ەۋروپالىق رەسەيدىڭ وڭتۇستىك-شىعىس بولىگى مەن تۋندرادا، بۇكىل ءسىبىردىڭ ورمانى مەن دالاسىندا وتىرىقشى، كوشىپ قونىپ جانە قاڭعىرىپ كوپتەگەن ءتۇرلى تايپالاردىڭ حالىقتارى ءومىر سۇرەدى، ولار بۇراتانا دەگەن اتپەن بەلگىلى. بۇل حالىقتار فين، تۇركى جانە مونعول تايپالارىنا جاتادى جانە وسى تايپالاردىڭ بارلىعىنىڭ قوسىندىسىنان تۇرادى. بۇل حالىقتاردىڭ ءومىر سالتى مەن ءتىلى بەلگىسىز دەرلىك، دەگەنمەن يمپەراتورلىق گەوگرافيالىق قوعام ءوزىنىڭ پايدالى ىستەرى مەن رەسەيدىڭ بۇراتانا، باسقا دىندەگى حالىقتارى تۋرالى ەتنوگرافيالىق مالىمەتتەردى جيناۋعا تىرىسۋدا، بىراق ءالى كۇنگە دەيىن ءبىزدىڭ قولىمىزدا تۇبەگەيلى بىردە ءبىر ماقالا جوق. ءسىبىردىڭ وڭتۇستىك-شىعىسىندا، التاي مەن ەنيسەي بويىندا، تۇركىلەر مەن مونعولداردىڭ بەسىگى بولعان جەردە ءومىر سۇرەتىن مونعول تۇركى تايپالارى ءالى كۇنگە دەيىن تۇركى ءتىلىنىڭ تازالىعى مەن سالت-ءداستۇرىن ساقتاي وتىرىپ، ىزدەنىمپاز مونعولتانۋشى فيلولوگتار ءۇشىن مول قازىنا بولىپ تابىلادى. سىبىردە بولعان اكادەميك كاسترەن1 ولاردىڭ كوپشىلىگىن تۇركىلەنگەن ساموەدتەر تايپاسىنا جاتقىزىپ، سايان تاۋلارىن فيندەردىڭ بەسىگى سانايدى. فين، تۇركى جانە مونعول تايپالارى ادامزاتتىڭ دامۋىنا ءتۇرلى كەزەڭدەردە جانە ءتىلى جاعىنان دا ىقپال ەتكەنىنە كۇمان جوق. فين، تۇركى، مونعول تىلدەرىنىڭ اسىرەسە، سوڭعى ەكەۋىنىڭ تۋىسقاندىعىن كوپتەگەن عالىمدار مويىندادى.

