسقاندار قازاق تىلىندە تازا سويلەيدى. ال 30 بەن 55-ءتىڭ اراسىنداعىلار شۇلدىرلەپ، ورىسشا مەن قازاقشانى ارالاستىرىپ ءوزىمىزدىڭ قالالارىمىزداعىداي سويلەيدى. ال 30-دان تومەنگىلەرى تىلدەن ايىرىلعان دەپ ايتسا دا بولار. وسىعان قاراماستان ءاۋ دەپ اۋىز اشقاندا ايتاتىن اندەرى - «ەلىم-اي»، ونان كەيىنگىسى وسى قازاق گيمنى مەن ورىستىڭ اسىرەسە داستارحان باسىندا ءىشىپ العاننان كەيىن ايتاتىن انىمەن بۋدانداسقان «ەح ميلىي، دۇنيە-اي». ۇلتتىق اۋەن ءالى قۇرىپ بىتپەگەن، ءوزىنىڭ حالىقتىق نەگىزىن مىقتاپ ساقتاماعانىمەن قازاقي ەلەستەرى مەن ەلەمەنتتەرىن تاۋىپ الۋعا بولادى.
ال تۇرمىس-تىرلىگىندە قازاقي عادەت باسىم. شاي ءىشۋ، ەت جەۋ عانا ەمەس، ءتىپتى تۇرمىستىق ءراسىمنىڭ ءوزى تۇگەلگە جاقىن ساقتالعان سياقتى. ويتكەنى ءبىز بارعان كەزدە ەسىك الدىنا قويدى جەتەكتەپ كەلىپ، باتا سۇراۋلارىنا قاراعاندا ءراسىمنىڭ ەڭ نەگىزگىلەرىنەن حابارى بار. ارينە، مەنىڭ بۇل باقىلاۋلارىم ۇستىرتتەۋ بولۋى عاجاپ ەمەس، بىراق مۇنداي قۇبىلىستاردى قازاق دياسپوراسىنىڭ رۋحاني الەمىنە تارتپاۋ، بەلگىلى ءبىر كورىنىس ەسەبىندە ەسكەرمەۋ ابەستىك بولار ەدى.
تاعى دا سول التاي وڭىرىنەن، ءوزىمىزدىڭ ايماعىمىزدان ءبىر مىسال كەلتىرەيىن. قازاقتىڭ «ءار ەلدىڭ سالتى باسقا، يتتەرى قارا قاسقا» دەيتىنى راس بولۋعا ءتيىس. ءبىزدىڭ رەسپۋبليكانىڭ قۇرامىندا بولعانىمەن، ورىس ورتاسىنىڭ، ونىڭ ىشىندە كيرجاكتاردىڭ ىقپالىندا بولعان ءوز قازاعىمىزدىڭ ءراسىمدى ساقتاماۋ جايى دا ويلانتۋعا ءتيىس. ارينە، جەكە ادامنىڭ پسيحولوگياسى، ءىس-ارەكەتى دەۋگە بولار، سوندا دا «ۇيگە كىرىڭىز، شاي ءىشىڭىز» دەۋدى «ۇمىتىپ» كەتكەندەرگە كەزدەسكەندە ورىس التايى مەن قازاق التايىنىڭ اراسىنداعى ايىرماشىلىقتى بىردەن اڭعارادى ەكەنسىڭ. ورىس التايىندا شوقىنىپ كەتكەن قازاقتار ءوزىنىڭ ۇلتتىق ءداستۇرىن جوعالتىپ الماۋعا كۇش سالسا، قازاق التايىنداعىلار وزىمىزدىكى قايدا كەتەر دەيسىڭ، ارتىنان جيناپ الارمىز، اۋەلى وزگەنىكىن ۇيرەنىپ الايىق دەپ ءجۇرىپ، سانىن سوعىپ قالاتىن سياقتى. ولاردى كۇندە كورىپ ءجۇرمىز عوي.
