قارىزى جوق مەملەكەت بولمايدى. بىراق سىرتقى قارىزدىڭ شەكسىز وسە بەرۋى  كەز كەلگەن ەلدى دەفولتقا اكەپ سوقتىراتىنىن تاريح سان مارتە دالەلدەگەن. ال قازاقستاننىڭ بيلىگى بولسا مۇنداي قاۋىپتىڭ بار ەكەنىن جاسىرىپ باعۋدا.

قازاقستاننىڭ سىرتقى قارىزى تۋرالى ءباسپاسوز بەتتەرىندە سوڭعى كەزدەرى از ايتىلىپ ءجۇر¬گەن جوق. مۇنان ون جىلداي بۇرىن، ياعني 1999 جىلى مۇناي قىمباتتاعان¬دىقتان، ەكونومي¬كاداعى قۇلدىراۋ توق-تادى دە¬دىك. الايدا وسى تۇستا ۇكىمەت سىرتقى قارىزدىڭ ءۇس¬تەمە ءوسىمى ءوسىپ كەتتى، بيۋدجەتتە ونى تولەيتىن قارجى جوق دەپ، ءبى¬راز الەۋ¬مەتتىك جەڭىلدىكتەردى قىس¬قار¬تىپ تاستادى. بىراق سوعان قاراماي، ءبىزدىڭ سىرتقى قارىزىمىز جىل سايىن ءوسىپ بارادى.
باتىستىڭ ارنايى مامانداندىرىل¬عان قارجىلىق قۇرىلىمدارى 1999-2003 جىلدار ارالىعىنداعى قازاقستاننىڭ سىرتقى قارىزى ەكى ەسەگە دەيىن كوبەي¬گەنىن، ياعني 7-8 ميلليارد دوللاردان، 15-16 ميلليارد دوللارعا دەيىن وسكەنىن ايتادى. ال رەسمي اقپارات كوزدەرى قا¬زاق¬ستان الەمدەگى ەڭ تەز دامىپ كەلە جاتقان ەلدەردىڭ الدىڭعى قاتارىندا كەلەدى دەپ جار سالادى. سوندا بۇل قالاي بولعانى؟ ەلدىڭ جاعدايى جاقسارعان سايىن سىرتقى قارىزدىڭ وسكەنى نەسى؟

قارىزى جوق مەملەكەت بولمايدى. بىراق سىرتقى قارىزدىڭ شەكسىز وسە بەرۋى  كەز كەلگەن ەلدى دەفولتقا اكەپ سوقتىراتىنىن تاريح سان مارتە دالەلدەگەن. ال قازاقستاننىڭ بيلىگى بولسا مۇنداي قاۋىپتىڭ بار ەكەنىن جاسىرىپ باعۋدا.

قازاقستاننىڭ سىرتقى قارىزى تۋرالى ءباسپاسوز بەتتەرىندە سوڭعى كەزدەرى از ايتىلىپ ءجۇر¬گەن جوق. مۇنان ون جىلداي بۇرىن، ياعني 1999 جىلى مۇناي قىمباتتاعان¬دىقتان، ەكونومي¬كاداعى قۇلدىراۋ توق-تادى دە¬دىك. الايدا وسى تۇستا ۇكىمەت سىرتقى قارىزدىڭ ءۇس¬تەمە ءوسىمى ءوسىپ كەتتى، بيۋدجەتتە ونى تولەيتىن قارجى جوق دەپ، ءبى¬راز الەۋ¬مەتتىك جەڭىلدىكتەردى قىس¬قار¬تىپ تاستادى. بىراق سوعان قاراماي، ءبىزدىڭ سىرتقى قارىزىمىز جىل سايىن ءوسىپ بارادى.
