قر پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى  شاۆحات وتەمىسوۆ:

- شاۆحات انەسۇلى، ەلگە كەلگەن ەكى اپتانىڭ ىشىندە وبلىستىڭ ەڭ شالعاي اۋىلدارىنا، رەسەيمەن شەكارالاس اۋداندارىنا ات باسىن بۇرىپ ۇلگەرىپسىزدەر. ەل-جۇرتتىڭ جاعدايى، كوڭىل كۇيى قالاي ەكەن؟

قر پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى  شاۆحات وتەمىسوۆ:

- شاۆحات انەسۇلى، ەلگە كەلگەن ەكى اپتانىڭ ىشىندە وبلىستىڭ ەڭ شالعاي اۋىلدارىنا، رەسەيمەن شەكارالاس اۋداندارىنا ات باسىن بۇرىپ ۇلگەرىپسىزدەر. ەل-جۇرتتىڭ جاعدايى، كوڭىل كۇيى قالاي ەكەن؟

- بىردەن ايتىپ كەتەيىن، شال­عاي اۋدان، الىس اۋىلدارداعى حالىقتىڭ بيىل كوڭىل كۇيى كوتەرىڭكى. ونىڭ ەڭ باستى سەبەبى، سوڭعى بىرەر جىلدا ءبىزدىڭ وبلىستىڭ ەڭ قاشىق دەگەن اۋداندارىنىڭ وزىنە كوگىلدىر وتىن جەلىسى جەتىپ، سونىمەن قاتار اۋىز سۋ ماسەلەسى شەشىمىن تابۋدا. مىسالى، بۇرىندارى بوكەي ورداسى اۋدانىنا بار­عاندا الدىمىزدان ءبىرىنشى كەزەكتە گاز ماسەلەسى شىعاتىن ەدى. ال ەلباسىنىڭ تاپسىرماسى­نا ءساي­كەس بىلتىر وبلىس باسشىلىعىنىڭ قاجىر­لى ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا ءبىزدىڭ ءوڭىردىڭ ەڭ شالعاي اۋدانىنا كوگىلدىر وتىن جەتتى. بيىل وسى شارۋا زاڭدى جالعا­سىن تاۋىپ، سىرىم، قاراتو­بە اۋدان­دارىنىڭ تۇرعىندارى ءال­­گىن­دەي قۋانىشقا كەنەلدى. بۇل ءسوز جوق، ەل-جۇرتقا قوسا، بيلىك ءۇشىن دە ايتۋلى الەۋمەتتىك جەتىستىك. سونىمەن قاتار بارلىق اۋداندا بالاباقشا، مەكتەپ، مادەنيەت وشاقتارى مەن ەمدەۋ مەكەمەلەرىنىڭ عيماراتتارى بە­رىسى كۇردەلى جوندەۋدەن ءوتىپ، ءارىسى جاڭادان سالىنۋدا. وسىنىڭ ءبارى جەرگىلىكتى جۇرتتىڭ كوز الدىندا ءارى وزدەرىنىڭ بەلسەندى اتسالىسۋىمەن جۇزەگە اسىپ جاتقان جاعىمدى جاڭالىقتار. ءارى ءال­گىندەي الەۋمەتتىك يگىلىكتەردىڭ كورىنىس تابۋى تۇراقتى سيپات ال­عاندىقتان، سوڭعى جىلدارى جاس مامانداردىڭ اۋىلدىق جەر­لەر­گە بارۋعا دا ىقىلاسى ارتتى.