ەۋروپالىق رەسەيدىڭ وڭتۇستىك-شىعىس بولىگى مەن تۋندرادا، بۇكىل ءسىبىردىڭ ورمانى مەن دالاسىندا وتىرىقشى، كوشىپ قونىپ جانە قاڭعىرىپ كوپتەگەن ءتۇرلى تايپالاردىڭ حالىقتارى ءومىر سۇرەدى، ولار بۇراتانا دەگەن اتپەن بەلگىلى. بۇل حالىقتار فين، تۇركى جانە مونعول تايپالارىنا جاتادى جانە وسى تايپالاردىڭ بارلىعىنىڭ قوسىندىسىنان تۇرادى. بۇل حالىقتاردىڭ ءومىر سالتى مەن ءتىلى بەلگىسىز دەرلىك، دەگەنمەن يمپەراتورلىق گەوگرافيالىق قوعام ءوزىنىڭ پايدالى ىستەرى مەن رەسەيدىڭ بۇراتانا، باسقا دىندەگى حالىقتارى تۋرالى ەتنوگرافيالىق مالىمەتتەردى جيناۋعا تىرىسۋدا، بىراق ءالى كۇنگە دەيىن ءبىزدىڭ قولىمىزدا تۇبەگەيلى بىردە ءبىر ماقالا جوق. ءسىبىردىڭ وڭتۇستىك-شىعىسىندا، التاي مەن ەنيسەي بويىندا، تۇركىلەر مەن مونعولداردىڭ بەسىگى بولعان جەردە ءومىر سۇرەتىن مونعول تۇركى تايپالارى ءالى كۇنگە دەيىن تۇركى ءتىلىنىڭ تازالىعى مەن سالت-ءداستۇرىن ساقتاي وتىرىپ، ىزدەنىمپاز مونعولتانۋشى فيلولوگتار ءۇشىن مول قازىنا بولىپ تابىلادى. سىبىردە بولعان اكادەميك كاسترەن1 ولاردىڭ كوپشىلىگىن تۇركىلەنگەن ساموەدتەر تايپاسىنا جاتقىزىپ، سايان تاۋلارىن فيندەردىڭ بەسىگى سانايدى. فين، تۇركى جانە مونعول تايپالارى ادامزاتتىڭ دامۋىنا ءتۇرلى كەزەڭدەردە جانە ءتىلى جاعىنان دا ىقپال ەتكەنىنە كۇمان جوق. فين، تۇركى، مونعول تىلدەرىنىڭ اسىرەسە، سوڭعى ەكەۋىنىڭ تۋىسقاندىعىن كوپتەگەن عالىمدار مويىندادى. سىبىرلىك كوشپەندىلەر مەن تۇركى مونعول تايپالارىنىڭ اڭشى تايپالارى شاماندىقتى ۇستاي وتىرىپ، ءومىر ءسۇرۋ سيپاتى مەن تىلىندە وسمان تۇرىكتەرى2 مەن قازان تاتارلارىنا قاراعاندا، وزىندىك تۇرمىس ەرەكشەلىكتەرى كوپ. مۇسىلمان ءدىنى ولاردىڭ تۇرمىستىق ەرەكشەلىگىنەن، ۇلتتىق وزگەشەلىگىنەن ايىرادى: قازان تاتارلارىن الىڭىزدار، ولاردىڭ باتىيلىق مونعولدار مەن باتىي اسكەرلەرىنىڭ تۇركى-قىپشاقتارمەن قوسىندىسىنان شىققانى تاريحتان بەلگىلى. ايتىڭىزدارشى، ەدىل مونعولىنىڭ بويىندا ونىڭ شىعۋ تەگىن بايقاتاتىن نە بار؟ ەشتەڭە. قازاندىقتار، وسمانلىلار، قىرىمدىقتار قۇران مەن يسلامعا بەرىلگەنى سونشا، بىردە-ءبىر ۇلتتىق ەرتەگىسىن نەمەسە كونە ءان-جىرىن ساقتاماعان. قازان مۋزاسىنىڭ جالعىز پوەماسى مۇحامماديا مازمۇنىنىڭ ءوزى ءدىني سيپاتتا. ولاردىڭ تىلدەرىندەگى سوزدەردىڭ جارتىسى اراب جانە پارسى سوزدەرى. قالاي ايتساڭىزدار دا، مۇسىلمان ءدىنى ءوز دەگەنىنە جەتتى. يسلام ءدىنى بارلىق ۇمتىلۋشىلاردى ارابقا اينالدىرىپ، ولاردى قۇران مەن پايعامباردان باسقا ەشتەڭەنى ويلاماۋعا، سىيلاماۋعا ۇيرەتتى. تۇركى-مۇسىلمانداردان ءسىز ءدىني-سحولاستيكالىق باعىتتىڭ تەك ءبىر عانا جاعىن كورە الاسىز; وزگە جاعىنا كەلگەندە ولار سونشالىقتى توپاس جانە وزگە كاسىپكە قابىلەتسىز، ال ولاردىڭ «ءدىنسىز» باۋىرلارى ءبىلىمى جاعىنان تومەن تۇرعانمەن، اقىل-ويى جاعىنان الدەقايدا جوعارى. قاڭعىباس ياكۋت، قالماق، مونعولدىڭ ۇلتتىق سيپاتىن ايتپاعاندا، ءوزىنىڭ پوەزياسى، سوعان وراي وزىندىك تۇرمىستىق ايماعى، شاعىن بولسا دا، ينتەللەكتۋالدىق دامۋىعان ءومىرىنىڭ ءورىسى بار. ياكۋتتاردىڭ پوەمالارىن وقىڭىز، ششۋكيننىڭ3 ايتۋىنشا، ولاردىڭ پوەتيكالىق («پوەزدكا ۆ ياكۋتسك») جەتىستىگىمەن قوسا تاريحي ماڭىزى دا بار. ونوگوي باي (وسى اتتاس پوەمانىڭ باستى كەيىپكەرى) حالىق اڭىزى بويىنشا، التايدان 150 اداممەن شىعادى. بۇل اڭىزدىڭ نەگىزى بار: قاراعاس4 تاتارلارىنىڭ (ەنيسەي گۋبەرنياسىندا) اراسىندا ءالى كۇنگە ساحا دەپ اتالاتىن بولىس بار، ياكۋتتار دا [وزدەرىن] ساحا دەپ اتايدى. مۇنداي پوەمالار ياكۋتتاردا كوپ: ەللياي باتىر، ونوگاي باتىردىڭ سوڭىنان ەرگەن كوش باسشىسى، باگاني باتىر، نەمەيباي-تويون. ولاردىڭ ارقايسىسى حالىق تاريحىنىڭ ءاربىر كەزەڭىنىڭ وقيعاسىن ماڭگىلىككە قالدىرىپ وتىرادى. حالىقتىڭ ءدىنى مەن ءدىني عۇرىپتارىمەن تانىس ەتەتىن پوەمالار: حورىلان، موحسوگول، ەبەرەن ەمەحسين، || رومانتيكالىق، ماحاببى جىرلايتىن كىلاننىح-كىس باتىر (زامەچانيە و ياكۋتسكوم يازىكە وگورودنيكوۆا5. «وتەچەستۆەننىە زاپيسكي» 1846)*1. قاراعاستار (ەنيسەي گۋبەرنياسى، مينۋسين ۋەزى), تەلەۋىت، كەرگيتتەر*2 (توم گۋبەرنياسى) جانە وزگەلەردىڭ دە كوپتەگەن اڭىز-اڭگىمە، ەرتەگىلەرى بار. ولاردىڭ ماتەلدەرى دە ومىرلىك شىندىققا تۇنىپ تۇر، ماسەلەن، تەلەۋىتتەردىڭ ماقالى: «قۇل كنيازدەن كوپ ءبىلۋى مۇمكىن، بىراق وعان سويلەۋگە كىم رۇقسات بەرەدى»; «ساقالدا اقىل جوق» جانە ت. ب. ەنيسەي جانە توم بۇراتانالارى ءتىلىنىڭ سوزدەرىنە قاراعاندا، تازا تۇركىلىك. چيحاچەۆ6 مىرزا ءدال بايقاعانداي، شاعاتاي تىلىنە جاقىن، زەرتتەلگەن ديالەكتىلەر ىشىندە ەڭ نەگىزگىسى فين جانە جالپى تۇركى مونعول تىلدەرىنىڭ قوسىندىسى بار. بۇل فين تۇركى مونعول تىلدەرىنىڭ جاقىندىعىن انىقتاعىسى كەلەتىن عالىمدار ءۇشىن ەرەكشە پايدالى بولار ەدى. ياكۋت ءتىلى جايلى جۋرنالدار مەن بروشيۋرالارداعى ماقالالار (زامەچانيە و ياكۋتسكوم يازىكە. «وتەچەستۆەننىە زاپيسكي»، توم XLVII; سمەس; يزۆەستيا گەوگرافيچەسكوگو وبششەستۆا...) جانە قاراعاس ءتىلى تۋرالى (ibid*3.، كنياز كوستروۆ)7 ەشقانداي مالىمەت بەرمەيدى. تۇركى تىلدەرىنىڭ دىبىستالۋىن ورىس الىپپەسىمەن ەرەكشە فونەتيكالىق بەلگىلەرسىز بەرۋ ولاردىڭ اجارىن كەتىرەدى. اۆتوردىڭ كەيبىر سوزدەردى تۇركى جانە مونعول سوزدەرىمەن سالىستىرۋى كەلەمەج... سوڭعىلارىن الدىڭعىسىنىڭ دا دۇرىس ەكەنىنە كۇمان كەلتىرەدى. عىلىمنىڭ ناعىز پايداسى ءۇشىن ءبىزدى وسى حالىقتاردىڭ تىلىمەن تانىستىرعىسى كەلەتىندەر سوزدىك قۇراۋدا، ماسەلەن ياكۋت ءتىلىنىڭ سوزدىگىن جاساۋدا «زامەچانيە و ياكۋتسكوم يازىكە» اۆتورى وگورودنيكوۆ مىرزا 1846 جىلى سول تىلدەردىڭ جازىلۋى بەكىتىلگەن مونعول نەمەسە اراب ءالىپبيىن تاڭداۋى كەرەك ەدى: 1) وسى تىلدەردەگى دىبىستاردى دۇرىس بەرۋ ءۇشىن; 2) مونعول جانە تاتار تىلىندە بار سوزدەردىڭ وزگەلەردەن ايىرماشىلىعىن بايقاۋ جەڭىل بولۋ ءۇشىن. جاقسى سوزدىك نەمەسە گرامماتيكا قۇراستىرۋ ءۇشىن مونعول ءتىلىن نەمەسە تۇركى تىلدەرىنىڭ ءبىر ديالەكتىسىن تەرەڭ ءبىلۋ قاجەتتىگىن ايتپاي-اق قويايىن. ونسىز بارلىعى بوس ارەكەت.

وگورودنيكوۆ مىرزا ءوز ماقالاسىندا «شوتتىڭ8 تۇركى ءتىلى مەن ياكۋت ءتىلى ۇقساستىعى جايلى بارىنشا نەگىزدى بولجامدارىن» راستاۋ ءۇشىن كەلەسى سالىستىرۋدى جاسايدى. مىنە ونىڭ دالەلدەرى*4.

Uber die Jakutische Sprache (Archiv V. Erdmann)*5.

