ۇلتتىڭ ۇلتتىق بولمىسىن انىقتايتىن، زاماناۋي ماسەلەلەردى كوتەرىپ سوعان شەشىم ىزدەيتىن، ءوزىنىڭ شەبەر تۋىندىلارىمەن تاڭ قالدىراتىن، ۇلت بولاشاعىنا بەي-ءجاي قاراي المايتىن، ۇلت كوسەمدەرى زيالى قاۋىم دەپ قاراستىرىلادى. ال بۇگىنگى قازاقستانداعى زيالى قاۋىم كىمدەر؟ وسى ساۋالعا جاۋاپ ىزدەسەڭىز ىزدەگەنىڭىزدى تابا المايتىنداي كورىنەسىز. نەلىكتەن؟

ۇلتتىڭ دامۋىنىڭ ءار كەزەڭىنە ساي زيالى قاۋىم دا ءتۇرلى ميسسيانى جۇزەگە اسىرۋدى ماقسات ەتىپ قويادى. زيالى قاۋىمى جوق قوعام – بولاشاعى جوق قوعام. زيالى قاۋىمنىڭ جالاۋى جالعىز اششى شىندىق پەن ۇلتتىق مۇددە. قازاق تاريحىندا دا مۇنداي كەيىپكەرلەر از ەمەس. الاشوردا، جاديدشىلدەر، بەرتىن كەلە بەيسەمباي كەنجەباەۆ، جۇمابەك تاشەنوۆ، وزبەكالى جانىبەكوۆ قايراتكەرلىكتىڭ ەتالونىنا اينالا العان، ۇلتتىق مۇددەنى جەكە مۇددەسىنەن جوعارى قويىپ، سونىڭ ناتيجەسىندە رەسمي بيلىكتەن اياۋسىز وزبىرلىق كورگەن تۇلعالار. بۇگىنگى كۇنى ۇلى اباي قازاق قوعامىن كورسە – كوڭىل كونشىتەرلىك ءسوز ايتار ما ەدى؟ وسىنشا قۇرباندىقپەن كەلگەن تاۋەلسىزدىكتى، قازاق مەملەكەتتىگىنە، شەنەۋنىكتەر جۇرگىزىپ وتىرعان ساياساتقا كوڭىلى تولار ما ەدى؟ ول كەزدەگى قازاق پەن بۇگىنگى قازاقتىڭ اراسىندا ۇلكەن ايىرماشىلىق بار ما؟ وسى ساۋالدارعا جاۋاپ ىزدەپ كورەلىك.