قازاقتىڭ رۋحاني بايلىعىن ساقتاۋ جونىندەگى ۇلكەن ماسەلەنى باستاپ كەلە جاتىپ، كورگەن-بىلگەنگە، ناقتى مىسالدارعا اۋىپ كەتىپ جاتقانىم، ۇلت مادەنيەتىندە ءىرى-ۇساق قۇبىلىس بولمايدى، شىن رۋحانيات پەن وركەنيەت سولاردان قۇرالادى، اسپاننان ەش ۋاقىتتا دايىن كۇيىندە تۇسكەن دۇنيە بولعان ەمەس. مىنە، سوندىقتان تۇلا بويىندا قازاق قانى اعىپ تۇرعان ادامداردىڭ جاساعان ادەبي-مادەني بايلىقتارى ۇلت تاريحىندا، ونىڭ رۋحاني دۇنيەسىندە تۇگەلدەي ەسكەرىلۋگە، قامقورلىققا الىنۋعا ءتيىس.
قازاقتىڭ ءال-فارابي اتىنداعى مەملەكەتتىك ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى مەن سىنى كافەدراسى «قازاق دياسپوراسىنىڭ رۋحاني الەمى» دەگەن ورتالىق اشىپ، ءبىراز ىزدەنىستەر جاسادى. قازاق جانە قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنداعى ءۇرىمشى ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تۆورچەستۆولىق بايلانىستارى كولەمىندە 1992 جىلى فولكلورلىق-ەتنوگرافيالىق عىلىمي ەكسپەديتسيا جاساقتالىپ، قىتاي وكىمەتىنەن ۆيزانىڭ كەشەڭدەۋى سالدارىنان ول ەلدىڭ ءدامى تارتپاعان ەدى. الايدا باسقا ءبىر سەبەپتى پايدالانىپ شىنجاڭعا بارىپ قايتقان ۋاقىتتا قىتايداعى قازاقتاردىڭ ادەبي-مادەني مۇراعا قامقورلىعى بىزدەگىدەن دە مىقتى ەكەنىن اڭعاردىق تا، ۇلكەن جوسپاردى كەيىنگى كەزەكتەرگە ىعىستىرۋعا تۋرا كەلدى.
ويتكەنى نىعمەت مىڭجاني سىندى ۇلى تاريحشىنىڭ «قازاقتىڭ قىسقاشا تاريحىن» جاساپ بەرۋىن بىلاي قويعاندا، قىتاي جەرىندە جيىرماعا تارتا گازەت-جۋرنال، ونىڭ ىشىندە «مۇرا» اتتى ارنايى جۋرنالدىڭ قازاق تىلىندە شىعىپ تۇرۋى، ازىرگە 12 توم بولىپ شىققان «قازاق قيسسالارى»، ەكى توم شەجىرە، تاعى باسقا باسىلىمداردى اۋىزعا الار بولساق، حالىق مۇراسىن شاشاۋ قىلماۋعا نيەتتەنگەن جەتەلى مامانداردىڭ بارلىعىن تىلگە تيەك ەتەر بولساق، وندا ءبىز سول قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىندا قازاق رۋحانياتى تۋرالى شىققان ەڭبەكتەردى مۇقيات پايدالانىپ، ءوزىمىزدىڭ ارقيلى تاريحىمىزدى اجارلاندىرۋعا ءتيىسپىز.
ع. ابىلسەيىتوۆ رەسپۋبليكانىڭ عىلىم جانە جاڭا تەحنولوگيا ءمينيسترى بولىپ تۇرعان كەزدە قازاق دياسپوراسىن زەرتتەۋ ىسىنە ەداۋىر قولعابىسىن تيگىزگەنىن ايتپاسقا بولماس. قولىنا بيلىك پەن ءمور تيگەن كەيبىر تورەلەر قازاقستاندى كوركەيتۋگە جاردەمىم ءتيىپ جاتىر دەپ قولىنداعى قاراجاتتى حالىقتىڭ رۋحاني مۇراسىن جيناۋعا جۇمساۋدى ارتىق شىعىن كورىپ، ورەسىنىڭ تومەندىگىن تالاي كورسەتىپ كەلەدى. ءالى دە بار وندايلار.