تۇركىشە           ياكۋتشا

Aghul دان اوغل (وگۋل) بولۋى كەرەك         Ol قازاقتار دا "ol, ov" دەپ تە ايتادى

Avquv ؟ - بىلمەيمىن    Kumis - شاماسى، ياكۋتشا بيە ءسۇتىنىڭ جالپى اتاۋى بولسا كەرەك

Kungis ؟ - نە ءسوز ەكەنىن بىلمەيمىن          Eder Ary - [ارىى]

Ehder, ihder ؟ - نە ءسوز ەكەنىن تاعى دا قۇداي بىلەدى           Moi - مووي [mooj مووي]

Aral -ارال  [ارال] بولسا كەرەك

Mojun, bojun مویون [مويۋن] - مويىن

وسىدان كەيىن فرانتسۋزشا جازىلعان تۇركى سوزدەرىن تانۋعا بولماي تۇرعان كەزدە، بەلگىسىز ياكۋت ءتىلى جايلى ايتىپ كورىڭىز. بۇل سالىستىرۋ شىعىستانۋشى شوتتقا دا تيەسىلى.

وگورودنيكوۆ مىرزا 21 ارىپتىك ءالىپبي ۇسىنىپ، مىسال كەلتىرەدى، بىراق ودان ەشتەڭە تۇسىنىكتى بولىپ تۇرعان جوق. دەگەنمەن اتالعان مىسالدار مەن جازۋدان بايقالعانداي، باسىم ەلەمەنت - تۇركىلىك، دەگەنمەن سوزدەر، بالكىم فيندىك بولار، بەلگىسىز. گرامماتيكاسى جالپى تۇركىلىك. مىنە، سەپتەۋ ۇلگىسى (وگورودنيكوۆ ماقالاسىن قارا):

جەكەشە تۇردە                  كوپشە تۇردە

اتاۋ - وگو - ۇل (شوتتاعى ol ەندى وگو)

ىلىك - وگونۋ، وگولور، ت.ب.              وگولار جانە ت. ب.

بارىس - وگوگو

كومەكتەس - وگونەن

الدەنە دۇرىس ەمەس، شاماسى اۆتور سەپتىكتەردى شاتاستىرعان: ونىڭ كومەكتەس سەپتىگى ىلىك سەپتىگىنە كوبىرەك ۇقسايدى 9, ال ىلىك سەپتىك تابىس سەپتىك ورنىندا تۇر.

مىنە، ەسىمدىكتەر:

مەن - مين                      شوتتا - (؟)

سەن - ەن

ول - كيني (؟)

سىلتەۋ ەسىمدىكتەرى بۇل - سۋبۋ، بۋ; ءبىرىنشىسى شاماسى [سۋ]دان شىعادى، قازاقتار وسى دەيدى.

تاۋەلدىك مەنىكى - مىەن [ميەنە]

سەنىكى - مەنە [ەيەنە]

|| وزىمدىكى - بەەمگەنە [بەيەم كيەنە]،

قىرعىزداردا مەنىكى دەگەن ءسوز بار.

جىكتەۋ: اسىەكحا - جەۋ

مەن جەيمىن - اسابىن [اھىىبىن]

سەن جەيسىڭ - اساگىن [اھىىگىن]

ول جەيدى - اسىر [اھىىر]

ءبىز جەيمىز - اسابىت [اھىىبىت]

بۇل شاتاسقان نارسەدەن ەشتەڭە ءتۇسىنۋ مۇمكىن ەمەس. مۇنداي ۇلگى ەش پايدا بەرمەيدى. سوزدەردىڭ بارلىعى دەرلىك تۇركىلىك، بىراق وتە بۇرمالانعان. مىنە، ءبىر ياكۋت ماقالى: كيم بار بۋ ولا ەرەگيا سوح بارى تىلىۋنان كەپەتيار - ويدارانا10.

بۋ دەگەن سىلتەۋ [ەسىمدىگى] دەپ قابىلدايىق، ولانى بىلمەيمىن، ەرەگيا - ول دا سولاي، سوح - بىلمەيمىن، بارى (قازاقتاردا دا [بار]), كەپەتيار ءسوزى تۇركىنىڭ اشىق رايىنىڭ ءۇشىنشى جاعى، ويدارانا وگورودنيكوۆتىڭ ايتۋى بويىنشا، جاڭعىرىق. بۇل ءسوز شاماسى، كۇردەلى ءسوز - ۇڭگىر، قۋىس، جىرا جانە... ايعاي. بىرگە - جىرا ايعايى، قۋىس ايعايى. اۆتوردىڭ ايتۋىنشا، ماقال: (دالمە ءدال اۋدارما ەمەس) كىم وقىماي بار تىلدە سويلەي الادى؟ - جاڭعىرىق. مۇندا سىلتەۋ ەسىمدىگى بۋ جوق دەپ شامالاۋعا بولادى). بۋ ولا ەرەگيا - تاتاردىڭ [يەر] سوزىنە جاقىن. سوندا ماعىناسى مىناداي: كىم (بار) بۇل جەردە ء(وز جەرىن نۇسقاپ تۇر) بارلىق ءتىلدى بىلەدى؟ - جاڭعىرىق.

بۇدان بايقالعانداي، اۆتور ءوزى ءتىلدى جاقسى بىلمەيدى جانە ونى وقىماعان، تەك سۇراۋ ارقىلى جازىپ شىققان. مۇنداي تۇسىندىرمە ارقىلى ءبىز ەشقاشاندا بۇراتانالار ءتىلىن بىلە المايمىز، قاشان ءبىر تۇركى جانە مونعول ءتىلىن بىلەتىن عالىم شىعىپ، زەرتتەۋ جاساپ، ەرەكشەلىكتەرىن بەرەدى، ودان ارتىق كەرەك ەمەس. ەنيسەي، تومسك جانە يركۋتسك گۋبەرنيالارىنداعى بۇراتانا كوشپەندىلەردى ارالاپ شىعۋدىڭ تاريحي پايداسى دا بولار ەدى. شىعىس زەرتتەۋشىلەرىنىڭ گەوگرافيالىق مالىمەتتەرى زەرتتەۋگە تۇرارلىق. ابىلعازىنىڭ سىلتەمەسى بويىنشا، دۋلون بۋلداك شاتقالىن اشۋ كوپ پايدا اكەلەدى*6. كوپتەگەن وزەندەر اتاۋلارى - بارفۋچين (بارگۋزين), كەرۋلەن، ونون قازىر دە بار. بالكىم كوپ جازىلعان يكار - مۋرۋن «10 وزەن» اتاۋى تۇزەمدىكتەر تىلىندە دە بار شىعار؟