ءيا، بۇگىنگى قازاق قوعامى الدىڭعى قاتارلى عالامدىق تەحنيكا مەن تەحنولوگيانىڭ يەسى، پايدالانۋشىسى، ءتۇرلى تىلدەردى بىلەدى، يننوۆاتسيالىق الەۋەتتى ارتتىرىپ، عىلىممەن اينالىسادى. بىراق ماسەلە وسىمەن شەكتەلەدى مە؟ ماسەلە ءتىپتى زامان وزگەرىسىندە ەمەس، ۇلتتىق بولمىستا جاتقاندىعىن بۇگىنگى كۇنى ءتۇسىنۋ قيىن ەمەس شىعار. ارينە زامان وزگەردى، زامان وزگەرىسىنە سايكەس زاڭ دا، قوعام دا وزگەردى. بىراق ۇلتتىڭ بۇرىنعى ايبىندىلىعى، بۇرىنعى جانكەشتىلىگىنەن نە قالدى؟ ونىڭ ورنىن جاعىمپازدىق، ساياسي باسىرلىق، باسكەكەلەستىكتىڭ ورنىن باقتالاستىق باستى. سوندا اباي اتامىزدىڭ زامانىنان كوپ نارسە وزگەردى دەپ ويلايسىزدار ما؟ جوق. جاسامپازدىقتى جاعىمپازدىق، باسەكەلسەتىكتى باقتالاستىق جەنگەن قوعامدا قانداي ادىلەتتىلىك ورناۋى مۇكىن. عاسىرلار بويى ەۋرازيا كونتينەنتىندەگى ساياسي-ەكونوميكالىق ءۇردىستى وزگەرتىپ، ۇلى جىبەك جولىن جۇمسا جۇدىرىعىندا اشسا الاقانىندا ۇستاپ، الەمدى باعىندىرعان، لەۆ گۋميلەۆتىڭ تىلىمەن ايتقاندا «پاسسيونارلىق بابالارىمىزدان» نە قالدى؟ بارىن ۇقساتا المايتىن، سىرتتاعى ۇلى كورشىگە، ودان قالدى ىشتەگى ءتۇرلى توپتارعا جالتاق مەملەكەتتىك ساياسات پەن سول ساياساتتى قوعامعا ەمەس، جەكە مۇددەگە پايدالانۋدى ماقسات ەتىپ قويعان كولونيالدى وتكەنىنەن بويىن ارىلتا الماي كەلە جاتقان ساياسي ەليتا. ەليتا ءسوزىنىڭ ماعىناسى مەن ميسسياسىن تۇسىنبەيتىن ساياسي رەجيم مەن اقشا بيلەگەن قوعامدا ەليتانىڭ ءبىر بولىگى بولۋ قۇقىعىنان ايرىلعان زيالى قاۋىم. بۇگىنگى قوعامدى ءدال وسىلاي سيپاتتاساق ارتىق ايتقاندىق بولماس. بۇعان جەكە ادامدى نەمەسە جەكەلەگەن الەۋمەتتىك توپتى كىنالاۋعا نەمەسە مىنەۋگە بولماس، بۇل جاعدايعا وسى جاعدايدى تۋدىرۋعا ىقپال ەتكەن تۇتاستاي قوعام كىنالى بولار. بىراق قوعامنىڭ دامۋىندا – وزگە الەۋمەتتىك توپتارعا قاراعاندا زيالى قاۋىمنىڭ جاۋاپكەرشىلىگى مول.

قوعام مەن مەملەكەت ءومىرىنىڭ كۇردەلى كەزەڭدەرىندە ءتۇرلى تاريحي پروتسەستەر مەن سەبەپتەر ناتيجەسىندە ۇلتتىڭ ءوزىن-ءوزى قۇتقارۋ فۋنكتسياسى ىسكە قوسىلىپ ءبىر نەمەسە بىرنەشە تاريحي تۇلعا پايدا بولادى. وتكەن عاسىر قازاقستان تاريحىندا مۇنداي تۇلعالارعا ەرەكشە باي بولدى، ويتكەنى ۇلت پەن مەملەكەتتىڭ جويىلۋ قاۋپى جوعارى بولاتىن. بۇل تۇلعالار، تاريحي كەزەڭ تالاپتارى مەن قاۋپىنە سايكەس الاشوردا سەكىلدى ۇلتتىق مەملەكەتتىكتى تۇعىرلاندىرۋدى، نەمەسە تىڭ جانە تىڭايعان جەرلەردى يگەرۋ جەلەۋىمەن قازاقستاندى الەمدىك كارتادان جويۋدى كوزدەگەن حرۋششەۆ ساياساتىنا قارسىلىق رەتىندە ەلدىڭ تۇتاستىعىن ساقتاپ قالعان جۇمابەك تاشەنوۆتەي باتىر تۇلعانىڭ، رۋحاني قۇندىلىقتارداعى ساباقتاستىقتى قامتاماسىز ەتۋدىڭ عىلىمي نەگىزدەمەسىن جاساپ، قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىن تەك كەڭەستىك داۋىرمەن شەكتەگەن يەدولوگياعا قارسى شىعىپ، ۇلتتىق تاريحتى سان عاسىرلارعا جەتەلەگەن پروفەسسور بەيسەنباي كەنجەباەۆ سىندى بەلدى عالىمدى، ۇلتتىڭ جادىگەرىن ساقتاپ ۇلتتىق بولمىستى تۇسىنۋگە ەرەكشە ەڭبەك سىڭىرگەن وزبەكالى جانىبەكوۆ سىندى مەملەكەت قايراتكەرىن تاريح ساحناسىنا شىعاردى. بۇل تۇلعالاردى ءبىز ءسوزسىز قايراتكەرلىك پەن زيالىلىقتىڭ ەتالونى رەتىندە بىلەمىز.

