كۇندەلىك جاز¬بايتىن قازاقى سالاقتىعىمىزعا قانشا وكىنسەك تە، سول كۇننەن باستاپ ورنىن تولتىرا بەرۋگە بولاتىن وسى ولقىلىقتى ءارى قاراي تاعى جالعاستىرا بەرەمىز. ونى ايتىپ وتىرعان سەبەبىم، كەشە وزىمىزبەن قاتار جۇرگەن ساعات اشىمباەۆ تۋرالى وسى ەستەلىكتى بۇدان بەس-التى جىل بۇرىن جازىپ تاستاماقشى بولىپ، ويىمدى ءپىسىرىپ، ەندى قولعا قالام الۋعا انە كىرىسەم، مىنە كىرىسەم دەپ جۇرگەندە، كۇندەلىكتى كۇيبەڭنىڭ بىتپەيتىن ءبىر شارۋالارى كيمەلەپ، كەشىگە بەردىم. بۇگىن ەسىم¬دەگىلەردى قاعازعا تۇسىرەيىن دەسەم، سودان بەرى دە ءبىراز جايتتەردىڭ جادىمدا كو¬مەسكىلەنە باستاعانىن سە¬زىپ، تاعى دا ءوزىمدى ءوزىم جاز¬عىرىپ وتىرعان جاعدايىم بار.
ەندى ءتىپتى ارىدان باستاۋعا تۋرا كەلەدى.
بۇگىن باستان وتكەن ءبىر وقيعانىڭ كەيىن باسقا ءبىر وقيعاعا سەبەپ بولاتىنىن بايقاماي قالامىز.
1986 جىلى جاپونياعا تۋريستىك ماقساتپەن ساپار¬لاپ قايتاتىن جولداما قولىما ءتيدى. كەڭەس وكىمە¬تىنىڭ كەزىندە بۇل ءبىر سيرەك ءساتى تۇسەتىن شارۋا ەدى. جە¬مە-جەمگە كەلگەندە كەجە¬گەم كەيىن تارتىپ، سوناۋ قيىر شىعىسقا بارعىم كەلمەي قالدى. سول كەزدە دەن¬ساۋلىعىمنىڭ سىر بە¬رىپ جۇرگەنى دە سەبەپ بولسا كەرەك. ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قو¬لىنا تۇسە بەرمەيتىن سيرەك جولدامانى ءبىرىنشى قولقا سالعان كىسىگە – پروفەسسور اسقار توقپانوۆقا بەرە سالدىم.

كۇندەلىك جاز¬بايتىن قازاقى سالاقتىعىمىزعا قانشا وكىنسەك تە، سول كۇننەن باستاپ ورنىن تولتىرا بەرۋگە بولاتىن وسى ولقىلىقتى ءارى قاراي تاعى جالعاستىرا بەرەمىز. ونى ايتىپ وتىرعان سەبەبىم، كەشە وزىمىزبەن قاتار جۇرگەن ساعات اشىمباەۆ تۋرالى وسى ەستەلىكتى بۇدان بەس-التى جىل بۇرىن جازىپ تاستاماقشى بولىپ، ويىمدى ءپىسىرىپ، ەندى قولعا قالام الۋعا انە كىرىسەم، مىنە كىرىسەم دەپ جۇرگەندە، كۇندەلىكتى كۇيبەڭنىڭ بىتپەيتىن ءبىر شارۋالارى كيمەلەپ، كەشىگە بەردىم. بۇگىن ەسىم¬دەگىلەردى قاعازعا تۇسىرەيىن دەسەم، سودان بەرى دە ءبىراز جايتتەردىڭ جادىمدا كو¬مەسكىلەنە باستاعانىن سە¬زىپ، تاعى دا ءوزىمدى ءوزىم جاز¬عىرىپ وتىرعان جاعدايىم بار.
ەندى ءتىپتى ارىدان باستاۋعا تۋرا كەلەدى.
بۇگىن باستان وتكەن ءبىر وقيعانىڭ كەيىن باسقا ءبىر وقيعاعا سەبەپ بولاتىنىن بايقاماي قالامىز.
1986 جىلى جاپونياعا تۋريستىك ماقساتپەن ساپار¬لاپ قايتاتىن جولداما قولىما ءتيدى. كەڭەس وكىمە¬تىنىڭ كەزىندە بۇل ءبىر سيرەك ءساتى تۇسەتىن شارۋا ەدى. جە¬مە-جەمگە كەلگەندە كەجە¬گەم كەيىن تارتىپ، سوناۋ قيىر شىعىسقا بارعىم كەلمەي قالدى. سول كەزدە دەن¬ساۋلىعىمنىڭ سىر بە¬رىپ جۇرگەنى دە سەبەپ بولسا كەرەك. ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قو¬لىنا تۇسە بەرمەيتىن سيرەك جولدامانى ءبىرىنشى قولقا سالعان كىسىگە – پروفەسسور اسقار توقپانوۆقا بەرە سالدىم.