|| مۇنداي از تانىمال حالىقتار قاتارىنا تۇركى قىرعىز حالقى دا جاتادى. ابىلعازىنىڭ مالىمەتىنە سايكەس، ولار وڭتۇستىك سىبىردە سەلەنگ جانە يكار مۋرۋن، (انگارادا)*7وزەندەرىنىڭ بويىندا تىرشىلىك ەتكەن. ول ولاردى كەركەز نەمەسە قىرعىزدار...*8 دەپ اتايدى جانە ولار وعىز نەمەرەسى قازاقتان*9 تارادى دەيدى. راشيد اد دين ولاردى بارحۋدجين تۋكۋم ەلىن مەكەن ەتكەن ورمان حالىقتارى قاتارىنا قوسادى. شىڭعىسحان تۇسىندا ينال (ابىلعازىنىڭ ايتۋى بويىنشا، بۇل حالىقتا كنياز سولاي اتالعان) قازاق سۇلتانى ورىس بولعان. ول شىڭعىسحانعا باعىنىپ، ونىڭ بورۋ ەلشىسىنە قوسىپ قىزىل كوزدى جانە قىزىل شەڭگەلدى اق سۇڭقار جىبەرگەن. ءبىزدىڭ ەرامىزداعى 1207 جىلعى قىتاي جازبالارىندا شىڭعىسحان ءوزىنىڭ ەكى شەنەۋنىگى التان مەن بورۋدى كير تسزيس ەلىنە جىبەرەدى جانە وسىنىڭ ناتيجەسىندە يديرنەرە مەن الدار (قازاق كنيازىنىڭ ەلشىلەرى بولسا كەرەك) ەڭ جاقسى سۇڭقارلاردى اكەلدى دەپ جازىلعان. شىڭعىستان كەيىن قازاقتار تولە ۇلىسىنا ءوتتى ياعني، بۇرىنعى مەكەندەرىندە قالىپ، وزگە تۇركى مونعول تايپالارىنىڭ اسكەري جورىعىنا قاتىسپاعان. 1254 جىلى ۇلى حان موڭكەنىڭ ورداسىندا بولعان رۋبرۋكۆيس قازاقتار قاراقورىمنىڭ سولتۇستىك جاعىندا ءومىر سۇرەدى دەپ جازادى.

قاراقورىم قايدا بولماسىن، سەلەنگ اعىسى بويىندا نەمەسە ورحوننىڭ جوعارعى اعىسىندا ما، قازاقتار، قالاي بولسا دا، ءسىبىردىڭ وڭتۇستىك بولىگىن مەكەندەۋشىلەر بولىپ قالادى جانە ولار بايكالعا دەيىن [تاراي] العان. بۋرياتتار ءالى كۇنگە دەيىن جاڭا*10 سىبىردەگى قورعاندى كيرگيز گەر (قىرعىز ءۇيى) دەپ اتايدى. فيشەر («سيبيرسكايا يستوريا») يكار مۋرۋن دەگەن حۋانحە، سوندىقتان قازاقتار وڭتۇستىك سىبىرگە شىڭعىستان الدەقايدا كەيىن قونىس اۋداردى دەگەن بولجام ايتادى. كلاپروت (Memoires relatifs a l'Asie) بۇل [گيپوتەزانى] جوققا شىعارىپ، يۋان ديناستياسى (1280 1367 جج.) تاريحىنان ءۇزىندى كەلتىرىپ، وندا ki li ki sz (kirkis دەپ وقى) حالقى تۋرالى جازىلعانىن ءۋاج ەتەدى.

بۇل حالىقتىڭ كەلەسى تاعدىرى سىبىردە ورىستار پايدا بولعانعا دەيىن جانە كازاكتار مەن قازاقتار جانە ۋريانحايلارمەن قاقتىعىسىنا دەيىن بەلگىسىز. ەسەسىنە XVII عاسىر بويى ءسىبىر جازبالارىندا ولاردى ۇزدىكسىز كەزدەستىرەمىز. ولار بىردە تومعا، كۋزنەتسكىگە شابۋىل جاسايدى، بىردە تەلەۋىتتەرمەن، ۋريانحاي التان حانمەن || نەمەسە جوڭعار تايشىسىمەن*11 وداق قۇرادى. 1606 جىلى نەمچا بوداندىق سۇراپ، وسى ديپلوماتيالىق كەلىسسوز ءۇشىن [ايەلىن] جىبەرەدى. ايەل ءىستى ءساتتى جۇرگىزە المايدى، ونى كەمسىتىپ، قازاقتار ءوش الىپ، تارا مەن تومعا شابۋىل جاسايدى. 1607 جىلى ولار ورىس بودانىنا وتەدى، ال 1642 جىلى جوڭعار بيلەۋشىسى باتورعا باعىنىپ، ال 1657 جىلى ۋريانحاي التان حاننىڭ [ۇلى] لوبزاننىڭ بودانى بولادى. ولار ول كەزدە اق جانە قارا يۋس بويىمەن، اباقان، وڭتۇستىكتە سايان تاۋلارىنا دەيىن، باتىسقا تومعا دەيىن جانە شىعىسقا ەنيسەيگە دەيىن كوشىپ قونىپ ءجۇردى (قازاقتار تۋرالى فيشەردىڭ «سيبيرسكايا يستوريا»; ياكينفتىڭ «يستوريچەسكيە وبوزرەنيە ويراتوۆ» ەڭبەكتەرىن قارا).

XVII عاسىردىڭ سوڭىندا قازاقتار مۇلدەم جوق بولىپ، ولاردىڭ اتى ءسىبىر جازبالارىندا كەزدەسپەيدى.

فيشەردىڭ مالىمەتى بويىنشا، ولاردى جوڭعار [قوڭتايشىسى] كوشىرىپ جىبەرەدى، بىراق قايدا ەكەنىن ول بىلمەيدى، بىراق ەستىگەن مالىمەتتەرگە سۇيەنىپ، ولاردىڭ جاڭا مەكەنى تيبەت پەن گيندۋكۋش تاۋىنىڭ ماڭى بولار دەپ بولجايدى. لەۆشيننىڭ ايتۋىنشا، سىبىردە بولعان شۆەد وفيتسەرلەرى بۇل وقيعانى العاش بولىپ تاريحقا ەنگىزگەن (لەۆشين «وپيسانيە كيرگيز كايساتسكيح ورد ي ستەپەي»). كلاپروت بۇل پىكىردى راستاپ، ولاردىڭ جاڭا قونىستارىن ءدال كورسەتەدى (Journal Asiatique, 1823).