- سويتە تۇرا، پارلامەنتتىڭ دەپۋتاتتارى ارنايى كەلىپ تۇرعاندا، اۋىلداعى اعايىن كوكەيكەستى ماسەلەلەردى دە العا تارتقان شىعار؟

- قازتالوۆ، جاڭاقالا جانە جانىبەك اۋداندارىنا بارعان ساپارىمىزدا جەرگىلىكتى جۇرت ءجۇن-جۇرقا، تەرى-تەرسەك وتكىزۋ ماسەلەلەرىن ءجيى تىلگە تيەك ەتتى. ءيا، ازىرشە الگىندەي اگروشيكىزات اتاۋلىنى وتكىزۋ، وڭدەۋ جاعى وقساڭقىرىماي تۇرعانى راس. بىراق بۇل باعىتتا دا قولعا الىنىپ جاتقان وڭدى باستامالار بارشىلىق. وزدەرىڭىزگە ءمالىم، ەل­باسىنىڭ تاپسىرماسىنا وراي ەلدى يندۋستريالاندىرۋ باع­­دار­لاماسى، يندۋستريالاندىرۋ كار­تاسى جاسالىپ، بەكىتىلدى. وسى  جوبا-جوسپارعا سايكەس قازاق­ستاننىڭ وڭتۇستىگىندە تىگىن-توقىما كلاستەرىن قا­لىپتاستىرۋ كوزدەلىپ وتىر. دەمەك، ءجۇن-جۇرقا، تەرى-تەرسەك سىقىلدى اگ­رو­شيكىزاتتارعا سۇرا­نىس ارتاتىن كۇن تاياۋ. ونىڭ ۇستىنە كەدەن وداعى قۇرىلىپ، قازاقستاندىق شيكىزاتقا قوسا، دايىن ءونىم ءۇشىن دە تۇتىنۋ رىنوگى بىرنەشە ەسە كەڭەيىپ جات­قاندا ءجۇن-جۇرقا، تەرىتەرسەك ەندى سۇراۋسىز قالماس دەپ ويلايمىن.

- شاۆحات انەسۇلى، ەندى ءبىر ءسات اۋىلدان استانا­عا قاراي ويىسساق. ءتورت­ىنشى شاقىرىلىمداعى پار­لا­مەنتت­ىڭ ءۇشىن­شى سەسسياسى ءوت­كەن ايدىڭ سوڭىن­دا مارەگە جەتكەنى ءمالىم. اتالمىش سەسسيا بارىسىندا دەپۋتاتتار سۇزگىسىنەن وتكەن زاڭ اتاۋلىنىڭ قايسىسىن بولە-جارا اتار ەدىڭىز؟

- ءۇشىنشى سەسسيا ءوز جۇمىسىن بىلتىرعى قىركۇيەكتىڭ بىرىندە باستاپ، بيىلعى ماۋسىم ايىنىڭ وتىزىندا ءتامامدادى. اتالمىش سەسسيا باستالعان ساتتە ءبىزدىڭ قورجىنىمىزدا 200-دەي زاڭ جوباسى بار-تىن. سونىڭ 134-ءىن ءماجىلىس دەپۋتاتتارى ەلەپ-ەكشەپ سەناتقا جولدادى. ال سەنات­تىڭ سۇزگىسىنەن وتكەن 100 زاڭعا پرەزيدەنت قول قويىپ، قولدانىس­قا ەندى. ارينە، پارلامەنتتىك تالقىلاۋدان وتكەن زاڭداردىڭ ارقايسىسىنىڭ ەلىمىزدىڭ قوعام­دىق-ساياسي جانە الەۋ­مەتتىك-ەكو­نوميكالىق تىنىس-تىرشىلىگى ءۇشىن وزىندىك ماڭىزى بارى انىق. سويتە تۇرا، كۇشىنە ەنگەن زاڭ­دار­دىڭ ىشىندە كەدەن وداعى قۇرىلۋىنا وراي وسى سالاعا قاتىستى زاڭ اكتىلەرى مەن سالىق كودەكسىنە ەنگىزىلگەن وزگەرتۋلەر مەن تولىقتىرۋلاردى، 2010-2014 جىلدارعا قاتىستى بيۋدجەتتى پىسىقتاعانىمىزدى ال­دى­مەن ايتار ەدىم. سونداي-اق وسى قاتار­عا قازاق­ستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەيبىر زاڭ اكتىلەرىنە وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ ارقى­لى قازاقستاندىق قامتۋدى جە­تىل­دى­رۋدى كوزدەپ، وتاندىق تاۋار­لار­عا باسىمدىق بەرۋگە ۇيىتقى بول­عانىمىزدى دا قوسۋعا بولادى.

