مەملەكەت باسشىسىنىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى ماقالاسىندا جاڭا داۋىرگە زامان تالاپتارىنا سايكەس جاڭا ەكونوميكامەن اياق باسۋ ماسەلەسىنە ءجىتى كوڭىل بولىنگەن. ەلباسى بۇل جاڭارۋدى جاڭا قىرىنان قاراستىرعان. سەبەبى تۇلعالىق، يدەولوگيالىق جاڭارۋ، رۋحاني ازاتتىق يدەياسىنىڭ جۇزەگە اسۋى، باسەكەگە قابىلەتتى، سان عاسىرلىق تاريحي ءداستۇرىن جاڭعىرتقان ۇلتقا اينالۋ يدەياسى جاڭا ەكونوميكالىق پاراديگمانىڭ وزەگى بولماق.

ۇلتتىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگى ءبىرىنشى كەزەكتە ادام رەسۋرسىنىڭ ساپاسىنا جانە جاڭا ساياسي-ەكونوميكالىق جاعدايدا جىلدام باعدار الىپ، زامان تالابىنا يكەمدەلە الۋىندا جاتىر. بۇل ءۇشىن بۇعان دەيىن دە ەلباسىنىڭ جولداۋلارىندا مەملەكەت فۋنكتسياسىنىڭ قايتا جاڭعىرۋى، كاسىبيلىك جانە ۇلتتىق مۇددەگە نەگىزدەلەتىن جاڭا ليبەرالدى ساياسات ماسەلەلەرىنە ءجىتى نازار اۋدارىلىپ كەلەدى.

ۇلتتىڭ باسەكەگە قابىلەتتىگىن – يننوۆاتسيالىق ورتاعا بەيىمدىگى ايقىندايدى. ءبىز عاسىرلار توعىسىنداعى كۇردەلى، ءارى قىزىقتى كەزەڭدە ءومىر سۇرۋدەمىز. بۇل كەزەڭ عالامدىق دەنگەيدەگى وتە قارقىندى، بۇرىن-سوڭدى بولماعان ەكونوميكالىق-يننوۆاتسيالىق وزگەرىستەر مەن ءداستۇرلى قۇندىلىقتاردى قايتا سارالاۋ كەزەڭى بولىپ وتىر. نارىقتىڭ ماڭىزدى ورتالىقتارىنىڭ وزگەرۋى، جاڭا يننوۆاتسيالىق ورتالىقتاردىڭ قارقىن الۋى، ادام رەسۋرستارىنىڭ كوبەيۋى جانە ءار الۋاندىعى، ەكونوميكانىڭ جاھاندانۋ ۇدەرىسىنە سايكەس كەلىپ وتىر. وسىدان شامامەن جيىرما جىل بۇرىن NOKIA سەكىلدى فين الپاۋىتىنىڭ ۇيالى نارىقتاعى پوزيتسيالارى مىزعىماستاي بولىپ كورىنگەنىمەن، بۇگىنگى كۇنى ول كومپانيانىڭ ورنىن SAMSUNG نەمەسە APPLE كومپانيالارى باستى. فين الپاۋىتى وزگە ترانسۇلتتىق كورپوراتسيالاردىڭ قۇرامىنداعى كىشىگىرىم بولىمشەگە اينالدى. عىلىم مەن تەحنيكانىڭ دامۋى ادام رەسۋرستارىنا دەگەن كوزقاراستى وزگەرتىپ قانا قويماي، ادام رەسۋرستارىنا دەگەن قاجەتتىلىكتى دە ازايتىپ وتىر. العاشقى بۋ قوندىرعىلارىنىڭ پايدا بولۋىمەن باستالعان بۇل پروتسەسس بۇگىنگى كۇنى ءوز شىرقاۋ شەگىنە جەتتى. ادامدى قولدان جاسالعان ينتەللەكتپەن بىرتىندەپ الماستىرۋدا. دەمەك، ءىرى كورپوراتسيالاردىڭ قولىنا اسا ءىرى شىعىندى، الەۋمەتتىك تولەمدەردى تالاپ ەتپەيتىن، شارشاماستان تاۋلىك بويى جۇمىس ىستەي الاتىن وبەكت كەلدى. بۇل وبەكت ەشقاشان اۋىرمايدى، مەديتسينالىق جاردەماقىنى تالاپ ەتپەيدى. بارىمىزگە بەلگىلى العاشقى عىلىمي-تەحنيكالىق رەۆوليۋتسيا ءحىح عاسىردىڭ باسىندا ۇلىبريتانيادا «لۋدديتتىك قوزعالىسقا» الىپ كەلگەن بولاتىن. گەنەرال لۋدد باسقارعان بۇل قوزعالىس ءبىرىنشى كەزەكتە ادام ەڭبەگىن ماشينالاردىڭ باسۋىنىڭ ناتيجەسىندە پايدا بولعان، تەحنولوگيلىق جۇمىسسىزدىقتى جويۋ ماقساتىندا ارەكەت ەتتى. بۇل قارسىلىقتىڭ كورىنىسى ماشينالارعا قارسى كوتەرىلىستەر نىسانىندا جۇزەگە استى.

