جاقىندا بەلگىلى قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى بولعان، ەل باسقارعان نۇرتاس وڭداسىنوۆتىڭ ءوزى تۋرالى جازعاندارىنىڭ ىشىنەن مىنا ءبىر جولداردى كوشىرىپ الدىم:

بىرىنشىدەن – قيىن كەزدەردە (1938-1951) ەل باسقاردىم، بىراق ەشكىمنىڭ جانى مەن قانى موينىمدا جوق. ارىم تازا!

ەكىنشىدەن – ەشكىمنەن پارا العان ەمەسپىن. قولىم تازا!

ۇشىنشىدەن – ەشكىمدى دە رۋعا، جۇزگە بولگەن ەمەسپىن. ءجۇزىم تازا!

پەيىشتە نۇرىڭ شالقىعىر اسىل ازاماتتىڭ ءوزى تۋرالى انت سۋىن ءىشىپ تۇرعاندا ايتىلار اقيقات سوزدەرىن وسى كۇنگى اكىم-قارالاردان باستاپ بۇگىنگى بيلىكتىڭ شىرقاۋ شىڭىنا شىققان دوكەيلەردىڭ ەشقايسىسى ايتا الادى دەپ ويلايسىز؟ ايتا المايدى، ايتسا سولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ يمانسىزى ايتادى.

نۇر-اعامىزدىڭ (...نۇرتاس وڭداسىنوۆتى ايتىپ تۇرمىن، ويباي!) بۇل سوزدەرىن ەسىمە الىپ وتىرعانىما جانە ءبىر سەبەپ بار: وسىدان ءبىراز بۇرىن (28.04.2017) «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنە «ماعان جولاپ نەڭ بار ەدى، قۇلىنىم؟!» دەگەن الدە ماقالا، الدە جانجالناما (ايتەۋىر جۋرناليستيكانىڭ ەش جانرىنا جاتقىزۋ وڭايعا تۇسپەيتىن) جاريالاندى. مەنى قوبىلاندىنىڭ قولىنان قازا تاپقان اقجول بيگە تەڭەدى مە، الدە مەن بالە قۋعان اداممىن، ماعان نەگە جولايسىڭ دەدى مە قايدام ايتەۋىر، جازعان دۇنيەسىنە اتاقتى جىرداعى «قاراقىپشاق قوبىلاندىدا» دەگەن ءسوزدى «ماعان جولاپ» دەپ وزگەرتىپتى. وسى جانجالمانى وقىپ بولعاسىن شىنىندا دا ازدى-كوپتى پىكىر ايتساڭ ەشنارسەنىڭ پارىق-پاراساتىنا تۇسىنبەي، جاتىپ كەپ تۋلايتىن وسىندايلارعا جولاپ نەم بار ەدى، دەپ وزىمە-ءوزىم رەنجىگەنىم دە راس. جانجالناما اۆتورى ك.پانزابەكوۆكە مەنىڭ ماقالامدا ءبىر كەزدە وبكومدى باسقارعان اسانباي اسقاروۆتىڭ اتىن اتاعانىم نەگە ۇناماي قالعانى دا تۇسىنىكتى. ال قوناەۆقا ارناپ، ب. مومىشۇلىنا ارناپ جۇزدەگەن ولەڭ جازدىم دەپ ماقتانۋ شىن اقىن ادامنىڭ ءسوزى ەمەس دەگەن پىكىرىممەن كوپبوسىن دەگەن ايتقان ەكەن دەپ قايتا المايمىن. وسى كوپبوسىن پانزابەك ا.اسقاروۆتى كوپتەگەن قالا، اۋدان، اۋىلدا كوشە، مەكتەپتەرگە اتى بەرىلگەن، قالىڭ قازاق الاقانعا ساپ ارداقتايتىن ادام دەيدى. بۇگىندە كوشە مەن مەكتەپكە كىمنىڭ اتى بەرىلمەي جاتىر، بىراق ا. اسقاروۆ دەگەننىڭ ءوزى باسقارىپ تۇرعان جىلدارى شىمكەنت وبلىسىنىڭ قازاقتارىنىڭ اراسىنا دۋلات، قوڭىرات دەگەن قوس سىنا قاعىپ، ءبىر ايماقتىڭ قازاعىن ەكىگە جارىپ كەتكەنىن سول ماڭايدىڭ تۇرعىندارى ءالى زار يلەپ ايتادى عوي دەيمىن ىشتەي. كوپبوسىن پانزابەك دەگەن اعاتايىم ءۇشىن ا.اسقاروۆتىڭ قايتا-قايتا لەنين وردەنىن العانى دا اللاتاعالانىڭ مەيىرىم-شاپاعاتىنان كەم ەمەس سياقتى. ال سو زاماندا كرەملدە وتىرعاندار ءوز ۇلتىنا، ونىڭ ىشىندە قازاققا قىرۋار جاقسىلىق جاساعان ادامعا بەس قايتارا لەنين وردەنىن بەرمەيدى. كوپبوسىنەكەمنىڭ مۇنىسى ءستاليندى ماقتاۋعا ءسوز تاپپاي «قينالعان جامبىل جەرى وسىنىڭ» كەرى سياقتى ەكەن،! –اپىر-اۋ، قازاقتى قىناداي قىرعان گولوششەكيننىڭ دە كرەملدەن الماعان وردەنى جوق ەدى عوي،-دەيمىن  تاعى دا.