باتىستىڭ ارنايى مامانداندىرىل¬عان قارجىلىق قۇرىلىمدارى 1999-2003 جىلدار ارالىعىنداعى قازاقستاننىڭ سىرتقى قارىزى ەكى ەسەگە دەيىن كوبەي¬گەنىن، ياعني 7-8 ميلليارد دوللاردان، 15-16 ميلليارد دوللارعا دەيىن وسكەنىن ايتادى. ال رەسمي اقپارات كوزدەرى قا¬زاق¬ستان الەمدەگى ەڭ تەز دامىپ كەلە جاتقان ەلدەردىڭ الدىڭعى قاتارىندا كەلەدى دەپ جار سالادى. سوندا بۇل قالاي بولعانى؟ ەلدىڭ جاعدايى جاقسارعان سايىن سىرتقى قارىزدىڭ وسكەنى نەسى؟
دۇنيەجۇزىلىك نارىقتا مۇناي قىمبات¬تا¬عانمەن، ودان قازاقستانعا تۇسەتىن پايدا 8%-دىڭ ماڭىندا عانا. ياعني ەلدەگى الەۋمەتتىك جاعدايدىڭ جاقسار-¬دى¬-مىس دەگەن ءسوزدىڭ استارىندا سىرتقى قارىزدىڭ ۇلكەن ۇلەس سالماعى بارىن ەكونوميست-ماماندار ءبىلىپ وتىر. ۇلت¬تىق بانك توراعاسى گريگوري مار¬چەنكو ءبىر كەزدەرى: «...شەتەلدىك ين¬ۆەس¬تور¬لار¬دىڭ ەلدەگى ءوندىرىستى ۇلعايتۋعا جۇمساپ جاتقان قارجىسى قازاقستاننىڭ ەسەبىنە سىرتقى قارىز رەتىندە تىركەلەدى»،  دەپ تۇسىندىرگەنى بار.
ءبىر قىزىعى، مۇنداي مالىمدەۋدەن سوڭ، سول 2002-2003 جىلدارى قازاق¬ستاندىق مۇناي وندىرۋشىلەر مەن ونى سىرتقا ساتۋشىلار وزدەرىنىڭ پايداسى مەن ۇكىمەتپەن ەسەپ ايىرىسۋعا قاتىستى بۇكىل مالىمەتتى جاۋىپ تاستادى. مۇنان بىلاي: «سىرتقى قارىزىمىز كوپ ەمەس، ول ءبىزدىڭ ەكونوميكامىزعا قاۋىپ ءتون-دىرمەيدى»،  دەگەن سوزدەر عانا ايتىلاتىن بولدى.
دەگەنمەن سىرتقى قارىزدىڭ اتى  سىرتقى قارىز. سەبەبى، سىرتقى قارىز  قايتارىلۋعا ءتيىس جانە وعان قوسىلاتىن وسىماقى تاعى بار. بۇل وسىماقى وزگە ەلدىڭ ەكونوميكاسىن بايىتادى. سون¬دىق¬تان سىرتتان قارىز العاننان گورى، ىشكى-اۋىس-ءتۇيىستى ءتيىمدى پايدالانۋ اناعۇرلىم پايدالى.
كەز كەلگەن مەملەكەت سىرتتان قارىز الۋعا ءماجبۇر بولعان كەزدە، ونى ىشكى كاپيتالىن ءوسىرىپ، ءوز ەكونوميكاسىن نىعاي¬تۋعا جۇم¬ساۋ ءۇشىن الادى. سىرتقى قارىز ماقساتتى تۇردە جۇمسالماسا، بۇل ەكى ءتۇرلى شى¬عىنعا الىپ كەلەدى. ءبىرىن¬شىدەن، قارجى ءوز ماقساتىندا جۇمسال¬مايدى، ۋاقتىلى قايتارىلمايدى، بىراق ونىڭ ءوسىم¬اقىسى ءوسىپ جاتادى. ەكىنشىدەن، قار¬جى العاندا¬عى باستى ماقسات ورىندالماي قالادى. ەڭ سوڭىندا، سىرتقى قا¬رىز وسە بەرسە، ول دەفولتقا ۇرىندى¬رادى.
بۇگىن قازاقستاندا سىرتقى قارىز ەل ەكونوميكاسىنا قاۋىپ توندىرەتىن جاع¬دايعا جەتتى دەگەن دابىل ءجيى قا-عىلۋدا. مۇنى رەسپۋبليكالىق بيۋد¬جەت¬تىڭ ورىندالۋىن باقىلاۋ مەن قادا¬عالاۋ ءۇشىن قۇرىلعان ەسەپ كوميتەتى دە جوققا شىعارمايدى.
