Últtyng últtyq bolmysyn anyqtaytyn, zamanauy mәselelerdi kóterip soghan sheshim izdeytin, ózining sheber tuyndylarymen tang qaldyratyn, últ bolashaghyna bey-jәy qaray almaytyn, últ kósemderi ziyaly qauym dep qarastyrylady. Al býgingi Qazaqstandaghy ziyaly qauym kimder? Osy saualgha jauap izdeseniz izdegeninizdi taba almaytynday kórinesiz. Nelikten?

Últtyng damuynyng әr kezenine say ziyaly qauym da týrli missiyany jýzege asyrudy maqsat etip qoyady. Ziyaly qauymy joq qogham – bolashaghy joq qogham. Ziyaly qauymnyng jalauy jalghyz ashy shyndyq pen últtyq mýdde. Qazaq tarihynda da múnday keyipkerler az emes. Alashorda, jәdidshilder, bertin kele Beysembay Kenjebaev, Júmabek Tәshenov, Ózbekәli Jәnibekov qayratkerlikting etalonyna ainala alghan, últtyq mýddeni jeke mýddesinen joghary qoyyp, sonyng nәtiyjesinde resmy biylikten ayausyz ozbyrlyq kórgen túlghalar. Býgingi kýni úly Abay qazaq qoghamyn kórse – kónil kónshiterlik sóz aitar ma edi? Osynsha qúrbandyqpen kelgen tәuelsizdikti, qazaq memlekettigine, sheneunikter jýrgizip otyrghan sayasatqa kónili tolar ma edi? Ol kezdegi qazaq pen býgingi qazaqtyng arasynda ýlken aiyrmashylyq bar ma? Osy saualdargha jauap izdep kórelik.

IYә, býgingi qazaq qoghamy aldynghy qatarly ghalamdyq tehnika men tehnologiyanyng iyesi, paydalanushysy, týrli tilderdi biledi, innovasiyalyq әleuetti arttyryp, ghylymmen ainalysady. Biraq mәsele osymen shekteledi me? Mәsele tipti zaman ózgerisinde emes, últtyq bolmysta jatqandyghyn býgingi kýni týsinu qiyn emes shyghar. Áriyne zaman ózgerdi, zaman ózgerisine sәikes zang da, qogham da ózgerdi. Biraq últtyng búrynghy aibyndylyghy, búrynghy jankeshtiliginen ne qaldy? Onyng ornyn jaghympazdyq, sayasy basyrlyq, bәskekelestikting ornyn baqtalastyq basty. Sonda Abay atamyzdyng zamanynan kóp nәrse ózgerdi dep oilaysyzdar ma? Joq. Jasampazdyqty jaghympazdyq, bәsekelsetikti baqtalastyq jengen qoghamda qanday әdilettilik ornauy mýkin. Ghasyrlar boyy Euraziya kontiynentindegi sayasi-ekonomikalyq ýrdisti ózgertip, Úly Jibek jolyn júmsa júdyryghynda ashsa alaqanynda ústap, әlemdi baghyndyrghan, Lev Gumiylevting tilimen aitqanda «passionarlyq babalarymyzdan» ne qaldy? Baryn úqsata almaytyn, syrttaghy úly kórshige, odan qaldy ishtegi týrli toptargha jaltaq memlekettik sayasat pen sol sayasatty qoghamgha emes, jeke mýddege paydalanudy maqsat etip qoyghan kolonialdy ótkeninen boyyn arylta almay kele jatqan sayasy elita. Elita sózining maghynasy men missiyasyn týsinbeytin sayasy rejim men aqsha biylegen qoghamda elitanyng bir bóligi bolu qúqyghynan airylghan ziyaly qauym. Býgingi qoghamdy dәl osylay sipattasaq artyq aitqandyq bolmas. Búghan jeke adamdy nemese jekelegen әleumettik topty kinәlaugha nemese mineuge bolmas, búl jaghdaygha osy jaghdaydy tudyrugha yqpal etken tútastay qogham kinәli bolar. Biraq qoghamnyng damuynda – ózge әleumettik toptargha qaraghanda ziyaly qauymnyng jauapkershiligi mol.