تۇتاس تايپا كەنەتتەن جوعالىپ، قالماقتاردىڭ ءبىر بولىگىنە اينالىپ شىعا كەلدى دەگەن ياكينف اكەيدىڭ بولجامىنا كەلىسۋ قيىن. ياكينف قازاقتاردىڭ قىرعىزدار ەكەنىنە سەنىمدى، بىراق سوڭعىسى تۇركىلىك ءسىبىر قازاقتارىنان مۇلدەم بولەك حالىق، ال ولاردىڭ كەرگىز دەگەن اتاۋى تۇركىلىك. «ءسىبىر كازاكتارى، - دەيدى اۆتور، - قىرعىز دەپ اتالاتىن ءبىر قالماق توبىمەن كەزدەسكەن». مۇنداي بولجامدار ەشقانداي پايدا اكەلمەيدى: باشقۇرت بولىسىندا كەرەي دەگەن رۋ بار، قىرىم نوعايلارى مەن استراحان گۋبەرنياسىنىڭ كۋندۋر11 تاتارلارىندا جانە قازاقتاردا دا بار. وسىعان قاراپ، || ەنيسەي قىرعىزدارى باشقۇرتتاردان، نوعايلاردان نەمەسە قازاقتاردان شىقتى دەۋگە بولا ما نەمەسە كەرىسىنشە، باشقۇرتتار، نوعايلار مەن قازاقتار قىرعىزداردان شىقتى ما؟ عالىم موناح نە شىعىستىق نە ءتىپتى ءوزى كوپ مالىمەت العان قىتاي دەرەكتەرىنە دە سۇيەنبەگەن. حاكاستار دەپ اتالاتىن قىرعىزدار تۇركى حوي حۋىمەن تۋىسقان حالىق رەتىندە اسپان استى يمپەرياسىنىڭ تاريحشىلارىنىڭ جازباسىندا كەزدەسەدى (Klaproth, Memoires relatifs a l'Asie) ونىڭ شىڭعىسحان تۋرالى تاريحىندا كيرتسزيس حالقىنا ەلشىلىك تۋرالى ايتىلعان. قىرعىزدار مەن قالماقتار اراسىنان شىققان حالىق قونىس اۋدارعان قىرعىزداردىڭ قالىپ قويعاندارىنان نەمەسە قازاقتار*12 مەن كۋندۋر تاتارلارى سياقتى اسكەري تۇتقىنداردان قالىپتاسۋى مۇمكىن. گەورگي12 1779 جىلى جارىق كورگەن ەڭبەگىندە*13 حالىقتاردى سيپاتتاي كەلىپ، بىلاي دەيدى: «ولاردىڭ اراسىندا (كۋندۋر تاتارلارى) قىرعىز تايپاسى نەمەسە ۇلى ءجۇز قازاقتارى بار (ۇلى ءجۇز قازاقتارى قىرعىزدارمەن كورشى بولعاندىقتان، اۆتور ولاردى ۇنەمى شاتاستىرادى), ولار 1758 جىلى جوڭعارلاردىڭ ءبىراز بولىگىمەن قوسىلدى». باشقۇرت پەن نوعايلارعا دا ولار وسىنداي سەبەپتەرمەن قوسىلۋى مۇمكىن. باشقۇرتتار 1780 جىلدىڭ وزىندە اق ورتا ءجۇزدىڭ [نايمان] بولىستارى، اياگوز وزەنى بويىنان مال ۇرلايتىن بولعان. ال نوعايلار تاريحي مالىمەتتەر مەن حالىق اڭىزدارى بويىنشا، قازاق دالاسىندا 1680 جىلعا دەيىن، تارباعاتايدان شىققان تورعاۋىتتاردىڭ باسشىسى13 [حو] ورلىكتىڭ كوتەرىلىسىنە دەيىن ءومىر سۇرگەن. بارىمتا كوشپەندى دالا حالقىندا بۇرىننان بار، سوندىقتان شاپقىنعا دا كەدەرگى (؟) بولماعان.

داي تسين ي تۋن ءچجيدىڭ قىتاي گەوگرافياسىندا پولۋ نەمەسە پۋلۋ دەپ اتالاتىن قازىرگى قارا وردا*14 القابىندا ەجەلدەن كوشىپ قونعان تۇركى تايپاسى تۋرالى ايتىلادى جانە ولار، تان ديناستياسى تۇسىندا ءومىر سۇرگەن قىتايلىقتار ولارمەن ارالاسپاعان (Tableaux historiques de l'Asie. Journal Asiatique, 1823; Memoires relatifs a l'Asie). قاشعاردا پۋلۋلاردىڭ بولعانىنا سۇيەنە وتىرىپ، قىتاي گەوگرافى مىنانداي بولجام ايتادى: «پولۋ اتاۋى بورۋعا ۇقساس، سوندىقتان پۋلۋ دەگەن قىرعىزدار ەكەنىنە كۇمان جوق». اۆتور بۋرۋت دەگەن اتاۋدى مىندەتتى تۇردە تۇسىندىرگىسى كەلگەن، تەك قىتايلىق عانا پولۋدان بۋرۋت جاساي الادى (لەۆشين «وپيسانيە كيرگيز-كايساتسكيح ورد ي ستەپەي»; وتەچەستۆەننىە زاپيسكي; Klaproth. Magasin Asiatigue).

|| قىزىق، بۋرۋت ءسوزى قايدان شىقتى ەكەن; قىرعىزدار وزدەرىن قىرعىز دەپ اتايدى، ال پولۋ، بۋرۋلار نەمەسە بۋرۋتتار تۋرالى، شاماسى، ەشتەڭە بىلمەيدى. بۇل اتاۋ جوعارىدا ايتىلعانداي، قىتاي ءسوزى ەمەس، ال قىتايلىقتىڭ وتە اقىلدى، عىلىمي جولمەن ءسوزدىڭ ماعىناسىن تۇسىندىرگىسى كەلگەنى كورىنىپ تۇر. ەگەر قىرعىزدار اراسىندا بۋرۋت دەگەن رۋ بولسا دا، ول تەك قىرعىز تايپاسىنان شىققان بولۋى مۇمكىن، راشيد اد-ءديننىڭ جازۋىنشا، ولار قازاق سەكىلدى ورمان حالقى بولىپ، ويراتتارعا جاتقان (جۋرنال مينيستەرستۆا نارودنوگو پروسۆەششەنيا. 1845 ج. مامىر).

كەيىنگى ۇرپاقتا ولاردىڭ بۇرىن ەنيسەي بويىندا كوشىپ-قونعانى جانە وڭتۇستىككە قونىس اۋدارۋى ساقتالدى ما، جوق پا - ءبىز بىلمەيمىز. بىزگە بەلگىلىسى - ولار اڭىزعا وتە باي. ۇلى جۇزدەگى ۇكىمەت تاراپىنان پريستاۆ بولعان مايور گ. فرانەلدىڭ 1849 جىلى جيناعان مالىمەتتەرىنە سايكەس، ولار وزدەرىنە دەيىن سول جەردى مەكەن ەتكەن نوعايلاردىڭ ۇرپاعىمىز دەپ سانايدى. ولاردىڭ ءتۇپ اتاسى قىرعىزباي ەكى ۇلى اتىگەن*15 جانە تاعايمەن نوعاي كنيازدەرى ماناس پەن ونىڭ ۇلى سەمەتەي ىعىستىرعان سوڭ، ىلە جاعالاۋىنان قاشىپ، وڭتۇستىكتە ورنالاسقان تاۋلارعا كەتەدى.