بۇگىنگى ەكونوميكا ءوز رەۆوليۋتسياسىنىڭ ءتورتىنشى كەزەڭىن باستان وتكەرۋدە. بۇل ادام ينتەللەكتىسىنىڭ بىرتىندەپ، قولدان جاسالعان ينتەللەكتىگە وزگەرۋىنە الىپ كەلەدى. شىن مانىندە ادام ويىنان الدە قايدا كەمەل، قاتەسىز جۇمىس ىستەيتىن كەز-كەلگەن ينتەللەكت بۇگىنگى كۇنى ۇلتتىڭ باسەكەگە قابىلەتتىگىنىڭ نەگىزگى كورسەتكىشتەرىنىڭ بىرىنە اينالۋدا. بۇل روبوتوتەحنيكا سەكىلدى ەكونوميكانىڭ جاڭا سالالارىنىڭ قارقىندى دامۋىنا ىقپال ەتۋدە. ونىڭ ۇستىنە دونالد ترامپ قانشا نيەتتەنگەنىمەن ءوندىرىستى اقش سەكىلدى مەملەكەتتەرگە قايتا الىپ كەلۋ مۇمكىن ەمەس. بۇل ارينە اقش ەكونوميكاسى ءالسىز دەگەن ماعىنانى بىلدىرمەسە كەرەك. اقش، باتىس ەۋروپا، جاپونيا، وڭتۇستىك كورەيا سەكىلدى مەملەكەتتەر ءوز ەكونوميكاسىن قىزمەت كورسەتۋ سالاسىنا، ياعني يننوۆاتسيالىق وي سالاسىنا قاراي ويىستىرعانىنا كوپ بولدى. وتكەن عاسىردىڭ 60-70 جىلدارىندا كەڭەستەر وداعى بولات، شويىن وندىرۋدەن الەمدىك رەكوردتارعا جەتىپ جاتقان كەزدە، دامىعان ەلدەر يننوۆاتسياعا كەڭىنەن بەت بۇرىپ، ەكونوميكانىڭ يننوۆاتسيالىق قۇرامى قارقىندى دامي باستادى. ارينە، مۇلگۋ جاعدايىندا ءومىر سۇرگەن تۇرالاۋ زامانىنىڭ وكىلدەرى بۇل وزگەرىستەردى بايقاماي قالدى دەۋگە تولىق نەگىز بار. عارىشقا ادامدى تۇڭعىش جىبەردىك، تۇڭعىش بالليستيكالىق راكەتا جاساپ شىعاردىق، جاڭا اسكەري كومپلەكستەر ەنگىزدىك دەپ اتويلاپ جاتقان ەل (كسرو) جاقىن كورشىلەرىنىڭ سونداي ءىرى جەتىستىكتەرىنەن ماڭىزدى يننوۆاتسيالىق پايدا تابا باستاعاندىعىن اڭعارماي دا قالدى. ايتالىق عارىشقا العاش رەت ادام ۇشىرعان كسرو بولعانىمەن، ەكنوميكالىق پايداسىن ۇيالى تەلەفوندار ەنگىزۋ ارقىلى، ينتەرنەت جەلىسىن دامىتۋ ارقىلى باتىس ەلدەرى كوردى.