بولمايتىنىن بىلسەڭ دە جازا جەڭىل، ايتقىزباستى ايتقىزار نالا كوڭىل» دەپ ەدىم ءوزىم ءبىر ولەڭىمدە. كوپبوسىن كوكەم بالعابەك قىدىربەكۇلىنا، ونىڭ «ءتۇپ-تۇقيان...» كىتابىنا نەگە جارماساسىڭ دەپ ايتپاستى ايتقىزعالى وتىر. ايتپەسە، سول بالعابەك قىدىربەكۇلىنىڭ «ءتۇپ-تۇقياننان وزىمە شەيىن» دەپ اتالاتىن، نە ەستەلىك، نە ەسسە، نە رومان، نە باسقا دەۋگە كەلمەيتىن، باسى مەن اياعى تۇگىل ورتاسى دا جوق، اق  قاعاز بايعۇستىڭ بەتىنە اياۋسىز سالعان شيمايى تۋرالى نە ايتىلمادى؟! ءتىپتى، ونداعى جازىلعانداردىڭ كوبى وتىرىك ەكەنى دە، ونى قازبەك  بەك تاۋاسارۇلى ەمەس وسى ءوزىمىزدىڭ زامانداستىڭ ءبىرى ويدان جازىپ شىققانى، بۇل كىتاپتىڭ بۇگىنگى ءسوز ساپتاۋىمەن (ستيلىمەن) جازىلعانىنان-اق كورىنىپ تۇرعانى تالاي رەت باسپاسوزدە جازىلدى دا. «ەگەر سەن بالعابەكتەي بەلگىلى قايراتكەر، كورنەكتى جازۋشى بولساڭ، قۇدايى تاماق بەرەر ەڭ» دەيدى كوپبوسەكەڭ. ءوز باسىم مارقۇم بالعابەك قىدىربەكۇلىنىڭ كەرەمەت بەلگىلى قايراتكەر بولدى دەگەندى ەستىگەن ەمەسپىن. بولسا كومپارتيانىڭ سويىلىن سوعىپ سويلەيتىن رەداكتور بولعانىن عانا بىلەمىن. ال ءوز باسىم ب.قىدىربەكۇلى سياقتى جازۋشى بولعانشا شالقارىما بارىپ تەپلوۆوزدىڭ قارامايىن سۇرتكەنىم دۇرىستاۋ بولاتىن شىعار دەگەن دە ويعا كەتىپ وتىرمىن. كوپبوسىن كوكەمنىڭ مىنا سوزدەرىن وقىپ وتىرىپ. جۋرناليستيكاعا سىڭىرگەن ەڭبەگىنە كەلەر بولساق، ب.قىدىربەكۇلى اعامىزدىڭ ۇزاق جىلدىق تاربيەسى مەن تاجىريبەسىنەن وتكەن «ەگەمەن قازاقستان» گازەتى 1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە قاتىسقانى ءۇشىن قازاق قىز-جىگىتتەرى سوتتالىپ، اتۋ جازاسىنا بۇيىرىلىپ جاتقاندا سونىڭ ءبارىن «ءادىل جازا» دەگەن (الدە «ءادىل سوت») ايدارمەن جەلپىلدەتىپ بەرىپ وتىرعانىن قالىڭ قازاق بىلەدى. ول كىسىنىڭ ساتيراسى دا وسى كوپبوسىن پانزابەك اعامدىكىنىڭ و جاق، بۇ جاعى عانا بولاتىن. پانزابەكوۆ اعامىز بىرنارسەنى وتە راس ايتقان: مەن ول كىسىگە مىنا جازۋشىلار وداعىنىڭ باسشىسى نۇرلان ءورازاليننىڭ وسىندا وتىرعانىنا 20 جىلدان اسىپ بارادى. اۋ، ادەبيەتتەگى ازۋى التى قارىس عابەڭ، سابەڭ، ءىلياستار دا 3-4 جىلدان ارتىق وتىرعان جوق ەدى عوي. ال نۇرلان ورازالين وسىعان قاتىستى تالاي-تالاي اۋىر سوزدەردى ەستىدى. قانشاما ماقالالار جازىلدى، سونىڭ بىرەۋىنە دە سەلت ەتەتىن ەمەس. مىنە، ءبىر توپ جازۋشى تاعى حات جازىپ جاتىرمىز دەگەنىمدە ەكىۇشتىلاۋ جاۋاپ بەرىپ كەتكەنى بار. سونى ايتىپ وتىرعان كوپەكەڭنىڭ ماقالاسىن «قازاق ادەبيەتى» باسپاعاندا كىم باسادى.