بۇگىندە قازاقستاننىڭ بارلىق سىرتقى قارىزى  111 ميلليارد دوللار! قازiردىڭ وزىندە سىرت¬¬قى قارىز  iشكi  جالپى ءونiمنىڭ كولە¬مىنەن 100,8 پايىز¬ ارتىق! ءسوي¬تىپ، سىرتقى قارىز كولەمى مەملەكەت ءۇشىن بەلگىلى ءبىر قاۋىپسىزدىك شەكتەۋىنەن الدە¬قاشان اسىپ كەتتى! ويتكەنى شەتتەن قاپتاتىپ قارىز ال¬عا¬نى¬مىزبەن، قايتارعانىمىز شا¬مالى.سوندىقتان ءبىزدىڭ «ءىجو» پالەنباي پايىز ءوستى دەپ، اۋىق-اۋىق كەۋدە قاعۋىمىز  بوس بىلجىراق!
ءيا، مۇنان 10-11 جىل بۇرىن 7-8 ميللياردتان باستالعان قارىزىمىز بۇگىن 111 ميللياردقا جەتتى. مۇنى 17 ميلليون قازاقستاندىققا بولسەڭىز، ورتا ەسەپپەن ءار ادامعا 7 مىڭ دوللاردان كەلەدى ەكەن. تيىن ساناپ، كۇن كورىپ جاتقان حا¬لىقتىڭ دوللار ەمەس، تەڭگە تۇرىندەگى قارىزىنىڭ ءوزى جەتىپ ارتىلادى. قازىر ەل بەسىك توي ءۇشىن، بالاسىنا ءۇي سالىپ، ءۇي¬لەندىرۋ ءۇشىن دە نەسيە الادى. تۇراقتى جۇمىسى جوقتىقتان، حالىقتىڭ دەنى نە¬سي¬ە¬¬نى قايتارا الماي قينالۋدا. مۇنىڭ سىرتىندا بالاباقشا مەن مەكتەپكە، جوعارى وقۋ ورنىنا تولەيتىن قارىزى مەن پاتەراقى قارىزى، ءتىپتى كۇندەلىكتى ءىشىپ-جەيتىن ازىق-تۇلىگى ءۇشىن دۇكەندەر مەن دۇڭگىرشەكتەرگە دە قارىزى باس كو¬تەرتپەيدى! سوندا ميللياردتاعان قا¬رىزدى بۇگىنگى بيلىك قالاي تولەمەك؟ ءاري¬¬¬نە، قالاي بولعاندا دا، سالىق تولەۋ¬شى¬لەردىڭ، ياعني ءسىز بەن ءبىزدىڭ ەسەبى¬مىز¬دەن!
ەكونوميستەردىڭ ەسەبى بويىنشا، بۇل قارىزدان قۇتىلۋ ۇزاق ۋاقىتقا سوزىلادى. ەگەر شيكi¬زات كوزدەرى شەتەلدiك ين¬ۆەس¬تورلارعا ساتىلماي، ءوز قولىمىزدا بولعاندا، مەملەكەت سىرتقى قارىزىن ون جىل iشiندە وتەي الادى ەكەن. بىراق بيلiك كەزiندە شيكiزات سالاسىن شەتەلدiكتەرگە ارزان باعاعا ساتىپ جiبەرگەن. قازiر بۇل باي¬لىق¬تىڭ قىزىعىن شەتەلدiك ينۆەستورلار عانا كورiپ وتىر.
ۇكىمەت پەن مەملەكەتتىك ورگاندار سىرت¬قى قارىزدى باقىلاۋدان شىعارىپ العانى بەلگىلى. بۇل «ولقىلىقتىڭ» ورنىن تولتىرۋ ءۇشىن، ەسەپ كوميتەتى قۇرىل¬عان بولاتىن. رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتىڭ ورىندالۋىن تالداۋ مەن باقىلاۋدى ءجۇر¬گىزەتىن ەسەپ كوميتەتى سىرتقى قارىز¬دى ەسەپتەۋدىڭ تەتىگىن جاساعان سياقتى. بىراق ءدال قازىر دابىلى جەر جارىپ تۇر¬عان سىرتقى قارىزدىڭ قايدا جۇمسال¬عانى تۋرالى رەسمي اقپارات جوق.