سول كەزدەگى ءمينيستردىڭ قولداۋىمەن قازاق ۋنيۆەرسيتەتى موڭعوليا مەن يرانداعى قازاق دياسپوراسىندا بولىپ، ەداۋىر جۇمىس تىندىردى. قازاق قاۋىمداستىعىنىڭ «موڭعوليا قازاقتارى» جيناعىن قۇراستىرۋعا جاردەمدەسىپ، «موڭعول قازاقتارىنىڭ ازىلدەرى» دەگەن كىتاپ شىعاردىق. ەكسپەديتسياعا اجار عانا ەمەس، ۇلكەن ءمان-ماعىنا بەرگەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ونەرىنە ەڭبەگى سىڭگەن ءىليا جاقانوۆتىڭ وسى ەكى ەكسپەديتسيادا بولۋى، ەكى جۇزگە تارتا ولەڭ، ىرعاق، ماقام جيناپ الىپ، «موڭعول قازاقتارىنىڭ ءانى» دەگەن سازدى كەشتى «عالىمدار ۇيىندە» وتكىزۋى ايتۋعا عانا وڭاي. مۇنىڭ سىرتىندا قازاق راديوسىنان بىرنەشە حابار بەرىلىپ، موڭعوليا قازاقتارىنىڭ ادەبيەتى مەن سازى ارنايى ديسسەرتاتسيالىق كولەمدە زەرتتەلىپ جاتقانى تەگىن ەمەس. ويتكەنى موڭعوليا قازاق رۋحانياتىنىڭ ءداستۇرى ەڭ مىقتى ساقتالعان، قايماعى بۇزىلماعان ايماق ەكەنىن ەستەن شىعارۋعا بولمايدى.
يران ەكسپەديتسياسىنىڭ بەرگەن ازىعى دا از ەمەس. كىرمەنىڭ اتى ارقاشان كىرمە، ونىڭ ۇستىنە تۇتاس وتپەي ءبىر-بىرلەپ كىرگەن سوڭ ءوسىپ-ءونۋدىڭ دە تابيعي قيىندىقتارى كەزدەسەدى ەكەن. 20-جىلداردىڭ اياعىنان باستاپ يران جەرىنە وتە باستاعان قازاقتاردىڭ 1942 جىلعا دەيىن تۋعان سابيلەرىنىڭ شەتىنەۋ فاكتىسىنىڭ ءوزى بيولوگيالىق سەبەپتەرمەن دالەلدەنەتىن شىعار، ال رۋحاني جاعىنان كەلگەندە بوتەن ولكەنىڭ ىقپالىن تەز قابىلداماي، ءوزىنىڭ قازاق جەرىنەن الىپ شىققان رۋحاني بايلىعىمەن رۋحتانۋ، سونى مەدەت تۇتۋ پروتسەسى دە ءبىزدىڭ عالىمداردى ويلاندىرىپ قانا قويماي، تەزىرەك زەرتتەۋدى قاجەت ەتەتىن قۇبىلىس. توقىراپ قالعان دۇنيەنىڭ توڭىن ءجىبىتۋ، وعان جاڭا قان جىبەرۋ قاجەت بولعاندا پارسى مادەنيەتىنەن جۇقتىرعاندارى دا از ەمەس ەكەن. سونىڭ ءبارىن ءبىز «يران قازاقتارى» دەگەن اتپەن بەرگەن بەس تەلەكورىنىستەردە قازاقستاندىقتارعا اڭعارتۋعا تىرىستىق. قاتىرشات، ءتاجىباي سىندى سوزگە ۇستا ادامداردىڭ سوزدەرى مەن ولەڭدەرى مىرزاتاي جولداسبەكوۆتىڭ «ەگەمەندى قازاقستان» گازەتىندەگى جاريالانىمىندا قازاق ەلىنە جەتتى. قالاي بولعان كۇندە دە ءتۇپ-تۇگەل كوشىپ كەتپەي تۇرعان ۋاقىتتا يرانعا تاعى دا ءبىر ويلى، كوزدى ەكسپەديتسيا جاساقتاعاننىڭ ارتىقتىعى جوق.