ال «ءتۇپ-تۇقيانداعى» تاۋاسارۇلىنىڭ بىرەسە مەككەدە، بىرەسە ۆاتيكاندا نەعىپ جۇرگەنىن بىلمەيتىنىم راس. بىراق قازىر قۇدايعا شۇكىر اۋە جولى دەيسىز بە، تەمىرجول دەيسىز بە، نە كوپ جول قاتىناسى كوپ. جانە قازاقستان الەمنىڭ بارلىق ەلدەرىمەن تاتۋ-ءتاتتى قارىم-قاتىناستا. تاريحىمىزدى  تۇگەندەپ جاتىرمىز دەيمىز. بۇدان دا جامانىمدا تويعا بارعانمىن دەگەندەي، سوناۋ 1990 جىلدارى ءالى دە ىشەر اس، كيەر كيىمگە جارىماي وتىرعاندا دا بەلگىلى جازۋشى، عالىم ق.سالعاريندى قىتايعا ۇزاق ۋاقىتقا ىسساپارعا جىبەرىپ تاريحىمىزدىڭ تۇماندى تۇستارىنا ساۋلە ءتۇسىرتىپ العانبىز. ەندەشە، مەنىڭ قازبەك بي تاۋسارۇلى ۆاتيكاندا بولعانىنا كەلتىرگەن كۇمانىم سەيىلتۋ ءۇشىن ۆاتيكانعا ءبىر-ەكى زەرتتەۋشى عالىمدى جىبەرىپ، ول كىسىنىڭ سوندا بولعانىن راستاپ الۋعا قازاقستاننىڭ قارجىسى جەتەتىن شىعار دەپ ويلايمىن. ءتىپتى، انەبىر جولى استاناعا ريم پاپاسى كەلىپ، ۇل-قىزدارىمىزعا سونىڭ ساۋساقتارىن سۇيگىزىپ جاتقاندا دا  «ءسىز قازبەك بەك تاۋاسارۇلى تۋرالى بىرنارسە ەستىپ كورىپ پە ەدىڭىز؟» دەپ سۇراۋ دا ەسىمىزگە كەلمەگەن ەكەن (پاپانىڭ ءوزى دە تاۋاسارۇلى تۋرالى بىرنارسە بىلسە ايتا قويۋى كەرەك ەدى، ويتپەدى). قالاي بايقاماعانىمدى قايدام، جاقىندا ءبىر اقىن ازامات «ەرىنبەسەڭ اشىپ قارا وندا ۇيعىر دەپ اتالاتىن ۇلكەن ءبىر ۇلتتىڭ اتىنا ايتىلماعان تۇرپايى ءسوز قالماعان»-دەدى. «قويشى، سول «ءتۇپ-تۇقيانىڭدى قولىما ۇستاۋعا جيرەنەمىن. ونى ايتاسىڭ-اۋ، وسى ءبىر كوپبوسىن دەگەن اعاتايىمنىڭ وزىنشە مەنى قاتىردىم دەپ ويلايتىن ءار نارسەنىڭ باسىن شالعان شاتپاعىنا جاۋاپ جازۋعا دا ەرىنەمىن. قۇداي-اۋ، دۇنيەدە ەڭ بولماسا نە اقىندىعى، نە جۋرناليستىگى، نە باسقا ءبىر نارسەسى  وزىڭمەن دەڭگەيلەس اداممەن داۋلاسقانعا نە جەتسىن»-دەدىم دە وسى ماقالاما نۇكتە قويدىم.

مىرزان كەنجەباي، اقىن

Abai.kz