ماسە¬لەن، ەسەپ كوميتەتى: «بارلىق ءما¬لىمەت پەن تالداۋ جاساۋ قورىتىندىسى پرە¬زي¬دەنتكە جولداندى، سوندا ءبارى ايتىل¬عان»،  دەپ سىرعاقتايدى. سوندا بۇل كومي¬تەتتىڭ نە ءۇشىن قۇرىلعانى تاعى دا تۇسىنىك¬سىز.
ماسەلەن، رەسەي شەتتەن العان قارى¬زىن، نەگىزىنەن، تەمىرجول تارماقتارىن سالۋعا جۇمسادى. ال قازاقستاندا سىرتتان كەلەتىن قىرۋار قارجىنىڭ كىرگەن ءىزى بار دا، شىققان ءىزى جوق. ەڭ كوپ قارىز العان سالا  قارجىلىق قىزمەت، گەو¬لو¬گيالىق بارلاۋ مەن قۇرىلىس سالاسى، اۆتوموبيل جولدارىنىڭ قۇرىلىسى ەكەنى عانا بەلگىلى. استانا، استاناداعى اۋە¬جاي قۇرىلىسىنا شەتەل ينۆەستيتسياسى كوپ¬تەپ جۇم¬سالعان. اۋىل شارۋاشىلىعى ونەر¬كا¬سىپ¬تىك سەكتورىنداعى قارجىنىڭ ماق¬سات¬تى تۇردە پايدالانىلماعانى تۋرالى اقپارات تا بار.  دەگەنمەن ەسەپ كوميتەتى مۇنان ەكى جىل بۇرىن ۇكىمەتكە سىرتقى قا¬رىزعا بىرتە-بىرتە شەك قويۋ تەتىگىن جاساۋدى ۇسىندى. بىراق قازاقستان سىرتقى قارىز كولەمىن ارتتىرماسا، كەمىتكەن جوق.
2010 جىلى عانا بۇرىنعى قا¬رىز¬دىڭ ۇستىنە 25 ميلليارد دوللار قارىز قوسىلدى. (سا¬لىستىرۋ ءۇشىن ايتساق، سىرتقى قارىز 1999-2003 جىلدار ارالىعىندا 7-8 ميللياردتان 16 ميلليارد¬قا جەتكەن. 2004 جىلى بۇل كور¬سەتكىش 32 ميللياردقا، 2005 جىلى 43 ميللياردقا جەتتى. بۇعان 2007 جىلى 23 ميلليارد دوللار، ال 2008 جىلى  11 ميلليارد دوللار قوسىلعان. سوندا سوڭعى 10 جىلدىڭ ىشىندە، ەڭ كوپ قارىز الۋ  2010 جىلدىڭ ۇلەسىنە تيەدى).
مۇنداي كوپە-كورىنەۋ اقپاراتقا قاراماستان، ۇكىمەت بۇگىنگى كۇنى ءوز موينىندا اسا ءىرى قارىز جوق ەكەنىن ايتىپ، قالىڭ كوپشىلىكتى الدارقاتقىسى كەلەدى. ۇكىمەت كورسەتىپ وتىرعان قارىزدىڭ باسىم بولىگى  كومپانيالار مەن جەكە سۋبەكتىلەر اراسىنداعى ءوزارا قارىز-مىس. ياعني 111 ميللياردتىڭ ىشىندە جەكە سەكتوردىڭ قارىزى (مەملەكەتتىك كەپىلدىكسىز)  108,5 ميلليارد، مەملەكەت كەپiلدiك بەرگەن سىرتقى قارىز  2,7 ميلليارد دوللار عانا كورىنەدى.