ال بۇگىن شە؟ ءيا، ەلىمىز تاۋەلسىزدىگىن الدى. دەربەس ىشكى، سىرتقى ساياسات جۇرگىزىپ كەلەدى. بىراق بۇل ۇلت مۇراتىنا جەتتى، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك قامتاماسىز ەتىلدى، قوعام كەمەلىنە كەلدى دەگەن ءسوز بە؟ ءاي قايدام. كەزىندە ءوز قۇدىرەتىمەن ەۋروپانى تاڭ قالدىرعان فرانتسۋز كورولى ليۋدوۆيك ءحىۇ: «مەملەكەتتىڭ نەگىزگى قاسيەتى ونىڭ ەشقاشان كەمەل نەمەسە قاۋىپسىزدىك جاعدايىندا ءومىر سۇرە الماۋىندا، داعدارىس مەملەكەتتىڭ نەگىزگى سەرىگى» - دەگەن ەكەن. بۇگىنگى كۇنى بۇل داعدارىستار مەن الەمدىك ىقپالدى كۇشتەردىڭ دەنگەيى ول كەزبەن سالىستىرعاندا الدەقايدا بيىك. قوعام مەن مەملەكەت تاۋەلسىزدىگىنە ءتۇرلى قاتەرلەر ءتونىپ تۇرعاندا، قوعامداعى ويدىڭ نەگىزگى بولىگى زيالى قاۋىمنىڭ ءوز ميسسياسىن دۇرىس تۇسىنۋىنە بايلانىستى. سونىمەن بۇگىنگى زيالى قاۋىمعا انىقتاما بەرىپ كورەلىك.

ادەتتە زيالى قاۋىمنىڭ نەگىزگى ەرەكشەلىگى رەتىندە وي ەڭبەگىن ايتادى. الايدا وي ەڭبەگىمەن اينالىساتىنداردىڭ بارلىعىن زيالى قاۋىم وكىلدەرى دەپ ايتۋعا بولا ما؟ ءاي قايدام. وي ەڭبەگىنىڭ نەگىزگى كورىنىسى نە؟ عىلىمي اتاق، داڭق پا؟ ءيا بالكىم سولاي-دا شىعار. وندا ەلىمىزدىڭ زيالى قاۋىمىنىڭ سانى جىل وتكەن سايىن بەلسەندى ارتۋدا. قۇدايعا شۇكىر عىلىم دوكتورى، عىلىم كانديداتى، PhD دوكتور عىلىمي دارەجەسى بار ادامداردىڭ سانى بويىنشا ەلىمىز الەمدىك ليدەرلەردىڭ قاتارىندا. بىراق بۇل ادامداردىڭ ءبارىن زيالى قاۋىم قاتارىنا جاتقىزا الامىز با: ءاي قايدام...

بىرىنشىدەن، ارينە بەس ساۋساق بىردەي ەمەس. دەگەنمەن عىلىمي قاۋىمداستىقتىڭ نەگىزگى ماسەلەلەرىنىڭ ءبىرى ۇرلىقى جولمەن، عىلىمي دارەجە، اتاق العاندار ەكەندىگى بەلگىلى. ولار ءتىپتى باسقارۋ جۇيەسىندە دە جەتەكشى ورىندارعا يە بولىپ جاتاتىن كەزدەرى بولادى. وسىنداي ادامداردى زيالى قاۋىم قاتارىنا قوسۋعا بولار ما ەكەن؟ ارينە جاۋاپ جوق.

