31مامىر-ساياسي قۋعىن-سۇرگىندەر

قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنىنە

پرەزيدەنت ن.نازارباەۆ «بولاشاققا باعدار:  رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى ماقالاسىندا: «وتكەن حح عاسىر حالقىمىز ءۇشىن قاسىرەتكە تولى، زوبالاڭ دا زۇلمات عاسىر بولدى» دەيدى. ال قازىرگى عاسىر شە؟

2014 جىلى «اشارشىلىق قۇرباندارى» قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ ءبىر توپ بەلسەندىلەرى سول كەزدەگى قر پرەمەر ءمينيسترى كارىم ءماسىموۆ مىرزامەن قر پارلامەنتى ءماجىلىس توراعاسىنىڭ ورىنباسارى داريعا نازارباەۆا حانىمعا، «قحا جىلى» دەپ ايشىقتالعان  2015 جىلى قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنان سايلانعان ءماجىلىستىڭ توعىز دەپۋتاتىنا، 2016 جىلى باس مۇفتيگە حات جولدادىق:

«حح عاسىردا جەر بەتىندە قازاق ۇلتىنداي قاسىرەت شەككەن حالىق بولعان جوق! تاريحتىڭ 1918, 1921-22, 1931-32 جىلدارىندا ءۇش رەت اينالىپ سوققان الاپات اشتىقتان قازاق ۇلتىنىڭ  جەتپىس پايىزى قىرىلدى. قولدان ۇيىمداسىرعان ناۋبەتتەن قازاقتىڭ جەرى بوس قالدى. قۇدايسىز قوعام قۇرۋدى كوزدەگەن قىزىل يمپەريانىڭ قاندىقول باسشىلارى قازاق  دالاسىندا  كومۋسىز قالعان مۇردەلەردىڭ ۇستىنەن كەڭەس وداعىنىڭ «حالىقتار تۇرمەسىن» سالدى.

سولاقاي ساياساتقا جاقپاعان ۇلتتار توپ-توبىمەن قازاقستانعا جەر اۋدارىلدى. قورلىق پەن قياناتتىڭ سان ءتۇرىن كورىپ قينالىپ، قاسىرەت شەككەن قازاق حالقى تاعدىردىڭ ايداۋىمەن جات جەردەن قۋىلىپ كەلگەن ۇلتتاردىڭ ەشقايسىسىن الالامادى. ءبىر ءۇزىم نانىمەن ءبولىسىپ، باۋىرىنا تارتتى. قاسىرەت اتاۋلىنىڭ اتاسى ءبىر.  ساياسي قۋعىن-سۇرگىن مەن اشارشىلىق قاسىرەتىن ءبولىپ قاراۋ تەرىنى ەتتەن ايىرعانمەن بىردەي. سوندىقتان 31 مامىردا اتاپ وتىلەتىن «ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ» كۇنىن – جازىقسىز جاپا شەگىپ، جوقتاۋسىز كەتكەن  اشارشىلىق قۇرباندارى مەن سول كەزەڭدە ءار قازاقتىڭ ومىرىنە اراشا تۇسكەنى ءۇشىن قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراپ اتىلىپ كەتكەن قايراتكەرلەرىمىزدىڭ رۋحتارىنا تاعزىم ەتەتىن «قاسىرەت كۇنى» دەپ بەلگىلەپ، ەلىمىزدە دەمالىس  جاريالاۋ كەرەك.

وسى كۇنى مەملەكەتىمىزدە كوڭىل كوتەرەتىن ويىن-ساۋىقتار توقتاتىلىپ، تۋىمىز تومەن ءتۇسىرىلىپ، بارلىق جەردە قارالى  مۋزىكا وينالىپ، بۇكىل حالىق ازا تۇتىپ،  قۇرباندارعا ارناپ اس بەرىلىپ، رۋحتارىنا باعىشتالىپ قۇران وقىلىپ،  تاعى دا باسقا يگىلىكتى ءىس-شارالار وتكىزىلۋى ءتيىس.