تۇركياداعى باۋىرلارعا بارۋشىلار كوپ، زەرتتەۋشىلەر از. اعا ۇرپاقتىڭ ۇلتجاندىعى ورتا ۇرپاقتا سيىرقۇيىمشاقتانىپ بارا جاتقان سياقتى. ال جاستار جاعى ءوزى وسكەن ورتانىڭ اسەر-ىقپالىن تولىق قابىلداپ، تىلدەن ايىرىلۋ قاۋپىنە ۇشىراعان. سوندىقتان كارى-قۇرتاندار ەلگە جەتۋگە اسىقسا، ورتا جاستاعىلار ساۋدا-ساتتىقپەن بايلانىس ورناتۋعا قۇمار. جاستار جاعى تۇرىك-قازاق دەگەنگە ءماز.
تۇركيادا قازاق زيالىلارىنىڭ ۇلكەن توبى بار. اتىشۋلى «ازاتتىق» راديوسى ارقىلى تانىلعان حاسەن ورالتايدى، ءدىندار عالىم حاليفا التايدى، ساياتشى دالەلحاندى، ۇلت داستۇرىنە قىزىربەكتى، عالىم زەينەش يسمايل، ەكى ەلدى عىلىمي كوپىرمەن جالعاستىرۋشى مۇحتارحان ورازباي سىندى تالاي ازاماتتاردىڭ ءونىمدى دە پايدالى ەڭبەكتەرىن قازاق تاريحىندا مىقتى ەسكەرۋگە ءتيىستىمىز.
مەن بۇلاي دەگەندە، قازاقتىڭ وركەنيەتى سىرتتا جاسالىپ، ەندى وزىمىزگە قايتسىن دەپ وتىرعان جوقپىن. ىشتەگى دە، سىرتتاعى دا تۇگەل ساناتقا الىنىپ، تولىققاندى قازاق دۇنيەسى جاسالۋ ماسەلەسى كىمدى بولسا دا ويلاندىرادى عوي دەيمىن.
مىنە، وسى ارادا ەكى ماسەلە قاتارلاسا ويعا ورالىپ وتىر. ءبىرىنشى - قازاقتىڭ رۋحاني بايلىعىنا يە بولاتىن ءبىر ورتالىق جاساۋ پروبلەماسى. قازىر ۋنيۆەرسيتەتتە دە، اكادەميانىڭ فيلوسوفيا جانە قۇقىق، تاريح ينستيتۋتتارىندا دا، ءتىل دەپارتامەنتىندە دە قازاق دياسپورالارىمەن اينالىسىپ جۇرگەندەر، ءىرىلى-ۋاقتى توپتار بار. مەنىڭشە، وسىنىڭ ءبارى بىرىگۋگە ءتيىس، ارقايسىسى ءوز باسىنا قوس كوتەرمەي، دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعىندا مارتەبەلى وتاۋ تىگىپ، ءتيىستى قارۋ-سايمانمەن، تەحنيكامەن، اسىرەسە قاراجاتپەن قامتاماسىز ەتىلسە، نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى. سوندا شاشىراندىلىقتان قۇتىلىپ، شەتتەگى قازاق مادەنيەتىنىن جۇرناعى ءبىر ورتالىققا جينالىپ، ەلدىگىمىزدى كوركەيتۋگە كومەكتەسەر ەدى.