ەكىنشىدەن، بۇگىنگى زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ نەگىزگى دەنى جالتاق ادامدار. مەنىڭ بۇل پىكىرىم تۋرالى باسشىلىق نە ويلاپ قالادى ەكەن؟ – دەگەن وي اكادەميالىق قاۋىمداستىقتى جەگىدەي جەپ وتىرادى جانە ونىڭ دامۋىنا كەدەرگى كەلتىرەدى. بۇل قوعامدا بولىپ جاتقان وزگەرىستەرگە قارسىلىق نەمەسە وزگە پىكىر ايتۋشىلىق جوق دەگەن ءسوز ەمەس. بىراق ادەتتە وي ەركىندىگى وتباسى وشاق قاسىمەن شەكتەلەدى. زيالى قاۋىم وتباسىلىق نەمەسە اسحانالىق باتىرلىقپەن شەكتەلەدى.

ۇشىنشىدەن، ادەتتە زيالى قاۋىمنىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى رەتىندە ونىڭ رەسمي بيلىككە وپپوزيتسيالىق سيپاتىن ايتا كەتكەن ورىندى. نەگە؟ ويتكەنى ولار ۋاقىتىنان وزىق تۋاتىن جاندار. زيالى قاۋىمنىڭ ءدال بۇگىنگى كۇنى ەمەس، ەڭبەگىنىڭ جەمىسى مەن ويىنىڭ تەرەڭدىگىن بولاشاق ۇرپاق باعالايدى. ءوزى ءومىر سۇرەتىن كەزەڭنىڭ اۋىرتپاشىلىعىن، تاۋقىمەتىن مولىنان كورىپ، سوعان جاۋاپ ىزدەيتىن دە زيالى قاۋىم. زيالى قاۋىم ءوز زامانىنداعى بيلىكتى قولداعان كۇننىڭ وزىندە وعان نەگىزدى دايەك ىزدەيدى. ءارى بيلىككە سىرتتان قارايدى. ەجەلگى زامانداعى ساراي اقىندارىنىڭ وزدەرى پاتشا ساياساتىن نەگىزدەي كەلىپ، ونىڭ اقتالاتىن، ۇتىمدى تۇستارىن ءوز كورۋى بويىنشا سيپاتتايدى. ياعني بيلىكتىڭ ايتقان دالەلى مەن دايەگىنەن باسقا ءوز دايەگىن كەلتىرەدى. دەمەك ساياسي باسىرلىق بيلىكتى قولدايتىن زيالى قاۋىمنىڭ وزىنە دە ءتان ەمەس.

تورتىنشىدەن، زيالى قاۋىم وقىمىستىلىق پەن ىشكى مادەنيەتتىڭ كورسەتكىشى. ناعىز زيالى ۇتقىر ويدى تاربيەگە ۇلاستىرا العان تۇلعا. ادەتتە زيالىلىق ءۇشىن تەك تەرەڭ ءبىلىم كەرەك سەكىلدى كورىنەدى. بىراق بىلگىر ادام تەك ءوز سالاسىنىڭ مامانى عانا. ياعني بارلىق ءبىلىمدى ادامدى بىردەي زيالىلار قاتارىنا قوسۋعا بولمايتىندىعى ايدان انىق. ادەتتە تاربيەلى ادام زيالىلىقتىڭ ەتالونى سەكىلدى كورىنەدى. بىراق بۇگىنگى كۇنى تاربيەسىز ادام جوق. ادام وسكەن ورتاسىنا ساي تاربيە الادى، سول مادەنيەتتىڭ كەيپىن ەلەستەتەدى. دەمەك، مادەنيەت زيالىلىقتىڭ ءبىر كورىنىسى عانا. بىراق جوعارى مادەنيەت وكىلدەرىنىڭ بارلىعىن زيالى ادام دەپ ايتۋعا كەلمەس. مادەنيەت زيالىلىقتىڭ اجىراماس بولىگى بولا تۇرا، ءبىلىمسىز ەشتەڭە بەرە المايدى. دەمەك، وسى ەكى ەلەمەنتتى بويىنا سىڭىرە العان تۇلعا عانا ءوزىن زيالى قاۋىم قاتارىنا جاتقىزا الادى.