وتكەن عاسىردا دامىعان ەلدەردە كەڭ قانات جايعان بۇل ۇدەرىس عالامدىق نارىقتاعى ەڭبەك بولىنىسىنە تىكەلەي ىقپال ەتتى. باتىس ەلدەرى وزدەرىنىڭ يننوۆاتسيالىق باسىمدىقتارىن ۇستاپ قالۋ ارقىلى، نەگىزگى ءوندىرىس كوزدەرىن، قورشاعان ورتانى قورعاۋ، ءوز ازاماتتارىنىڭ ءومىرى ءۇشىن ىڭعايلى ورتا قالىپتاستىرۋ ماقساتىندا سىرتقا - قىتاي، ءۇندىستان، تۇركيا سەكىلدى ەلدەرگە شىعارا باستادى. بۇل ءسوزسىز دامىعان ەلدەردىڭ كوشباسشىلىعىن قامتاماسىز ەتىپ قانا قويماي، نەوليبەرالدى يدەيالاردى باسشىلىققا العان ءۇندىستان، تۇركيا بىرقاتار لاتىن امەريكاسى ەلدەرىندە عىلىمي-تەحنيكالىق رەۆوليۋتسيانىڭ ءۇشىنشى كەزەڭىن باستاۋعا ىقپال ەتتى. بۇل ەلدەر ءوز بەلسەندىلىگى مەن ۇلتتىق يننوۆاتسيا تەتىكتەرىن قوسا وتىرىپ، ءتورتىنشى رەۆوليۋتسيالىق كەزەڭگە كىرۋگە ىنتالانعانىمەن، ءالى دە تولىققاندى يننوۆاتسيالىق ەكونوميكا قۇرۋ مۇمكىندىگىنە قول جەتكىزە الماي وتىر.

ءتورتىنشى رەۆوليۋتسيانىڭ جاڭادان قارقىن الۋىنا سەبەپ نارىقتىڭ جاھاندانۋى بولاتىن. ءداستۇرلى شيكىزاتتىق ەكونوميكاعا ارقا سۇيەگەن كسرو مەن شىعىستىق بلوكتىڭ ىدىراۋى نارىقتىق ەكونوميكانى جاڭا بيىكتەرگە كوتەرگەندىگى بەلگىلى. جاھاندىق نارىقتىڭ كەڭەيۋى يننوۆاتسيالىق ونىمدەرگە دەگەن سۇرانىستى ارتتىردى. ۆارشاۆا شارتى ەلدەرى كەزەك-كەزەك تەحنولوگيالىق ۇدەرىستەن قالىپ قويماۋ ءۇشىن ءوز ەكونوميكالارىن اشا باستادى. بۇل - ەلدەردىڭ دامۋىنا ۇلەس قوسقاندىعىمەن، عالامدىق ەڭبەك بولىنىسىنە ىقپال ەتەتىن راديكالدى فاكتورعا اينالمادى. ناتيجەسىندە، بۇرىنعى كەڭەستەر وداعىنىڭ قۇرامىنداعى مەملەكەتتەر الەمدىك نارىق ءۇشىن شيكىزات كوزى رەتىندە قالىپ قويدى دەسەك ارتىق ايتقاندىق بولماس.