- جاقىندا ءسىز «نۇر وتان» حدپ وبلىستىق فيليا­لىن­دا وتكەن «بيزنەستىڭ جول كار­تاسى - 2020» باعدار­لاما­­سى­­نا قاتىستى ازاماتتاردى قا­بىلداۋ كۇنىنە قاتىس­تى­ڭىز...

- ءوز باسىم «بيزنەستىڭ جول كارتاسى - 2020» كاسىپكەرلىكتىڭ دامۋىنا سونى سەرپىن بەرەتىن باعدارلاما ەكەندىگىنە كامىل سەنىمدىمىن. تەك ەندى ونىڭ جاي-جاپسارىن ەل-جۇرتقا، اسىرەسە، بيزنەس وكىلدەرى مەن بانك سالاسىنىڭ قىزمەتكەرلەرىنە كەڭى­نەن ناسيحاتتاپ، ۇعىنىقتى جەتكىزۋ شارت. مەملەكەت باس­شى­سىنىڭ تاپسىرماسىنا سايكەس ۇكىمەت بەكىتكەن اتالمىش باع­دارلاما مىنانداي ءۇش قۇرام­داس بولىكتەن تۇرادى:

- جاڭا بيزنەس جوبانى قول­داۋ،

- كاسىپكەرلىك سەكتورىن سا­ۋىق­تىرۋ،

- ەكسپورتقا ءونىم شىعاراتىن كاسىپكەرلەردى قولداۋ.

مىنە، وسىنداي مۇرات-ماقسات ءۇشىن بيۋدجەتتەن 30 ملرد. تەڭگە قارالىپ وتىر. ەندىگى كەزەكتە جاڭاعى ءۇش ماسەلەنىڭ باس-باسىنا قىسقاشا توقتالىپ وتەيىك.

جاڭا جوباعا 12 پايىزدىق نەسيە بەرىلەدى دە، ونىڭ 7 پايىزىن كاسىپكەردىڭ ءوزى تولەيدى. ال قالعان بەس پايىزىنا ۇكىمەت دەمەۋقارجى (سۋبسيديا) بولەدى.

ەندى كاسىپكەرلىكتى ساۋىق­تىرۋ ماسەلەسىنە كەلەيىك. قار­جىلىق داعدارىس كەزىندە جارتى جولدا قالىپ قويعان جوبا اتاۋلى از ەمەس. قارجى-قاراجاتتىڭ تاپشىلىعىنان كاسىپكەر جوباسىن جالعاستىرماق تۇگىلى، بانكتەن العان بۇرىنعى نەسيەسىنەن قۇتىلا الماي اۋرە. مۇنداي تىعىرىققا تاپ بولعان بيزنەس وكىلدەرى دە ەندى جاڭا جوباعا قاتىستى جوعارىداعىداي ءجۇ­يە­مەن نەسيە الا الادى. ياعني 12 پايىزدىق نەسيەنىڭ 5 پايىزى ۇكىمەت تاراپىنان دەمەۋ­قارجىمەن وتەلەدى. سونداي-اق شەتكە تاۋار شىعارۋعا قابىلەتتى كاسىپكەرلىك نىسانى ءۇشىن دە 12% نەسيە قاراستىرىلعان. بۇل نەسيەنىڭ 4 پايىزىن كاسىپكەر وتەسە، ال 8 پايىزىن ۇكىمەت دەمەۋقارجىمەن جابۋعا مىندەتتەنىپ وتىر. مۇنداي قادام وتاندىق كاسىپكەرلەردى كەدەن وداعى جاعدايىندا باسەكەگە قابىلەتتى ءونىم وندىرۋگە ىنتالاندىرارى انىق. ەكسپورتتىق ونىمگە نەگىزدەلگەن ءبىر جوبانىڭ وزىنە 3 ملرد. تەڭگەگە دەيىن قارجى ءبولۋ قاراستىرىلعان.