قىرعىزبايدىڭ ۇلكەن ۇلى ءامۋداريا مەن سىرداريانىڭ جوعارعى جاعىندا، باداحشان*16 تاۋلارى اراسىندا جاتقان پامير القابىندا كوشىپ جۇرەدى، ال كىشىسى كۇنگەي مەن تەرىسكەي تاۋلارىنىڭ القابىنا قونىستانادى. ءبىرىنشىسى - كۇنگەي الاتاۋدىڭ وڭتۇستىك باۋرايىنا، [ىستىقكولدىڭ] سولتۇستىك جاعالاۋىنا دەيىن، ەكىنشىسى - كولدىڭ وڭتۇستىك جاعالاۋى مەن قىرعىز الاتاۋدىڭ سولتۇستىك باۋرايىنا، كول جاعالاي ورنالاسادى. بىزگە ىستىقكول قىرعىزدارىنىڭ تەك ءۇش رۋى عانا بەلگىلى، ال وڭتۇستىكتە تۇراتىن ولاردىڭ تۋىستارى جايلى مالىمەت جوق; قىتايلىقتاردىڭ جازۋىنشا ولار ون بەس رۋدان تۇرادى.

ىستىق*17 جاعاسىندا شاشىراپ جاتقان كونە قالالار مەن مۇنارالاردىڭ قيراندىلارى دا نوعاي كەزەڭىندەگى حالىققا تەلىنەدى. ||

جالپى، ءبىزدىڭ قىرعىز ورداسى جايلى مالىمەتتەرىمىز تىم شەكتەۋلى. اناعۇرلىم جاعا مالىمەتتەردى كۇتۋگە تۋرا كەلەدى، ولاردى ەندى بۋعۋلار ءبىزدىڭ بودانىمىز بولعاننان كەيىن جيناۋ مۇمكىن بولار.

قىرعىزداردىڭ ىستىقكولى... جاعىمسىز اۋا رايى كەزىندە ءار ءتۇرلى ءۇي تۇرمىس زاتتارىن جاعاعا شىعارىپ تاستايدى. حالىق بۇل قۇبىلىستى بىلاي تۇسىندىرەدى: ەرتەدە، نوعاي داۋىرىندە كول اينالاسىندا گۇلدەنگەن قالالار مەن ەلدى مەكەندەر كوپ بولعان. قۇداي حالىقتى بۇزىلعانى جانە دىنسىزدىگى ءۇشىن جازالايدى: جاعالاۋدىڭ شىعىس بولىگى قالالار مەن ەلدى مەكەندەرىمەن قوسا جەر استىنا كەتىپ، كول ءدىنسىز نوعاي رۋىن تولايىم جۇتىپ جىبەرەدى.

بۇل نوعايلار تۋرالى اڭىز كەرەمەت. بۇعان قوسا، ول كوشپەندى ورتاازيالىق تايپالاردىڭ بارىنە ورتاق. قازاقتار ءوز جەرلەرىنىڭ وڭتۇستىك جانە باتىس بولىگىندەگى قيراندىلاردىڭ بارلىعىن نوعايلارعا تيەسىلى دەيدى. قاراقالپاقتار مەن باشقۇرتتار دا نوعايلارعا قاتىسىمىز بار دەسەدى. بۇل ماسەلە زەرتتەۋگە تۇرارلىق، سوندىقتان مەن ول جايىندا تولىعىراق14 وزگە جەردە، باسقا وقيعاعا بايلانىستى بايانداماقپىن. ەندى قازاقتارعا ورالايىق.

قازاقتار ءتىلى جاعىنان تۇركى حالىقتارىنا جاتادى جانە شىعۋ تەگىن كوپ ادامدار تۇركىلەر دەپ تانيدى. قازاق حالقى ەشقاشاندا ساليقالى زەرتتەۋ نىسانى بولعان ەمەس، لەۆشيننىڭ «وپيسانيا كيرگيز كايساتسكيح ورد ي ستەپەي» [جانە برونەۆسكيدىڭ «زاپيسكي و كيرگيز كايساكاح سرەدنەي وردى»] (وتەچەستۆەننىە زاپيسكي) اتتى ءبىرشاما قۇندى، بىراق كەيدە ورتادان تومەن دەڭگەيدە جازىلعان ەڭبەكتەردى ەسەپتەمەگەندە، ءتىپتى ماڭىزدى ەتنوگرافيالىق جانە اعارتۋشىلىق ماقالالاردى وقىمادىق.

كوپتەگەن عىلىمي زەرتتەۋشىلەر عۇندار، پەچەنەگتەر، وعىز، اۆارلار تۋرالى ايتا وتىرىپ، مىنانداي قورىتىندى جاسايدى: عۇندار تىرشىلىك ەتكەن ولكەدە مەكەندەيتىن، اتتيلا15 مونارحياسى قۇلاعاننان كەيىن، ەدىلگە ورالعان جانە ۇزاق ۋاقىت كۋتيگۋر، ارزي گۋر دەگەن اتپەن بەلگىلى بولعان قازاقتار مەن قالماقتار عۇنداردىڭ ۇرپاعى. شىنىندا دا قازاقتار سياقتى جازۋ سىزۋى جوق، دەمەك، وتكەنىنەن ەشقانداي ەستەلىك قالماعان حالىقتاردىڭ شىعۋ تەگىن انىقتاۋ وتە قيىن. كوشپەندى حالىقتاردىڭ شىعۋ تەگى مەن تاريحى سياقتى ەشقانداي ناقتى مالىمەتتەر، دەرەكتەر بولماعان سوڭ ەشتەڭەگە انىق كوز جەتكىزبەيتىن تۇماندى بولجامدار جاساۋعا ماجبۇرلەيدى. بىراق، حالىقتىڭ ەتنوگرافياسىن مۇقيات زەرتتەي وتىرىپ، ءبىز ءدال اقيقات بولماسا دا، بەلگىسىزدىكتىڭ قالىڭ تۇمانىن ازداپ اشاتىن، ونىڭ ءسال دە بولسا ساۋلەسىن تابا الامىز. ەگەر گومەردىڭ16 پوەتيكالىق شىعارمالارى مەن گەرودوتتىڭ17 ەل اۋزىنان جيناعان مالىمەتتەرى تاريحي قۇندى ماعلۇماتتار دەۋگە تۇرارلىق بولسا; ەگەر اۋىزدان اۋىزعا تاراپ جەتكەن كەز كەلگەن مىسالدىڭ نەگىزىندە شىندىق وقيعا جاتقان بولسا، وندا قازاقتاردىڭ كونەدەن كەلە جاتقان اڭىز اڭگىمەلەرى، تۇرمىس تىرشىلىگى، قازىرگى كۇنگى ءومىر سالتى مەن اتا بابا تۇرمىسىنىڭ ايناسى بولعان ءداستۇرى جانە سالىستىرا كەلگەندە تاريحي مالىمەتتەرمەن بارلىق جاعىنان ءدال كەلەتىن وسىنىڭ بارلىعى تاريحي اقيقات دەگەن ءسوز. تۇتاس قوعامنىڭ ءومىرى مەن دامۋىن، سەزىم-تۇيسىگىن بەينەلەيتىن... تازا حالىقتىق اقىل ويدىڭ تۋىندىسى رەتىندە... حالىق اۋزىنان ءبىر ادام ءسوزى سياقتى توگىلگەن بۇل شىعارمالار تاريحي، فيلولوگيالىق جانە پسيحولوگيالىق تۇرعىدان قىزىعۋشىلىق تۋدىرادى.