الايدا جاعدايدىڭ بارلىعى ونداي ناتيجەسىز ەمەس. ماسەلە كەز-كەلگەن ۇلتتىڭ الدىندا تۇرعان تاڭداۋدا. بۇگىنگى كۇنى مەملەكەتتەردىڭ دامۋ باعدارىنا بايلانىستى ەكى نەگىزگى باعىت قالىپتاسىپ وتىر. ءبىرىنشىسى، يننوۆاتسيالىق باستامالارعا ىلەسە وتىرىپ الدىڭعى قاتارلى ەلدەردىڭ قاتارىنا قوسىلۋ، ەكىنشىسى، ايتارلىقتاي جابىق ساياسي-ەكونوميكالىق جۇيە قۇرۋ ماقساتىندا مۇناي نەمەسە وزگە دە شيكىزاتقا يەك ارتۋ ارقىلى قوعامنىڭ تۇيىقتانۋىنا جول اشۋ، الەمنىڭ شيكىزات كوزدەرىنىڭ بىرىنە اينالۋ. ەكى جولدىڭ ءوز قاۋىپتەرى مەن ءتيىمدى تۇستارى بار. ءبىرىنشى جول جاھاندانۋعا جول اشۋ ارقىلى ۇلتتىق ەكونوميكانى، ۇلتتى نەوليبەراليستىك باعىتقا جەتەلەۋ. بۇل جەردە ۇلت تا، مەملەكەت تە جاڭا تەحنولوگيالىق رەۆوليۋتسيانىڭ قۇربانىنا اينالىپ كەتۋى مۇمكىن. شىن مانىندە ادام ەڭبەگىنىڭ قولدان جاسالعان ينتەللەكت ارقىلى اۋىسۋى ەكونوميكانىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگىن ارتتىرادى. بىراق كەز-كەلگەن دامىعان قوعامعا ءتان جۇمىسسىزدىق، قوعامنىڭ كەيبىر توپتارىنىڭ زامان اعىمىنا ىلەسە الماۋى سەكىلدى قيىندىقتار تۋدىرۋى مۇكىن. جاڭا تەحنولوگيالاردى تارتۋ، يننوۆاتسيالىق دامۋدى قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا مەملەكەتتەر ءوز ەگەمەندىگىن شەكتەيتىن شارالارعا بارىپ، ترانسۇلتتىق كورپوراتسيالاردىڭ جەمىنە اينالىپ كەتۋ قاۋپى دە بار. دامىعان ەلدەرگە كوز سالالىق. بۇل ەلدەردىڭ كوپشىلىگى ءداستۇرلى قۇندىلىقتاردىڭ بىرتىندەپ جاھاندىق قۇندىلىقتارعا ويىسۋىنىڭ جەمىسىن كورىپ وتىر. جىل سايىن مىڭداعان ماماندىق سۇرانىسقا يە بولماي جابىلىپ، جاڭا ماماندىقتارعا جول اشۋدا. ۇلتتىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگى الەمدىك ەڭبەك بولىنىسىندە الىپ وتىرعان ورنىنا بايلانىستى ايقىندالۋدا. ءداستۇرلى شارۋاشىلىق سالالارىنىڭ جابىلىپ، جاڭا تيپتەگى ەكونوميكاعا بەيىمدەلۋ بۇل ەلدەرگە دە وڭاي سوقپادى. ايتالىق، ۇلىبريتانيادا بۇل ۇدەرىستىڭ كەڭ قانات جايۋى، «تەمىر لەدي» اتاعىمەن بەلگىلى مارگارەت تەتچەردىڭ ساياسي تۇلعاسىمەن بايلانىستى. ەكونوميكانى جاڭعىرتۋ ماقساتىندا تەتچەر، كومىر ءوندىرۋ سەكىلدى ەكونوميكانىڭ ءداستۇرلى سالالارىن مەملەكەتتىك قولداۋدى شەكتەپ جاڭا تەحنولوگيالاردىڭ دامۋىنا جاعداي جاسادى. ناتيجەسىندە بۇگىنگى كۇنى ۇلىبريتانيا ەكونوميكاسى ەڭ دامىعان الپاۋىتتاردىڭ ءبىرى. ءسوزسىز بريتان قوعامىنا بۇل رەفورمالار وڭاي سوققان جوق. ءتۇرلى الەۋمەتتىك دۇمپۋلەردىڭ ناتيجەسىندە، بۇگىنگى بريتان ەكونوميكاسىنىڭ باستى يدەولوگى وتستاۆكاعا كەتۋگە ءماجبۇر بولعاندىعى دا بەلگىلى. بۇل ەۆوليۋتسيالىق رەۆوليۋتسيانىڭ ناتيجەسىندە ۇلىبريتانيا جەتەكشى ەلدەردىڭ قاتارىندا قالا الدى. بىراق ماسەلە مۇنىمەن دە شەكتەلمەيدى. جاھان ەكونوميكاسى كۇن سايىن تۇرلەنىپ، كۇردەلەنىپ كەلەدى. الەمدى سوڭعى جىلدارى شارپىعان ەكونوميكالىق داعدارىستىڭ سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى ءداستۇرلى ەكونوميكا سالالارىنا دەگەن سەنىمسىزدىكتىڭ كۇشەيۋى. ينۆەستورلار ءوز اقشالارىن مۇناي، التىن سەكىلدى ءداستۇرلى تۇردە تۇراقتى شيكىزات كوزدەرىنە سالۋدان باس تارتىپ، تاۋەكەلى مول ستارتاپتاردى قارجىلاندىرا باستادى. ارينە كاپيتالدىڭ ءبىر سالادان وزگە سالاعا ءوتۋى بەلگىلى دارەجەدە ءداستۇرلى شيكىزات كوزدەرىنە دەگەن سۇرانىستى ازايتتى. ناتيجەسىندە مۇناي باعاسى قۇلدىراپ، جاڭا قۇندى نارىقتارعا دەگەن سۇرانىس كوبەيدى.