بۇگىندە تاۋەلسىز قازاقستاندى مەكەندەگەن حالىقتاردىڭ كوپشىلىگى توتاليتارلىق جۇيەنىڭ زۇلىم ساياساتىنا ۇشىراپ، ءبىر اللانىڭ جاردەمىمەن ودان امان قالعانداردىڭ ۇرپاقتارى. جانازاسى شىعارىلىپ، جۇزدەرى جاسىرىلماي يت-قۇسقا جەم بولعان الاپات اشارشىلىقتىڭ قۇرباندارى بولعان باۋىرلارىمىز ءۇشىن اللا تاعالادان تىلەك تىلەپ، ەل بولىپ دۇعا باعىشتايتىن ءبىر كۇن بەلگىلەيىك. اتا كورشىمىز الىپ قىتاي ەلى ءار جىلدىڭ 4-ءشى ءساۋىرىنىڭ  4-ءشى جۇلدىزىندا «قابىر سىپىرۋ» كۇنىن وتكىزەدى. بۇل كۇندە مەملەكەت اۋماعىندا دەمالىس جاريالانىپ، ومىردەن وزعانداردىڭ باسىنا بارىپ، ولگەندەرگە قۇرمەت كورسەتىلەدى. وسىنداي  ىس-شارالار وزدەرىن قۇرمەت تۇتاتىن كوپتەگەن وركەنيەتتى ەلدەردە وتەدى.

جاس ۇرپاقتىڭ بويىنا يماندىلىق ۇرىعىن سەۋىپ، وتانسۇيگىشتىككە باۋليتىن يگىلىكتى شارا  جۇزەگە اسىپ جاتسا – بىلمەستىكتەن اسىل دىنىمىزدەن شىعىپ،  باسقا اعىمدارعا  ءوتىپ جاتقان باۋىرلارىمىزعا توسقاۋىل بولارى حاق».

حات جولداعان قحا-نان سايلانعان 9 دەپۋتاتتىڭ 8-ءى ءۇنسىز قالدى. تەك ءماجىلىس دەپۋتاتى رومان ۋحينوۆيچ كيم: عانا: «...ۇسىنىسىڭىزدى قولدايمىن. بۇل ەسكە الۋدىڭ ىزگى ءداستۇرىن سالۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ارينە وسى كۇنى ءارتۇرلى ويىن-ساۋىق ءىس-شارالارىن وتكىزۋ كۇپىرلىك بولار ەدى. ۋاقىت – ادىلدىكتىڭ تورەشىسى. وسى ازالى كۇندەر حالىقتىڭ جادىندا ماڭگى ساقتالادى» دەپ ازاماتتىق ۇستانىم تانىتتى.

حالىق قايعىلى جاعدايدا، نەمەسە ورتاق قايعىنى بىرىگىپ ەسكە العاندا بىرىگەدى. ۇلتتى ۇيىستىراتىن شارالارعا بيلىكتىڭ نەمقۇرايدى قاراۋى – جاقسىلىقتىڭ نىشانى ەمەس.

ەسكەندىر مۇڭشى  بابامىز: «قۇران وقىلعان جەردە مەن ادامنىڭ كەز كەلگەن پەندەسىمەن تەڭمىن. قان توگىلگەن جەردە – تەكتىمىن! وي توگىلگەن جەردە – تەڭىزبىن!» دەگەن ەكەن.

پرەزيدەنت ن.نازارباەۆ  بولاشاققا باعدار:  رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى ماقالاسىندا: «جاڭا تۇرپاتتى جاڭعىرۋدىڭ ەڭ باستى شارتى – سول ۇلتتىق كودىڭدى ساقتاي ءبىلۋ. ونسىز جاڭعىرۋ دەگەنىڭىزدىڭ قۇر جاڭعىرىققا اينالۋى وپ-وڭاي» دەيدى.

(1982 جىلى ماسكەۋدە «سوۆەتسكايا ەنتسيكلوپەديا» باسپاسىنان شىققان  سوزدىكتە: «كود (فرانتس. Code), سوۆوكۋپنوست زناكوۆ (سيمۆولوۆ) ي سيستەما وپرەدەلەننىح پراۆيل، پري پوموششي كوتورىح ينفورماتسيا موجەت بىت پرەدستاۆلەنا (زاكوديروۆانا) ۆ ۆيدە نابورا يز تاكيح سيمۆولوۆ دليا پەرەداچي، وبرابوتكي ي حرانەنيا (زاپومينانيا). كونەچنايا پوسلەدوۆاتەلنوست كودوۆىح زناكوۆ نازىۆاەتسيا سلوۆوم.  (ستر. 603)» دەلىنگەن.

عاسىرلاردان عاسىرلارعا جالعاسىپ كەلە جاتقان ۇلتتىق تانىم مەن قۇندىلىقتارىمىز –  قازاق حالقىنىڭ گەنەتيكالىق  دەڭگەيدەگى كودىن انىقتاپ، ءوزىن-ءوزى تانۋداعى باستى قۇرال. سوندىقتان «كىم ەدىك، تاڭداعان باعىتىمىز قانداي، ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟» دەگەن سۇراقتاردىڭ  جاۋابىن  وتكەننەن ىزدەگەن ابزال.