كوشپەندى تاتارلار18 يسلام ءدىنىن ۇستانعانىمەن، ءدىنسىز باۋىرلارى سياقتى وتىرىقشى تايپالاستارىنا قاراما قايشى قالىپتاسقان. ولارعا ەرتەدە قابىلداعان مۇسىلمان ءدىنى تاتارلار مەن باسقالارعا ىقپال ەتكەندەي اسەرى بولمادى. قازاقتاردىڭ وسىدان 20 جىل بۇرىن ورىس اكىمشىلىگى [ايماققا ءبولۋدى] ەنگىزگەنگە دەيىن مۇسىلمان اتى عانا بولدى. ولار بۇرىنعىداي وزدەرىنىڭ شاماندىق سالت-داستۇرلەرىن جالعاستىرىپ، رۋحتارمەن تىلدەسەتىن باقسىنى قۇرمەت تۇتتى. دالانىڭ ءبىر دە ءبىر باتىرى مۇحاممەد پايعامباردىڭ كىم ەكەنىن بىلگەن ەمەس. ورتا ءجۇزدىڭ سۇلتانى باراق (1749 جىلى دۇنيە سالعان) تاتار مەن بۇقارلىقتاردان: «و، مۇحاممەد! اللادان باسقا قۇداي جوق، مۇحاممەد ونىڭ ەلشىسى» دەگەن ءسوزدى ەستىپ، قىزىعۋشىلىق تانىتىپ، بىلاي دەپ سۇرايدى: «بارلىق تاتارلار مەن سارتتار مۇحاممەد، مۇحاممەد دەيدى، شاماسى ول پىسىق بىرەۋ بولسا كەرەك» دەپتى. بىراق قازىر مۇلدەم باسقاشا. 1822 جىلى العاشقى وكرۋگ اشىلعاننان بەرى، ۇكىمەتتىڭ قامقورلىعى ارقاسىندا يسلام تەز تارالدى. ءاربىر اۋىلدا مولدا مەن كوشپەلى مەدرەسە بار، وتىز كۇن ورازا ۇستاپ، بەس ۋاقىت ناماز وقىمايتىنداردى ەشكىم تىڭدامايدى، تۋىسقاندارى قۇرمەتتەمەيدى; ءبىر سوزبەن ايتقاندا قىر قازاعى فاناتيزم جاعىنان ستامبۋل دارۋىشىنەن*18, شىر اينالعان ءماۋلاۋي19 باۋىرلاستىعىنىڭ وكىلدەرىنەن كەم تۇسپەيدى... || دالاداعى جاڭا دىننەن كەلەر ۇرپاققا قانداي پايدا كەلەتىنىن ءبىر قۇداي بىلەدى. ولاردىڭ ءبارىن بۇرىنعى قالپىندا قالدىرعان ءجون ەمەس پە ەدى؟ قازاق دالانىڭ ەلىككىش ۇلدارىنا ءتان قىلىقپەن [يسلامعا] بوي ۇردى، ەندى قۇرانمەن كەلىسپەيتىن ەشتەڭەنى دە مويىندامايدى. ولەڭدەر، كونە جىرلار، كۇرەس، ايەل ەركىندىگى مەن ونىڭ كوپپەن بىرگە كوڭىل كوتەرۋى - بارلىعى ۇمىتىلىپ بارادى. ايەلدى ۇيدەن شىعارماي ۇستاۋدى قولداۋشىلار كوپتەپ تابىلۋدا، كيىز ۇيگە تىعىلعان ولاردىڭ بايعۇس [ايەلدەرى] كىم ءوتىپ بارادى، جارىق دۇنيەدە نە بولىپ جاتىر، سونى كورۋ ءۇشىن كيىز ءۇيدىڭ كيىزىن تەسىپ، سىعالاپ تۇراتىن بولدى. ايەلدەردىڭ تابيعاتى سونداي: ولار تىيىم سالىنعان جەمىستى جەمەيىنشە تىنىم تاپپايدى. قارتتار جاڭالىقتى قابىلداي الماي شاعىمدانادى; ايەلدەر قارتتاردىڭ پىكىرىنە ىشتەي قوسىلادى، جاستار كوبىنە تاڭداۋ جاساي الماي تولقيدى: ۇيلەنگەنگە دەيىن ولار ەسكىلىكتى قولدايدى، ۇيلەنگەن سوڭ ءتاۋباسىنا كەلىپ، پارىزداردى ورىنداۋعا كوشەدى; بىراق ۋاعىز بەن پايعامبار سۇننەتىن تولىق ساقتامايدى. قازاقتاردى بۇرىنعىداي جايىنا قالدىرۋ دۇرىس بولماس پا ەدى؟ ولاردىڭ تابيعي دارىنى - شىدامدىلىق. ولار العىر ويىمەن دىننەن اقيقاتتى تاۋىپ، تەز دامىپ العا جىلجىعانىمەن، توقىراپ قالادى،... ولاردىڭ ءبىرازى مۇلدەم قاراما قايشى كەتىپ ءجۇر. قازىرگى كەزدە انىق بايقالماعانمەن، شىعىسقا ەلىكتەيتىن مۇسىلماندىق پەن ورىسقا قاراپ بوي تۇزەيتىن جاڭا اراسىندا كۇشتى كۇرەس ءجۇرىپ جاتىر. مۇنداي قۇبىلىستى نوعايلار دا، باشقۇرلار دا باستان كەشىرىپ وتىر، بۇرىن قازاقتاردان مال بارىمتالايتىن ولار ەندى تازا تاتارعا اينالىپ كەتتى. دالانىڭ اتاقتى مۋزىكانتتارى باشقۇرت سىبىزعىشىلارى قازىر ءان سالمايدى جانە باتىرلار تۋرالى جىر تولعاپ، كوپشىلىكتىڭ كوزىن جاسقا تولتىرمايدى. «التىن وردانىڭ جوقتاۋى» دا ەستىلمەيدى - ونىڭ زامانى وتكەن. قازاقتار دا قايتادان قالىپتاسىپ كەلەدى، قاراقالپاق تايپاسى جوعالۋ الدىندا، ەجەلگى تاتاردىڭ دا جەر بەتىنەن مۇلدەم جوعالۋ قاۋپى ءتونىپ تۇر. «اللانىڭ قالاۋى بولسىن! ءبىزدىڭ ءبارىمىزدى جاراتقان اللا جانە ءبارىمىز وعان قايتىپ ورالامىز».