ءبىرىنشى مودەل جاعدايىندا ورىن الۋى مۇمكىن ءتۇرلى كەلەڭسىزدىكتەر مەن قاۋىپتەردىڭ الدىن-الۋ جولدارى دا بار. بىرىنشىدەن، جاھاندانۋ ۇدەرىسىنە قارسىلىق كورسەتپەستەن ونىڭ ءتيىمدى تۇستارىن يگەرۋ مۇمكىندىگىن قاراستىرعان ءجون. ۇلت – ءوزىنىڭ تابيعي سيپاتىن ساقتاپ قالۋى ءۇشىن ۇلتتىق داستۇردەن قول ۇزبەۋى كەرەك. ءجاي عانا قول ۇزبەۋ جەتكىلىكسىز، ونى جاھاندانۋ تەتىكتەرىن پايدالانا وتىرىپ، عالامدىق دەنگەيگە پاش ەتۋگە ىنتالانۋ كەرەك. قازاق ۇلتىنىڭ فولكلورى، باتىرلار جىرى، ايتىس، ماقال-ماتەلدەر ۇلتتىق قۇندىلىق دەنگەيىنەن كوتەرىلىپ، الەمدىك ادەبيەتتىڭ قازىناسىنا اينالعاندا عانا، تەك ۇلت قانا ەمەس، حالىقارالىق عىلىمي قاۋىمداستىقتىڭ ءوزى بۇل قۇندىلىقتاردى ساقتاۋعا مۇددەلى بولادى. قولعا الىنۋى ءتيىس كەلەسى ماڭىزدى ماسەلە ۇلتتىق كاسىپكەرلىك تاپتى قالىپتاستىرۋدا. ناعىز ۇلتتىق كاسىپكەرلىك تاپتىڭ نەگىزگى ەرەكشەلىگى، ۇلتتىق قۇندىلىقتار مەن ەلگە دەگەن جاناشىرلىق سەزىمىندە جاتىر دەسەك ارتىق ايتقاندىق بولماس. بۇل تاپتى قالىپتاستىرۋ جانە دامىتۋ ارقىلى عانا ءبىز حالىقارالىق ارەنادا باسەكەگە قابىلەتتى ەكونوميكا قۇرۋ مۇمكىندىگىنە يە بولامىز. ءۇشىنشى ماڭىزدى ماسەلە، ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ ورنىن قايتا قاراپ، ادامداردىڭ تەز ارادا الەۋمەتتىك اداپتاتسياسىن قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا، جىلدام جانە ءتيىمدى ءبىلىم الۋ جۇيەسىن قالىپتاستىرۋدا. بۇگىنگى كۇنى ءبىلىم عالامدىق دەڭگەيدە مويىندالعان ماڭىزدى رەسۋرسقا اينالىپ وتىر. بۇل ۇلتتىڭ باسەكەگە قابىلەتتىگىنىڭ، زامان تالابىنا يكەمدەلە الۋىنىڭ نەگىزگى كورسەتكىشتەرىنىڭ ءبىرى. بۇگىنگى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى ادامنىڭ عۇمىر بويى كەمەلدەنۋ قاجەتتىلىكتەرىنە ساي بولۋى كەرەك. بۇل جاڭا زامانعا يكەمدەلگەن ماماندار جەلىسىن قالىپتاستىرىپ، الەۋمەتتىك يننوۆاتسيالىق جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋعا جول اشادى.