- ءسىز تىلگە تيەك ەتىپ وتىرعان قارجى كوزدەرى كاسىپكەرلەرگە قانداي ينستيتۋتتار ارقىلى بەرىلمەك؟

- ۇكىمەت «دامۋ» كاسىپكەرلىكتى دامىتۋ قورىنا، ال بۇل قور ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەرگە قا­راستىرىلعان قارجىنى سۇرا­نىسقا وراي جىبەرىپ وتىرۋى ءتيىس.

- كاسىپكەرلىكتىڭ ۇلەس سال­ماعى جىل وتكەن سايىن اۋدان-اۋىلداردا دا ارتىپ كەلەدى. الايدا ەكىنشى دارەجەلى بانك­تەر ول جاققا ءالى اياعىن باسا قويعان جوق...

- ويىڭىزدى ءتۇسىندىم. اۋ­دان-اۋىل­داعى كاسىپكەرلەرگە «بيز­­­نەستىڭ جول كارتاسى» بو­يىنشا قارالعان نەسيەلىك قارا­­جاتتى جەت­كىزۋدىڭ ءبىر جولى - شا­عىن قار­جىلىق ۇيىمدار­دىڭ جاردەمىنە جۇگىنۋ. مەندەگى مالىمەت بويىنشا ءبىزدىڭ وبلىستا بۇگىنگى تاڭدا 20-دان اسا  شاعىن قارجىلىق ۇيىم ارەكەت ەتەتىن كورىنەدى.

- دەمەك، دەلدالدىق تىزبەك ىسكە قوسىلعاندىقتان، نەسيەنىڭ پايىزدىق كورسەتكىشى از-ماز بولسا دا ارتادى عوي؟

- ءسىز العا تارتىپ وتىرعان پايىزدىق ءوسىمدى جوققا شىعارۋ­عا بولمايدى، ارينە. دەگەنمەن بۇل ءوسىم مەنىڭشە، كاسىپكەر ۇركەتىندەي دەڭگەيگە جەت­پەۋى ءتيىس. جالپى، سوڭعى كەزدەرى بۇ­رىنعى «اگروبانك» سىقىلدى اۋىل شارۋاشىلىعى ءۇشىن ارنايى قارجى ينستيتۋتىن اشۋ كەرەكتىگى جونىندە ءجيى ءسوز بولا باس­تادى. ماعان وسى ماسەلە قول­داۋعا تۇرارلىق باستاماداي كورىنەدى.

- شاۆحات انەسۇلى، بيىلعى قۋاڭشىلىق وبلىستىڭ ەگىن شارۋاشىلىعىن بىلتىر­عى­داي تاعى دا تاقىرعا وتىر­عىزدى. ال ساقتاندىرۋ كومپانيالارى ءبىزدىڭ وبلىستى اينالىپ وتۋگە ءۇيىر. جەرگىلىكتى ماماندار بۇگىندەرى «ساقتان­دىرۋدىڭ ۇكىمەت ءتو­لەي­تىن قازىرگى 50 پايىزدىق مولشەرىن 70-80 پايىزدىق دەڭگەي­گە كوتەرۋ كەرەك» دەگەن پىكىر ايتىپ ءجۇر؟..