بەسىنشىدەن، زيالى قاۋىم وكىلى ۇنەمى ىزدەنىس ۇستىندەگى ادام. ىزدەنىستىڭ نەگىزگى ماقساتى قوعامدى وڭتايلاندىرۋ. ماڭىزدى ماسەلەلەرگە ءۇن قاتۋ.

ال جوعارىدا قويىلعان ساۋالدى قايتالايىق. قازاقستاندا زيالى قاۋىم بار ما؟ بۇعان جوق دەپ جاۋاپ قايتۋ ورىنسىز بولار. بىراق ءوزىنىڭ قوعامدىق فۋنكتسياسىن تولىققاندى اتقارىپ وتىر ما زيالى قاۋىم؟ وكىنىشكە وراي بارلىعى بىردەي ورىنداپ وتىر دەۋگە كەلمەس. نەلىكتەن؟ ويتكەنى بۇگىنگى قازاق زيالىسى وزىنە ءتان ەمەس جۇيەدە ءومىر سۇرۋگە ءماجبۇر. ويتكەنى بۇگىنگى كۇنى وتانسۇيگىشىتىك ۇعىمى، «كوزسىز سەنىممەن»، ال ۇلتجاندىلىق جانە ۇلتشىلدىق فاشيزممەن تەڭەستىرىلگەن كەزەڭ.