كوشىرۋ، قونىستاندىرۋ، كومەكتەسۋ ماسەلەلەرىمەن قاتار ويلاناتىن تاعى ۇلكەن ءبىر جاي بار. كوشىپ كەلگەن باۋىرلاردىڭ 5-10 وتباسىن بۇرىنعىداي ءار وبلىسقا شاشىپ جىبەرمەي، ۇيىرلەي ورنالاستىرۋ جاعىن قاتتى ەسكەرۋ شارت. ءتىپتى، مۇمكىندىك بولسا، اسىرەسە موڭعوليا مەن قىتايدان كوشىپ كەلگەن، كەلەر باۋىرلاردى ءبىر وڭىرگە، ايماققا جيناستىرىپ، ءوز اكىمشىلىگىن قۇرىپ، بيلىك تىزگىنىن وزدەرىنىڭ قولىنا بەرسەك ءتىپتى تاماشا. ارينە، ەكونوميكالىق دامۋ جاعىنان ۇيلەستىرە قويۋ دا قيىندىق كەزدەسۋى ابدەن مۇمكىن: بىراق ونىڭ ەسەسىنە قازاق مادەنيەتىنىڭ ءداستۇرى مەن سىلەمدەرى جۇلمالانباي، توزدىرىلماي، ءوزىنىڭ تابيعي قالپىن ساقتاپ، ءسويتىپ، ءبىزدىڭ بۇگىنگى رۋحاني دۇنيەمىزگە ءوزىنىڭ ايشىقتى ۇلەسىن قوساتىن ۇلگىلەر ساقتالار ەدى. سوندا ءبىز ءارى ەكونوميكالىق، ءارى دەموگرافيالىق، ءارى مادەني فاكتورلاردى قاتار وركەندەتىپ، بۇكىل قازاق تاريحىنا پايداسى تيەتىن قۇبىلىسقا كەزىگەر ەدىك.
سوندىقتان دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعى مادەني-يدەولوگيالىق، ۇگىت-ناسيحاتتىق، ادەبي-ەستەتيكالىق ورتالىق بولىپ كوپ ماسەلەگە قوعامدىق نەگىزدە قوزعاۋ سالىپ، مۇرىندىق بولىپ وتىرسا. نەمىس، پولياك اعايىنداردىڭ ۇلگىلى ىستەرى بىزگە ەلدىكتى، ۇلتتىقتى قالاي ساقتاۋدىڭ جانە ودان ءارى وركەندەتۋدىڭ جولىن كورسەتكەنىنەن نامىستانباي ۇيرەنە بىلسەك، كوزدەگەن ماقساتىمىزعا تەز جەتەر ەدىك.
سونىمەن بايلىق تا، باتىرلىق تا، ورەكپىگەن كوڭىل دە ءبىر ماقسات تا، ءبىر باعىتتا توعىسىپ، تارىداي شاشىراعان قازاقتاردىڭ ءار جەردە ءجۇرىپ جاساعان رۋحاني بايلىقتارىن ءراسۋا ەتپەي، تۇتاس جيناپ، تاريحىمىزدا جارقىراتا كورسەتسەك - قازاق دەگەن ەلدىڭ دە دۇنيە جۇزىندە ءوزىنىڭ كەسكىن-كەلبەتىمەن تانىلىپ، جارقىراپ كورىنەرى ءسوزسىز. قازىر وسىعان ساياسي-الەۋمەتتىك، ءتىپتى ەكونوميكالىق نەگىزدەر دە جاسالىپ قالدى. تاريحتا ءبىر-اق رەت بولاتىن مۇمكىندىكتى اقىل-پاراساتپەن پايدالانا بىلسەك قانا مۇراتقا جەتەمىز. رۋحاني بايلىق - بار داۋلەتتىڭ باسىن بىرىكتىرەتىن ۇلتتىق قۇبىلىس ەكەنىن ۇمىتپايىق، اعايىن!
«قازاق ەلى»
12-18. 02. 1999