- وزدەرىڭىزگە ءمالىم، باتىس قازاقستان وبلىسىنىڭ كليماتى كۇرت كونتينەنتالدى. ياعني بۇل قىسى سۋىق، جازى ىستىق دەگەن ءسوز. سول سەبەپتى ورال ءوڭىرى - ەگىن شارۋاشىلىعى تۇرعىسىنان نارتاۋەكەلدى تالاپ ەتەتىن ولكە. ەسەسىنە اق جايىق اتىرابىندا وسكەن  اق بيداي اتاۋلىنىڭ قامىرلىعى (كلەيكوۆينالىق كور­سەتكىشى) جوعارى. ءبىزدىڭ ولكەنىڭ توپىراعىندا ونگەن ءداننىڭ الگى قاسيەتى ونىڭ مارتەبەسىن كۇرت كوتەرىپ، حالىقارالىق رىنوكتا ءباسىن اسپانداتىپ جىبەرەدى. وسىعان سەنەتىن اقجايىقتىق ديقان اتاۋلى جىل سايىن ەگىن سالۋعا ىنتالى. جاز جاڭبىرلى، كۇن رايى ەگىنگە قولايلى بولعان جىلى ەڭبەككەر قاۋىمنىڭ بەينەتى ارتىعىمەن اقتالادى. ال كوكتەن ءنار تامباعان جىلى ەڭبەك ەش بولدى دەگەن ءسوز. مىنەكي، بيىل دا بىلتىرعىداي قۋاڭشىلىق ديقان قاۋىمنىڭ توككەن تەرىن تەككە كەتىردى. بۇعان قوسا ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى سەبىلگەن ءداندى، ەگىلگەن ەگىندى ساقتاندىرا الماعان. سونىمەن قاتار كوكتەمگى ەگىستىڭ قامىمەن تۇقىم مەن جانار-جاعارماي ءۇشىن الىنعان نەسيە جانە بار.

ءبىزدىڭ وبلىستا بىلتىر دا، بيىل دا ەگىن ادام فاكتورىنىڭ كەسىرىنەن ەمەس، تابيعي جاع­دايدىڭ اسەرىنەن كوڭىل كونشى­تەرلىكتەي ءونىم بەرمەدى. سول سەبەپتى وتكەن جىلى پارلامەنت دەپۋتاتتارى ۇيىتقى بولىپ، اقجايىق ديقاندارى العان نەسيە اتاۋلىنىڭ وتەۋ مەرزىمىن كەيىنگە شەگەرۋگە قول جەتكىزگەنبىز. ال ەگىندى ساقتاندىرۋدىڭ مەملەكەت تولەيتىن مولشەرىن كوبەيتۋ ماسەلەسىن دە مەنىڭ ويىمشا، تالقىعا سالىپ، تالپىنىپ كورۋگە بولادى. ەگەر ديقاندار «ەگىن شارۋاشىلىعىن ساقتاندىرۋ مىندەتتىلىگى تۋرالى» زاڭعا وزگەرىستەر ەنگىزۋ جونىندە جانۇشىرا دابىل قاعىپ جاتسا، دەمەك وعان قۇلاق اسقان ءجون.

- ۇلتتىق بىرىڭعاي تەستىلەۋ جونىندە ەل-جۇرتتىڭ پىكىرى ەكىگە جارىلىپ تۇر. ال بۇل ماسەلە پارلامەنت دەپۋتاتتارىنىڭ نازارىندا بار ما؟

- ەل ىشىندە ۇبت جۇيەسىن جاقتايتىندار دا، داتتايتىندار دا بار ەكەندىگىنەن حاباردارمىن.  سول سەبەپتى ءماجىلىستىڭ ءبىر جينالىسىنا ءبىلىم ءمينيسترى جانسەيىت تۇيمەباەۆتىڭ ءوزى كەلگەندە ۇلتتىق بىرىڭعاي تەستىلەۋ جونىندە اڭگىمە قوزعاعانمىن. مەن مينيسترگە «ۇبت-نىڭ قولدانىسقا ەنگەنىنە ءبىراز جىلدىڭ ءجۇزى بولدى. دەمەك، مينيسترلىكتىڭ وسى ماسەلەگە جاۋاپتى قىزمەتكەرلەرىنە قوسا، پەداگوگ عالىمدار مەن بىلىكتى ۇستازداردان قۇرالعان بىرىككەن كوميسسيا قۇرىپ، مەنىڭشە، ۇبت جۇيەسىنىڭ جەتىستىگى مەن كەمشىلىگىن سارالايتىن ۋاقىت جەتتى. بالكىم، كوميسسيا قۇرامىنا دەپۋتاتتار مەن اتا-انالار قاۋىمىنىڭ دا وكىلدەرىن قوسقان ءجون شىعار» دەگەن باعىتتا ۇسىنىس ايتتىم. مينيستر تۇيمەباەۆ  «پىكىرىڭىزگە نازار اۋدارامىز»  دەي كەلە، ەكى ساتىلى تەست نۇسقاسىن دا قاراستىرىپ جاتقاندىعىن العا تارتتى. ياعني مەكتەپ بىتىرگەن كەزدە جانە جوو-عا ءتۇسۋ بارىسىندا تەست تاپسىرۋ جۇيەسى.