Qogham men memleket ómirining kýrdeli kezenderinde týrli tarihy prosester men sebepter nәtiyjesinde últtyng ózin-ózi qútqaru funksiyasy iske qosylyp bir nemese birneshe tarihy túlgha payda bolady. Ótken ghasyr Qazaqstan tarihynda múnday túlghalargha erekshe bay boldy, óitkeni últ pen memleketting joyylu qaupi joghary bolatyn. Búl túlghalar, tarihy kezeng talaptary men qaupine sәikes Alashorda sekildi últtyq memlekettikti túghyrlandyrudy, nemese tyng jәne tynayghan jerlerdi iygeru jeleuimen Qazaqstandy әlemdik kartadan joiydy kózdegen Hrushev sayasatyna qarsylyq retinde elding tútastyghyn saqtap qalghan Júmabek Tәshenovtey batyr túlghanyn, ruhany qúndylyqtardaghy sabaqtastyqty qamtamasyz etuding ghylymy negizdemesin jasap, Qazaq әdebiyetining tarihyn tek Kenestik dәuirmen shektegen iyedologiyagha qarsy shyghyp, últtyq tarihty san ghasyrlargha jetelegen professor Beysenbay Kenjebaev syndy beldi ghalymdy, últtyng jәdigerin saqtap últtyq bolmysty týsinuge erekshe enbek sinirgen Ózbekәli Jәnibekov syndy memleket qayratkerin tarih sahnasyna shyghardy. Búl túlghalardy biz sózsiz qayratkerlik pen ziyalylyqtyng etalony retinde bilemiz.

Al býgin she? IYә, elimiz tәuelsizdigin aldy. Derbes ishki, syrtqy sayasat jýrgizip keledi. Biraq búl últ múratyna jetti, últtyq qauipsizdik qamtamasyz etildi, qogham kemeline keldi degen sóz be? Áy qaydam. Kezinde óz qúdiretimen Europany tang qaldyrghan fransuz koroli Ludovik HIÝ: «Memleketting negizgi qasiyeti onyng eshqashan kemel nemese qauipsizdik jaghdayynda ómir sýre almauynda, daghdarys memleketting negizgi serigi» - degen eken. Býgingi kýni búl daghdarystar men әlemdik yqpaldy kýshterding dengeyi ol kezben salystyrghanda әldeqayda biyik. Qogham men memleket tәuelsizdigine týrli qaterler tónip túrghanda, qoghamdaghy oidyng negizgi bóligi ziyaly qauymnyng óz missiyasyn dúrys týsinuine baylanysty. Sonymen býgingi ziyaly qauymgha anyqtama berip kórelik.

Ádette ziyaly qauymnyng negizgi ereksheligi retinde oy enbegin aitady. Alayda oy enbegimen ainalysatyndardyng barlyghyn ziyaly qauym ókilderi dep aitugha bola ma? Áy qaydam. Oy enbegining negizgi kórinisi ne? Ghylymy ataq, danq pa? Iә bәlkim solay-da shyghar. Onda elimizding ziyaly qauymynyng sany jyl ótken sayyn belsendi artuda. Qúdaygha shýkir ghylym doktory, ghylym kandidaty, PhD doktor ghylymy dәrejesi bar adamdardyng sany boyynsha Elimiz әlemdik liyderlerding qatarynda. Biraq búl adamdardyng bәrin ziyaly qauym qataryna jatqyza alamyz ba: Áy qaydam...

Birinshiden, әriyne bes sausaq birdey emes. Degenmen ghylymy qauymdastyqtyng negizgi mәselelerining biri úrlyqy jolmen, ghylymy dәreje, ataq alghandar ekendigi belgili. Olar tipti basqaru jýiesinde de jetekshi oryndargha ie bolyp jatatyn kezderi bolady. Osynday adamdardy ziyaly qauym qataryna qosugha bolar ma eken? Áriyne jauap joq.