ەكىنشى ءداستۇرشىل مودەلگە كەلەر بولساق، بۇل مەملەكەتتىڭ وكتەمدىگىنە نەگىزدەلگەن نارىقتىق تەتىككە قاراعاندا، شيكىزاتقا ارقا سۇيەيتىن مودەل ءوز ومىرشەڭدىگىن دالەلدەپ كەلەدى. دەگەنمەن، عالامدىق ەكونوميكادا مەملەكەتتىڭ ىقپالى جىلدام تومەندەۋدە. نەلىكتەن؟ سەبەبى عالامدىق ەكونوميكانىڭ نەوليبەرالدىق دامۋ زاڭدىلىقتارى نەگىزگى سۇرانىس پەن ۇسىنىس كۇشى رەتىندە ترانسۇلتتىق كورپوراتسيالاردىڭ كەڭ قانات جايۋىنا ىقپال ەتتى. كوپتەگەن الەمدىك ءىرى كومپانيالاردىڭ قارجى اينالىمى مەملەكەتتەردىڭ جالپى ۇلتتىق ونىمدەرىنەن جوعارى. بۇل مەملەكەتتىڭ نارىقتاعى ورنىنىڭ السىرەگەندىگىنىڭ كورسەتكىشى. ونىڭ ۇستىنە بۇگىنگى ەكونوميكالىق دامۋدى شەتەل ينۆەستيتسيالارىنسىز ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس. ال بۇل ينۆەستيتسيالار جابىق، تۇيىق قوعامعا كەلمەيدى. دەمەك ۋاقىت وتە كەلە قوعامنىڭ ەكونوميكالىق الەۋەتى السىرەي بەرەدى. ناتيجەسىندە، ەرتە مە كەش پە مەملەكەت الەۋمەتتىك داعدارىستىڭ ورتالىعىنا اينالادى.

قالاي بولعاندا دا ەلباسىنىڭ بۇگىنگى جاھاندانۋ جاعدايىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ادام رەسۋرستارى نارىعىندا باسەكەگە قابىلەتتى، تامىرىن تەرەڭگە جىبەرگەن ۇلت بولىپ قانا قويماي، بىرگە بولاشاققا قادام باسۋعا شاقىراتىن بۇل ماقالاسى قازاقستاننىڭ ءوز تاڭداۋىن جاساعاندىعىن بىلدىرسە كەرەك. ۋاقىتىلى جاسالعان وڭدى قادام ۇلت تاعدىرىندا ءوزىنىڭ وڭ ءىزىن قالدىرارىنا ەشقانداي كۇمان جوق.

ءيا، جاڭا داۋىرگە جاڭا ەكونوميكامەن كىرۋ كەرەك. بۇل – جاڭا ۋاقىتتاعى الەمدىك قوعامداستىقتىڭ، ءوزارا باسەكەلەستىكتىڭ العىشارتى!

شىڭعىس ەرگوبەك، ال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ اككرەديتاتسيا جانە ءبىلىم بەرۋ باعدارلامالارى ساپاسى ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى، زاڭ عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

Abai.kz