زيالى قاۋىمنىڭ قوعامداعى ورنى مەن فۋنكتسياسى تەك بەلگىلى سالادا ماماندانۋمەن شەكتەلمەيدى. ول حالىق اتىنان سويلەۋ مۇمكىندىگىنە يە ادام. حالىققا ءوز ايتقانىن جەتكىزەتىن ادام. حالىقتى ارتىنان ەرتە الاتىن ادام. سوندىقتان ول قۇدىرەتتى. زيالى ادامنىڭ قۇدىرەتى، ونىڭ مەملەكەتتە الىپ وتىرعان مانسابىمەن، الەۋمەتتىك مارتەبەسىمەن ايقىندالمايدى. ءبىرىنشى كەزەكتە حالىقشىلدىعىمەن ايقىندالادى. ال وسىنداي زيالى قاۋىم بىزدە كوپ پە؟ ءاي قايدام. قازاقستاندىق زيالى قاۋىمنىڭ باستى ماسەلەسى ونىڭ ەكى فورماتسيانى باستان وتكەرىپ، ءوز دامۋ ۆەكتورى مەن قوعامداعى ورنىن ايقىنداي الماي قالۋىندا سەكىلدى كورىنەدى. كەڭەستەر وداعىندا مەملەكەتتىڭ يدەولوگيالىق رۋپورى فۋنكتسياسى رەتىندە قالىپتاسقان زيالى قاۋىم، بۇگىنگى كۇنى دە ءوز ميسسياسىن سولاي ەلەستەدى. بۇل ينەرتسيالىق كوزقاراس. ال بيلىك شە؟ بيلىككە ەركىن زيالى قاۋىم كەرەك پە؟ ارينە جوق. مەملەكەتكە كەرەك دۇنيە بيلىككە كەرەك بولماۋى دا مۇمكىن. نەلىكتەن؟ مەملەكەت اشىق پىكىرسايىس الاڭىن قالىپتاستىرۋعا مۇددەلى ەمەس. اشىق پىكىرسايىس الاڭى تۇراقتىلىققا كەدەرگى كەلتىرەدى. بۇل وي بارلىق دەرلىك الەۋمەتتىك توپتارعا سىڭىرىلگەن پسيحولوگيالىق ستەرەوتيپ. زيالى قاۋىم تۇراقتىلىق پەن تۇرالاۋدىڭ ايىرماشالىعىن تۇسىنە بەرمەيدى. ەل تىنىش بولسىن دەگەن ويدى ۇستانادى. ارينە ەل بولاشاعىن ويلاۋ وسىدان تۋىندايتىن تۇراقتىلىققا جەتەلەيتىندەي كورىنەدى. بىراق تاريحي مىسالدار ەل تىنىشتىعىن تۇراقتىلىقتى قامتاماسىز ەتۋدىڭ نەگىزگى قۇرالى رەتىندە مويىندامايدى. گيتلەر تۇسىندا گەرمانياداعى دۇمپۋلەر توقتاپ، مەملەكەت تۇراقتى كۇن كەشكەندەي كورىنەتىن. بىراق تۇراقتىلىقتىڭ قۇنى تۇتاستاي ءبىر ەتنيكالىق توپتاردىڭ جويىلۋىنا الىپ كەلدى. ستالين كەزىندە كەڭەستەر وداعىنداعى «تىنىشتىق» رەپەرسسيالارمەن قامتاماسىز ەتىلدى. ەسەسىنە جۇرت تىنىش بولاتىن. سوندا قوعام دامۋى ءۇشىن ەڭ ماڭىزدى العىشارت تۇراقتىلىق پا؟ ءاي قايدام. مەملەكەت ءوز دامۋىن تەك تۇراقتىلىق ەسەبىنەن قامتاماسىز ەتە المايدى. قامتاماسىز ەتە المايتىنى تۇراقتىلىق تۇرالاۋعا الىپ كەلۋى مۇمكىن. تۇراقتىلىق پەن تۇرالاۋدىڭ نەگىزگى وزگەشەلىگى نەدە؟ تۇراقتىلىق – بەلگىلى ءبىر قۋاتتى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق نەگىزى بار مەملەكەتكە نەمەسە الەمەتتىك قۇرىلىمعا ءتان قۇبىلىس. تۇراقتىلىق جاعدايىندا قوعام ءوز جەتكەن قۇندىلىعىن ساقتاپ قالۋعا تىرىسادى جانە وعان ارقا سۇيەيدى. ال تۇرالاۋ دەگەن قوعامدىق-ەكونوميكالىق پروتسەستەردىڭ سامارقاۋ باسۋىنا بايلانىستى، مەملەكەت پەن قوعامنىڭ كەمەلدەنۋىنە جولدىڭ جابىلۋى. تۇرالاۋ توتاليتارلىق قوعامعا ءتان قۇبىلىس. نەلىكتەن؟ ويتكەنى بەلگىلى ءبىر جەتىستىككە جەتكەن جۇيە جەتكەن جەتىستىگىن ەڭ ماڭىزدى قۇندىلىق دەپ قابىلداپ، بۇدان ارىعا بارماۋعا تىرىسادى. تۇرالاعان مەملەكەت ءوزىنىڭ الەۋمەتتىك بازاسىنان ايرىلا باستايدى دا، اياعىندا قۇلاپ تىنادى. تۇرالاۋ ەشقاشان تۇراقتىلىققا اكەلمەيدى. ويتكەنى تۇرالاۋ ءداۋىرى پىسپەگەن قوعامعا ءتان قۇبىلىس. بىراق، وكىنىشكە  قاراي، تۇراقتىلىق ۋاقىت وتە كەلە تۇرالاۋعا سوقتىرۋى مۇمكىن. ەكى تيپولوگيالىق قۇرىلىستا دا زيالى قاۋىمنىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە. ويتكەنى زيالى قاۋىم ءوزى ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قوعام مەن مەملەكەتكە دياگنوز قوياتىن تۇلعا. ال بىزدە زيالى قاۋىم وسى ماسەلەنى كۇن تارتىبىنە قويا الىپ وتىر ما؟ ءاي قايدام. تۇرالاۋدى تۇراقتىلىق دەپ تۇسىنەتىن، ۇلتشىدىق فاشيزمگە تەڭەستىرگەن قوعامدا زيالى قاۋىمنىڭ ءۇنى كەرەك. ول ءۇن حالىقتىڭ ساياسي مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋدا دا، ەلىمىزدىڭ وركەنيەتتى ەلدەر قاتارىنا قوسىلۋى ءۇشىن دە قاجەت.

شىڭعىس ەرگوبەك

Abai.kz