ەرتە زاماننان جەتكەن اڭىز-اڭگىمەلەردە تۇركىلەر جاۋلارىنان ويسىراي جەڭىلىپ، جويىلىپ كەتۋ قاۋپى تۋادى. سول كەزدە ۇلتتىڭ ساقتالىپ، ۇرپاعىنىڭ جالعاسۋىنا قاسقىرلار سەبەپشى بولعان ەكەن. بۇگىنگى تۇركى تەكتەس حالىقتار: «وزدەرىن كوكبورىدەن تاراعانبىز، كوكبورىنىڭ ۇرپاعىمىز» دەيدى.

مۇنداي اڭىزداردىڭ شىعۋ سەبەبى: «بابالارىمىز بولاشاق ۇرپاعى -قاسقىر سياقتى قايسار مىنەزدى بولسا ەكەن، ەشكىمگە باس يمەيتىن، ادىلەتسىزدىككە توزبەيتىن باتىر بولىپ وسسە ەكەن» دەگەن ارمان-قيالىنان تۋعان بولسا كەرەك.

اڭ پاتشاسى ارىستاننان باستاپ، بارلىق اڭدار- جولبارىس ، پىلدەرگە دەيىن تسيركتە ونەر كورسەتەدى. تەك قاسقىر عانا تسيركتە وينامايدى. سەبەبى ول – ونىڭ اقىلىنىڭ ازدىعىنان ەمەس، تۋا بىتكەن تابيعي بولمىسىن ساقتاۋىندا، بوستاندىقتا ءومىر سۇرەتىن، ەشكىمگە باعىنبايتىن مىنەزىنىڭ قايسارلىعىندا.

ناعىز كوكجال قاسقىر – كەگىن ەشكىمگە جىبەرمەيدى، ۇرپاعى مەن ۇيالاستارىن قورعاۋدا جانپيدالىققا بارادى. قازاقتار ەرجۇرەك، نامىسقوي، مىنەزدى جىگىتتەردى  كوكجالعا تەڭەگەن.

بۇگىنگى اعا بۋىننىڭ موينىنداعى باستى پارىز: كوكبورىنىڭ قاسيەتتەرىن نەگىزگە الا وتىرىپ، توبىرعا اينالىپ بارا جاتقان زامانداستارىمىزدىڭ نامىسىن وياتىپ، كەزىندە كورەگەندىكپەن الەمدى بيلەگەن دانا بابالارىمىزدىڭ  قانمەن بەرىلەتىن  تەكتىلىگىن جاس ۇرپاقتىڭ بويىنا ءسىڭىرۋ ارقىلى جاڭا ۇلت قالىپتاستىرۋ.

بابالارىمىزدىڭ ايبىنىن سانامىزدا جاڭعىرتۋ – جاھاندانۋ داۋىرىندە قازاقستاندى  رۋحاني قۇلدىراۋدان ساقتاپ، الپاۋىت مەملەكەتتەرگە جۇتىلىپ كەتۋدەن قۇتقاراتىن ۇلتتىق يدەيانىڭ ىرگەتاسىن قالايدى.

جاس ۇرپاق ۇلتتىڭ رۋحاني مايەگىمەن اۋىزدانسا عانا – حالىقتىڭ ساناسى جاڭعىرىپ، ۇلتتىق كودىمىز ساقتالادى! سەبەبى ۇلتتىق رۋح- قازاقتىڭ ەپوستىق جىرلارىنان، ءان-كۇيلەرىنەن، سالت-داستۇرلەرىنەن ءنار الادى. سونىمەن قاتار، باعزى زاماننان بەرى ۇلتىمىزدىڭ اتادان بالاعا مۇرا بولىپ كەلە جاتقان اسىل قاسيەتى (كودى) –بابالارىن قاستەرلەپ، ومىردەن وزعانداردى قۇرمەتتەپ قۇران باعىشتاۋ.

ەلدىڭ ازاتتىعى مەن جەردىڭ تۇتاستىعى جولىندا كۇرەسىپ شەيىت بولعان ارىستارىمىز بەن اتامەكەننەن تاڭدايعا باسار تالعاجۋ تاپپاي باستارى اۋعان جاققا بوسىپ كەتىپ اشتان قىرىلعان، اشىق اسپان استىندا كومۋسىز قالعان باۋىرلارىمىزدىڭ رۋحى ريزا بولسا، ءبىزدىڭ ماڭگىلىك ەلگە اينالۋ جولىنداعى ۇلتتىق كودتى ساقتاعانىمىز. ال ەگەر بوسقا داۋرىعىپ – بۇل شارتتى تارىك ەتسەك، تاريحتان تاعىلىم المايتىن ماڭگۇرت ەلگە اينالعانىمىز.

رامازان قۇرمانباەۆ، «اشارشىلىق قۇرباندارى» قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ توراعاسى

Abai.kz