|| ەۋروپادا ءالى كۇنگە دەيىن كوشپەندى تايپالار قاتىگەز توبىر جانە ءتارتىپسىز جابايىلار دەگەن قاتە تۇسىنىك باسىم. كوشپەندى مونعولدار مەن قازاق تۋرالى تۇسىنىك دورەكى جانە مال سياقتى ۆارۆار دەگەن يدەيامەن تىعىز بايلانىستى. الايدا، وسى ۆارۆارلاردىڭ كوپ بولىگىنىڭ ءوز ادەبيەتى مەن جازباشا جانە اۋىزشا ەرتەگى اڭىزدارى بار. العاشقىلاردىڭ قاتارىنا مونعولدار مەن جوڭعارلار، ەكىنشىلەرىنە مونعول تۇركى تەكتەس كوشپەندى تايپالار جاتادى. قىر قازاعى ءوزىنىڭ ار ۇياتى مەن اقىل وي قابىلەتى جاعىنان وتىرىقشى تاتار مەن تۇرىكتەن الدەقايدا جوعارى. پوەزياعا يكەمدىلىگى، اسىرەسە سۋىرىپ سالىپ جانىنان جىر شىعارۋ بارلىق كوشپەندىلەردىڭ ەرەكشەلىگى. بەدۋيندەردىڭ اقىندىق قابىلەتى مەن ولاردىڭ سۋىرىپ سالما اقىندارى ەۋروپالىقتارعا جاقسى تانىس. اراب جازيراسى مەن شاتىرلاردا بولعان بارلىق ساياحاتشىلار بار ساۋالعا كومەيلەرىنەن ءتورت جولدان تۇراتىن دۇرىس قۇرىلعان ۇيقاستى ولەڭمەن جاۋاپ اتقىلاعان بالالار تۋرالى تاڭدانا جازعان. مونعول-تۇركى ۇرپاعى دا وسىنداي. بەيقام كوشپەندى ءومىردىڭ ىقپالى ما، جوق تابيعاتقا جاقىن، جۇلدىزدى اشىق اسپان مەن كەڭ-بايتاق دالامەن ەتەنە بولۋ كوشپەندىلەردىڭ اقىنجاندىلىق جانە قاعىلەزدىگىنىڭ سەبەبى مە، بىزگە ءبىلىپ كەرەگى جوق، بۇل سۇراقتىڭ شەشۋىن تابيعاتتى باقىلايتىن، سولار ونىڭ ادامعا ىقپالىن جانە سول ىقپالدىڭ جەمىسىن زەردەلەيتىن عالىمدارعا قالدىرايىق. ءبىز تەك دەرەكتەر مەن مالىمەتتەردى ۇسىنامىز.

بارلىق تاتار حالىقتارىنىڭ ىشىندە اقىندىق قابىلەتى جاعىنان قازاقتار الدىڭعى ورىندا دەرلىك. ولار تۋرالى ءبىزدىڭ قۇرمەتتى شىعىستانۋشىمىز سەنكوۆسكيدىڭ ارابتار جايلى ايتقان پىكىرىن قايتالاۋعا بولادى: بەدۋين - || تابيعاتىنان ولەڭ قۇراستىرۋشى جانە كوبىنە اقىن. قازاق اقىندارىنىڭ تۋىندىلارىنان اراب پوەزياسىنداعى سياقتى ولەڭ جولدارىنىڭ دۇرىس قۇرىلۋى بايقالماعانىمەن، ولاردا دا بەلگىلى ەرەجەلەر بار. تۇركى ديالەكتىلەرىنىڭ كورنەكتىسى قازاق تىلىندە گيپەربوليكالىق بەينەلەۋ اراب تىلىندەگى سەكىلدى يلەنە بەرمەيدى، دەمەك ولاردىڭ پوەتيكالىق ەرەكشەلىكتەرى ءار ءتۇرلى بولۋى قاجەت. دالا پوەزياسى رەتىندە ول اراب پوەزياسىنا جاقىن، دالا ءومىرىن سۋرەتتەيدى، كوشپەندى تىرلىكتىڭ بىرقالىپتى كورىنىستەرى، تايپالاردىڭ قاقتىعىسى مەن ءبىر بىرىمەن جاۋلاسۋى - ولاردىڭ ۇقساستىعىن ۇستەي تۇسەدى. قالاي بولعان جاعدايدا دا قازاقتاردىڭ پوەزياسى ءومىردىڭ ناقتى كورىنىسى، قوعامداعى تۇسىنىك پەن قارىم قاتىناستىڭ بايانى رەتىندە وتە قىزىقتى جانە الۋان قىرلى بولىپ كەلەدى. وسى ماقالامەن قازاقتاردىڭ پوەزياسى جانە سۋىرىپ سالمالىعى تۋرالى ءسوزىمىزدى اياقتايمىز.

نەگىزگى ويىمىزعا قايتا ورالساق. تاريحي تۇرعىدان العاندا، حالىقتىڭ اقىندىق رۋحى كەرەمەت: بىرىنشىدەن، سۋىرىپ سالما اقىنداردىڭ تاڭقالارلىق جادى ارقاسىندا قاھارمانداردىڭ ەرلىگىن جىر ەتكەن بارلىق كونە پوەمالار تاماشا ەسكە ساقتاۋ قابىلەتىنىڭ ارقاسىندا كوپشىلىگى ءتىلىنىڭ كونەلىگى جاعىنان جانە جاڭا بۋىنعا تۇسىنىكسىز كوپ سوزدەرى بويىنشا التىن وردا كەزەڭىنە جاتاتىن ءوز قاھارماندارى تۋرالى تاريحى وقيعالارى بويىنشا دا بىزگە بۇرمالاۋسىز جەتكەن. ەكىنشىدەن، ءارتۇرلى كەزەڭدە ءومىر سۇرگەن اقىن-جىراۋلار حالىق ساناسىنا ءوز ءداۋىرىنىڭ وقيعاسىن سىڭىرگەنى سونشالىق، ونىڭ بارلىعى بىرىگىپ كەلىپ، ءبىر ءبۇتىندى قۇرايدى. ۇشىنشىدەن، وسى پوەمالاردىڭ بارلىعى سالت داستۇرمەن، ماقال ماتەلدەرمەن، حالىقتىڭ ادامگەرشىلىك تۋرالى جارعىلارىمەن بىرىگە كەلىپ، حالىقتىڭ تاريحي جانە رۋحاني ءومىرىنىڭ وتكەنىن تولىق كورسەتە وتىرىپ، تاريحي وقيعالاردى تولىقتىرۋعا جانە ولاردىڭ كەزەڭىن انىقتاۋعا جاردەمدەسەدى. قازاقتاردىڭ كونە اڭىز اڭگىمەلەر مەن نانىم سەنىم، ىرىمداردى سونشالىقتى تازا، باستاپقى قالپىندا ساقتالىپ قالعانى تاڭقالدىرادى، ال ودان دا تاڭ قالارلىعى دالانىڭ بارلىق الىس تۇكپىرىندە، اسىرەسە ولەڭ-جىرلار، ءبىر قولمەن كوشىرىلگەن قولجازباداعىداي وزگەرىسسىز، قاز قالپىندا ايتىلادى. كوشپەندى، ساۋاتسىز حالىقتىڭ اۋىزشا دەرەكتەرى ادام سەنگىسىز دالمە ءدال ساقتالعانى قانشالىقتى تاڭقالارلىق بولعانىمەن، بۇل شاك كەلتىرۋگە بولمايتىن شىنايى دالەل.