ال ەسەپ كوميتەتى بولسا اسا قوماقتى قارىز كوبىنە مەملەكەتكە قاتىسى بار قۇرىلىمدارعا تيەسىلى ەكەنىن ايتادى. بۇلار  ءتۇرلى ۇلتتىق كومپانيالار، ەكىن¬شى دەڭگەيدەگى بانكتەر، مەملەكەتتىك دامۋ ينستيتۋتتارى. ولار ءوز رەيتينگ¬تەرىن پايدالانىپ، جەڭىلدەتىلگەن نەسيە¬گە ۇنەمى قول جەتكىزىپ وتىرادى. بۇل قۇ-رىلىمداردا مەملەكەتتىڭ دە ۇلەسى بول¬عان سوڭ، قارىزدىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگى (قازاقستاننىڭ جاعدايىندا، ارينە، قا¬رىزدىڭ كوپ بولىگى) مەملەكەتتىك بيۋدجەتتەن قايتارىلاتىنى  ايتپاسا دا تۇسىنىكتى.
ادەتتە، رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتە سىرت¬قى قارىزدى قايتارۋ ءۇشىن قارجى جوسپارلانادى جانە مۇندا تۇرعان ەش¬قانداي دا زاڭسىزدىق جوق. بىراق قا¬زاقستانداعى سىرتتان قارىز الۋداعى ءوزىن¬دىك «ەرەكشەلىك» بۇل زاڭدىلىقتى جولدا قالدىرادى.
ايتالىق، 2007 جىلدان باستاپ، بيۋدجەت زاڭدىلىقتارىندا بولماعان قاعيدا ەنگىزىلدى. كەيبىر جەكەلەگەن ينۆەستي¬تسيالىق جوبالاردىڭ ءجۇ¬زەگە اسىرىلۋىن ۇكىمەت ءوز جاۋاپكەر¬شى¬لىگىنە الاتىن كەلى¬سىم-شارتتار جاسالا باستادى. ناتيجە¬سىندە، «جەكە كاسىپكەر¬دىڭ ەسەبى¬نەن ءجۇ¬زەگە اسىرىلادى» دەيتىن جوبالار كو¬بەيدى. ال شىن مانىندە جەكە كاسىپكەر سالعان قار¬جىنىڭ بۇل جەردە كولەڭكەسى دە بولماي شىعادى.
ماسەلەن، ەسەپ كوميتەتى «شار  وسكەمەن» تەمىرجولىنىڭ قۇرىلىسىنا قاتىستى مىنانداي جايدى انىقتاعان. 2005 جىلى قارجى مينيسترلىگى بۇل جوبانى جۇزەگە اسىرۋ تۋرالى «اتفبانك»-پەن ەكى ارادا 21,4 ميلليارد تەڭگەنىڭ كەلىسىم-شارتىنا قول قويادى. ياعني بيۋدجەت زاڭدىلىقتارى دورەكى بۇزىلىپ، قار-جى مينيسترلىگىنىڭ جاۋاپكەرشىلىگى ارقىلى زەينەتاقى قورىنىڭ قارجىسى جوباعا جۇمسالادى. قارجى مينيسترلىگى تاراپىنان مۇنداي كەلىسىم-شارت «سول¬تۇستىك قازاقستان  اق¬توبە» جول جوباسىنا (15,7 ميلليارد تەڭگە) قاتىستى جاسالعان. جوبانى ءجۇ¬زەگە اسىرۋ ءۇشىن، جەكەمەنشىك «باتىس¬ترانزيت» اق قۇرىلا سالعان...
ماسەلەن، قارجى ساراپشىلارى موي¬ناق گەس-ءنىڭ قارجىلىق جاعدايى تۇراقتى ەمەس دەپ قورىتىندى شىعارا¬دى. مەملەكەتتەن بولىنەتىن گرانتتىڭ قايتارىمى بولاتىن-بولمايتىنى بەل¬گىسىز بولا تۇرا، قارجى مينيسترلىگى مەم¬لەكەتتىك كەپىلدىك ارقىلى 25 ميلليون دوللار بەرۋ تۋرالى كەلىسىمگە قول قويا¬دى. زاڭ تۇرعىسىنان العاندا، ەكونو¬ميكالىق جاعدايى تۇراقسىز جەكەمەنشىك يەلەرىنە مەملەكەتتىك كەپىلدىك بەرىلمەۋگە ءتيىس!