Ekinshiden, býgingi ziyaly qauym ókilderining negizgi deni jaltaq adamdar. Mening búl pikirim turaly basshylyq ne oilap qalady eken? – degen oy akademiyalyq qauymdastyqty jegidey jep otyrady jәne onyng damuyna kedergi keltiredi. Búl qoghamda bolyp jatqan ózgeristerge qarsylyq nemese ózge pikir aitushylyq joq degen sóz emes. Biraq әdette oy erkindigi otbasy oshaq qasymen shekteledi. Ziyaly qauym otbasylyq nemese ashanalyq batyrlyqpen shekteledi.

Ýshinshiden, әdette ziyaly qauymnyng bir ereksheligi retinde onyng resmy biylikke oppozisiyalyq sipatyn aita ketken oryndy. Nege? Óitkeni olar uaqytynan ozyq tuatyn jandar. Ziyaly qauymnyng dәl býgingi kýni emes, enbegining jemisi men oiynyng terendigin bolashaq úrpaq baghalaydy. Ózi ómir sýretin kezenning auyrtpashylyghyn, tauqymetin molynan kórip, soghan jauap izdeytin de ziyaly qauym. Ziyaly qauym óz zamanyndaghy biylikti qoldaghan kýnning ózinde oghan negizdi dәiek izdeydi. Ári biylikke syrttan qaraydy. Ejelgi zamandaghy saray aqyndarynyng ózderi patsha sayasatyn negizdey kelip, onyng aqtalatyn, útymdy tústaryn óz kórui boyynsha sipattaydy. Yaghny biylikting aitqan dәleli men dәieginen basqa óz dәiegin keltiredi. Demek sayasy basyrlyq biylikti qoldaytyn ziyaly qauymnyng ózine de tәn emes.

Tórtinshiden, ziyaly qauym oqymystylyq pen ishki mәdeniyetting kórsetkishi. Naghyz ziyaly útqyr oidy tәrbiyege úlastyra alghan túlgha. Ádette ziyalylyq ýshin tek tereng bilim kerek sekildi kórinedi. Biraq bilgir adam tek óz salasynyng mamany ghana. Yaghny barlyq bilimdi adamdy birdey ziyalylar qataryna qosugha bolmaytyndyghy aidan anyq. Ádette tәrbiyeli adam ziyalylyqtyng etalony sekildi kórinedi. Biraq býgingi kýni tәrbiyesiz adam joq. Adam ósken ortasyna say tәrbie alady, sol mәdeniyetting keypin elestetedi. Demek, mәdeniyet ziyalylyqtyng bir kórinisi ghana. Biraq joghary mәdeniyet ókilderining barlyghyn ziyaly adam dep aitugha kelmes. Mәdeniyet ziyalylyqtyng ajyramas bóligi bola túra, bilimsiz eshtene bere almaydy. Demek, osy eki elementti boyyna sinire alghan túlgha ghana ózin ziyaly qauym qataryna jatqyza alady.

Besinshiden, ziyaly qauym ókili ýnemi izdenis ýstindegi adam. Izdenisting negizgi maqsaty qoghamdy ontaylandyru. Manyzdy mәselelerge ýn qatu.

Al jogharyda qoyylghan saualdy qaytalayyq. Qazaqstanda ziyaly qauym bar ma? Búghan joq dep jauap qaytu orynsyz bolar. Biraq ózining qoghamdyq funksiyasyn tolyqqandy atqaryp otyr ma ziyaly qauym? Ókinishke oray barlyghy birdey oryndap otyr deuge kelmes. Nelikten? Óitkeni býgingi qazaq ziyalysy ózine tәn emes jýiede ómir sýruge mәjbýr. Óitkeni býgingi kýni otansýigishitik úghymy, «kózsiz senimmen», al últjandylyq jәne últshyldyq fashizmmen tenestirilgen kezen.