جالپى، ۇبت-نى تۇگەلدەي تە­رىس­كە شىعارۋعا بولماس. ويتكەنى بۇرىنعى جۇيە كەزىندە ارنايى جانە جوعارى وقۋ ورىندارىنا ءتۇسۋ بارىسىندا پاراقورلىق بەلەڭ العانى بار. ءارى تالاپكەر (ابيتۋريەنت) اۋەلى مەكتەپ بىتىرەر­دە، سوسىن قالاعان وقۋ ورنىنا تۇسەردە جانە ەمتيحان تاپسىرىپ، ءبىراز اۋرە-سارساڭعا تۇسەتىن ەدى. سويتە تۇرا، قازىرگى قولدانىس­تاعى ۇبت جۇيەسى بالانىڭ وي-ءورى­سىن، دۇنيەتانىمدىق كوزقاراسىن ايقىنداپ بەرە الماي وتىرعانى جانە اقيقات. سول سەبەپتى قازىرگى جۇيەگە، بالكىم، شىعارماشىلىق تۇرعىداعى ءبىر ەمتيحان قوسۋ كەرەك شىعار. تاعى ءبىر ايتپاعىم، مەنىڭشە، ۇبت تاپسىرۋعا مەك­تەپ بىتىرۋشىلەردى پسيحولوگيالىق تۇر­عىدان دايارلاۋ ءالى كەمشىن. ارينە، جاۋاپتى سىن-سىناقتىڭ الدىندا كىم-كىمنىڭ دە قوبالجۋى زاڭدى قۇبىلىس. بىراق تولقۋ، قوبالجۋ سىقىلدى سەزىمدەردىڭ كەسىرىنەن ءبىلىپ تۇرعان بالا كەيدە تومەن ناتيجە كورسەتىپ قالادى. ءوز باسىم وسى فاكتور اتا-انالارعا قوسا، پەداگوگتار مەن پسيحولوگ دارىگەرلەردى دە مىقتاپ ويلاندىرۋى ءتيىس دەپ ەسەپتەيمىن.

ۇبت-عا قاتىستى مىنا كەر­ا­عار فاكتوردى دا نازاردان تىس قالدىرۋعا بولمايدى. بۇگىندەرى ءبىلىم سالاسىنىڭ، مەكتەپ باس­شىلارىنىڭ جۇمىسى نەگىزىنەن ۇبت-نىڭ قورىتىندىسى بويىنشا باعالاناتىنى جاسىرىن ەمەس. سول سەبەپتى پەداگوگتار شاكىرتىنىڭ كەز كەلگەن تاسىلمەن جاقسى ءنا­تيجە كورسەتۋىنە مۇددەلىلىك تانىتۋدا. بۇل كوزبوياۋشىلىققا دا جول بەرىلىپ جاتىر دەگەن ءسوز. ال جاس ادام مەكتەپ قابىرعاسىنان شىقپاي جاتىپ كوزبوياۋشىلىققا بوي الدىرسا، دەمەك مۇنداي قاۋىپتى دەرت قوعامدى ويلانتۋى ءتيىس.  رەتتى جەرىندە قاتتى دا بولسا، ايتا كەتەيىن كەڭەس وداعىنىڭ مەملەكەت رەتىندە جويىلۋىنا مىقتاپ ىقپال ەتكەن نەگىزگى فاكتورلاردىڭ ءبىرى - كوزبوياۋشىلىق، ياعني جالعان اق­پار بەرۋ. ءبىز تاريحتىڭ وسى اششى ساباعىن ۇمىتپاۋعا ءتيىسپىز...

سۇحباتتاسقان

باۋىرجان عۇبايدۋللين.