ەكونوميستەر مەن ساراپشى¬لار¬دىڭ ايتۋىنشا، شەتتەن قوماق¬تى قارىز الۋعا ءبىزدىڭ ەل ابدەن داعدىلانىپ كەتكەن. ياعني بۇنىڭ استارىندا «مەن كەتكەن سوڭ، كۇل بولماساڭ ءبۇل بول» دەگەن قاعيدا جاتىر. ايتالىق، «قازاقستان تەمىرجولى» قىسقا مەرزىم¬دى قارىزدار الىپ، ونى ەكىنشى ءبىر نەسيەمەن جابۋدى ادەتكە اي-نالدىرعان. مۇنداي كومپانيالار ەلدە وتە كوپ. بىراق مۇنداي جاعداي ءومىر بويى جالعاسا بەرمەيتىنى انىق، ءتۇبى ءبىر داع¬دارىسقا الىپ كەلەدى. ماسەلەن، ەكىنشى دەڭگەيدەگى بانكتەر وزدەرىندە قارجى بولماعان سوڭ، قازىردىڭ وزىندە كاسىپكەر¬لىكتىڭ دامۋى ءۇشىن نەسيە بەرە المايدى.
ال سىرتقى قارىزدى ءتيىمدى پايدالانۋ بولماعان جەردە ەڭ باستى قاتەر  وزگە ەل الدىنداعى ەكونوميكالىق جانە ساياسي تاۋەلدىلىك ماسەلەسى تۋىندايتىنى بەلگىلى. راس، شەتەلگە تاۋەلدi بولماۋدىڭ بىردەن-ءبىر جولى بار. ول  حالىقارالىق ۆاليۋتا قورىنان نەسيە الۋ. بiراق بيلiك نەگە ەكەنى بەلگىسىز حالىقارالىق ۇيىم¬نان نەسيە العىسى كەلمەيدى. ونىڭ ورنىنا جەكە ەلدەردەن قارىز الۋدان تارتىنبايدى. رەسمي دەرەكتەر بويىنشا، قازاق¬ستان ەڭ كوپ قارىز العان ەل  نيدەرلانديا (39,6 ميلليارد دوللار). اقش-تان 7,8 ميلليارد، ۇلىبريتا¬نيا¬دان 7,5 ميلليارد دوللار قارىز ال¬عانبىز. قى-تاي¬دان 7,3 ميلليارد دوللار قارىز الدىق. ونىڭ 3,4 ميللياردى   بانكتىك نەسيە.
الايدا قىتايدان الىنعان قارىز بىزگە اسا قىمباتقا ءتۇستى. «ماڭعىس¬تاۋ¬مۇنايگازدىڭ» 50% اكتسياسىن قىتاي¬لىق¬تار يەلەندى. ءسويتىپ، قىتايلىق كومپا¬نيا¬لار بۇگىندە ەلiمiزدiڭ مۇناي اكتيۆ¬تەرiن بولiسۋدە.
قازiردiڭ وزiندە قىتاي ەنەرگەتيكا مەن مينەرالدى رەسۋرستاردى يەلەنە باستادى. ال ەكونوميكادا شەتەل كاپي¬تالىنىڭ ءوسۋi  ەكونوميكالىق جانە سايا¬سي قاۋiپسiزدiككە قاتەر توندiرەتiنi ءسوزسىز.

گۇلميرا تويبولدينا،
«D»
«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»
(پروەكت «DAT» № 37 (74) وت 20 وكتيابريا  2010 گ.

القيسسا
ەكىنشى دەڭگەيدەگى بانكتەردىڭ سىرتقى قارىزى الدىن الا مالىمەتتەرگە سايكەس، $20,5 ملرد قۇراپ وتىر،  دەپ حابارلادى ۇلتتىق بانك توراعاسىنىڭ ورىنباسارى بيسەنعالي تاجياقوۆ. «ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ ءبىرىنشى جارتىجىلدىعىندا بانكتەردىڭ سىرتقى قارىزدارىنىڭ كولەمى 5 ملرد دوللارعا كەمىدى جانە شىلدە ايىنىڭ سوڭىندا 25,1 ملرد دوللاردى قۇرادى. ال الدىن الا مالىمەتتەرگە سايكەس، بۇگىنگى تاڭدا ول 20,5 ملرد دوللار شاماسىندا»، دەدى ب.تاجياقوۆ ۇكىمەت وتىرىسىندا.
قازتاگ.

كاريكاتۋرا سەرگەيا كورسۋنا