Ziyaly qauymnyng qoghamdaghy orny men funksiyasy tek belgili salada mamandanumen shektelmeydi. Ol halyq atynan sóileu mýmkindigine ie adam. Halyqqa óz aitqanyn jetkizetin adam. Halyqty artynan erte alatyn adam. Sondyqtan ol qúdiretti. Ziyaly adamnyng qúdyreti, onyng memlekette alyp otyrghan mansabymen, әleumettik mәrtebesimen aiqyndalmaydy. Birinshi kezekte halyqshyldyghymen aiqyndalady. Al osynday ziyaly qauym bizde kóp pe? Áy qaydam. Qazaqstandyq ziyaly qauymnyng basty mәselesi onyng eki formasiyany bastan ótkerip, óz damu vektory men qoghamdaghy ornyn aiqynday almay qaluynda sekildi kórinedi. Kenester odaghynda memleketting iydeologiyalyq rupory funksiyasy retinde qalyptasqan ziyaly qauym, býgingi kýni de óz missiyasyn solay elestedi. Búl iynersiyalyq kózqaras. Al biylik she? Biylikke erkin ziyaly qauym kerek pe? Áriyne joq. Memleketke kerek dýnie biylikke kerek bolmauy da mýmkin. Nelikten? Memleket ashyq pikirsayys alanyn qalyptastyrugha mýddeli emes. Ashyq pikirsayys alany túraqtylyqqa kedergi keltiredi. Búl oy barlyq derlik әleumettik toptargha sinirilgen psihologiyalyq stereotiyp. Ziyaly qauym túraqtylyq pen túralaudyng aiyrmashalyghyn týsine bermeydi. El tynysh bolsyn degen oidy ústanady. Áriyne El bolashaghyn oilau osydan tuyndaytyn túraqtylyqqa jeteleytindey kórinedi. Biraq tarihy mysaldar el tynyshtyghyn túraqtylyqty qamtamasyz etuding negizgi qúraly retinde moyyndamaydy. Gitler túsynda Germaniyadaghy dýmpuler toqtap, memleket túraqty kýn keshkendey kórinetin. Biraq túraqtylyqtyng qúny tútastay bir etnikalyq toptardyng joyyluyna alyp keldi. Stalin kezinde Kenester odaghyndaghy «tynyshtyq» reperssiyalarmen qamtamasyz etildi. Esesine júrt tynysh bolatyn. Sonda qogham damuy ýshin eng manyzdy alghyshart túraqtylyq pa? Áy qaydam. Memleket óz damuyn tek túraqtylyq esebinen qamtamasyz ete almaydy. Qamtamasyz ete almaytyny túraqtylyq túralaugha alyp kelui mýmkin. Túraqtylyq pen túralaudyng negizgi ózgesheligi nede? Túraqtylyq – belgili bir quatty әleumettik-ekonomikalyq negizi bar memleketke nemese әlemettik qúrylymgha tәn qúbylys. Túraqtylyq jaghdayynda qogham óz jetken qúndylyghyn saqtap qalugha tyrysady jәne oghan arqa sýieydi. Al túralau degen qoghamdyq-ekonomikalyq prosesterding samarqau basuyna baylanysty, memleket pen qoghamnyng kemeldenuine joldyng jabyluy. Túralau totalitarlyq qoghamgha tәn qúbylys. Nelikten? Óitkeni belgili bir jetistikke jetken jýie jetken jetistigin eng manyzdy qúndylyq dep qabyldap, búdan arygha barmaugha tyrysady. Túralaghan memleket ózining әleumettik bazasynan airyla bastaydy da, ayaghynda qúlap tynady. Túralau eshqashan túraqtylyqqa әkelmeydi. Óitkeni túralau dәuiri pispegen qoghamgha tәn qúbylys. Biraq, ókinishke  qaray, túraqtylyq uaqyt óte kele túralaugha soqtyruy mýmkin. Eki tipologiyalyq qúrylysta da ziyaly qauymnyng alatyn orny erekshe. Óitkeni ziyaly qauym ózi ómir sýrip jatqan qogham men memleketke diagnoz qoyatyn túlgha. Al bizde ziyaly qauym osy mәseleni kýn tәrtibine qoya alyp otyr ma? Áy qaydam. Túralaudy túraqtylyq dep týsinetin, últshydyq fashizmge tenestirgen qoghamda ziyaly qauymnyng ýni kerek. Ol ýn halyqtyng sayasy mәdeniyetin qalyptastyruda da, elimizding órkeniyetti elder qataryna qosyluy ýshin de qajet.

Shynghys Ergóbek

Abai.kz