جاپونياعا جولىم تۇسپەگەنى مەكتەپتە وقيتىن ءۇش بالاما باتىپتى. ولاردىڭ سىنىپتاستارىنىڭ ءبىرىنىڭ اكەسى انا شەتەلگە، ءبىرىنىڭ اكەسى مىنا شەتەلگە با¬رىپ كەلگەن. ولار اڭگىمە تيەگىن اعىت¬قان¬دا، اۋىلدان الماتىعا ەندى كەلگەن مەنىڭ با¬لالارىم، ايتارعا اڭگىمە تاپپاي، قامى¬عىپ قالادى ەكەن. بۇل دا – قورلىق. شەت¬ەلگە شىعاراتىن كەلەسى جولدامانى وي¬لان¬باستان الامىن دەپ جۇرگەندە، ماعان كۋ¬باعا بارىپ قايتۋعا ۇسىنىس جاسادى. جا¬پونيانى جىراقسىنىپ جۇرگەندە، كۋ¬باعا تاپ بولدىم. بالالارىمنىڭ كوڭىلىن قيماي، مۇحيتتىڭ ارعى جاعىنا، بوستان¬دىق ارالىنا اتتانىپ كەتە باردىم. بۇل 1986 جىلدىڭ 16 جەلتوقسانى بولاتىن.
كەلەر جىلدىڭ 3 قاڭتارى كۇنى الماتىعا قايتىپ كەلسەم، ەلىمىزدە تالاي وقيعالار بولىپ ۇلگەرىپتى. الاڭداعى ەرەۋىلدىڭ بەل ورتاسىندا جۇرگەن ۇلكەن بالام تۇگىلى، جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ حابارىن جيىرما كۇن كەشىگىپ ەستىگەن مەنى دە ۇلتشىلداردىڭ تىزىمىنە قوسىپ، تەرگەۋگە الدى. وزىمنەن ەشتەڭە شىقپايتىنىن بىلگەن سوڭ، مەنەن ساعات اشىمباەۆ تۋرالى “كومپرومات” الۋعا تىرىستى. “س.اشىمباەۆتىڭ وسىلاي دەۋى مۇمكىن بە، وسىلاي ىستەۋى مۇمكىن بە؟” دەگەن قيالي سۇراقتارىن قاداپ سۇرايدى. جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ ەپيتسەنترىندەگى كەڭسەمىزدىڭ تەرەزەسىنەن بۇكىل ايۋاندىقتى كوزىمەن كورىپ وتىرعان، قازاقتىڭ ارمان-اڭسارى دەسە باسىن بايگەگە ويلانباي تىگەتىن ساعات اشىمباەۆتان شىنىندا ءبارىن كۇتۋگە بولاتىن ەدى. ول ۇلتتىڭ مۇددەسى ءۇشىن وتقا ءتۇسىپ كەتۋدەن تايىن¬بايتىن ءبىر ءپارۋانا كوبەلەك ەدى عوي. (وسى جەردە ءوزىم ۇنەمى تاڭعالاتىن مىنا ءبىر جايدى ايتا كەتكىم كەلەدى. جەلتوقسان كوتەرىلىسى كەزىندە كوزگە ءتۇسىپ قالىپ، جازا تارتقان كەيبىر قانداستارىمىز جايشى¬لىقتا جەلتوقساننىڭ باتىرىمىز دەپ كەۋدەسىن سوعادى دا ىلە-شالا جازىقسىز جاپا شەگىپ ەدىم دەپ، اقتالعىسى كەلىپ، ىزدەنىپ جۇرەدى. قيسىن قايدا؟ ەكىنىڭ ءبىرى ەمەس پە؟!) قازاقتىڭ قارادومالاق بالالارىنىڭ يتكە تالانعانىن كوزىمەن كورگەن ساعات اشىمباەۆ بۇعىپ قالماي¬تىن ەرلەردىڭ سويىنان ەدى عوي!
ءبىز ستۋدەنت بولعان 1968-1972 جىل¬دا¬رى الماتىنىڭ جوعارى وقۋ ورىندا¬رىندا، اسىرەسە، كازپي مەن كازگۋ-ءدىڭ مەحما¬تىندا ادەبي باسقوسۋلار ءجيى وتەتىن دە، سونداي جيىنداردا سۋىرىلىپ شىعىپ ولەڭ وقيتىن كەڭشىلىك، جاراسقاندارمەن جاعالاسىپ مىنبەگە كوتەرىلىپ، القىنىپ سويلەپ تۇراتىن ستۋدەنت ساعات اشىمباەۆ مەن قاتارلىلاردىڭ كوبىنىڭ ەسىندە قالعان بولۋى كەرەك. ەكپىندەپ سويلەيتىن. ۋىسىندا ۋماجدالىپ تۇراتىن كەپكاسى دا جادىمدا.
1982 جىلى الماتى جوعارى پارتيا مەكتەبىنىڭ جۋرناليستيكا ءبولىمىن ۇزدىك ءبىتىرىپ، جىل سوڭىندا قازاق تەلەدي¬دا¬رىنىڭ جاستار حابارلارى باس رەداكتسيا¬سىنا باس رەداكتور بولىپ كەلدىم. جاستارعا ارنالعان “جۇرەكتەن قوزعايىق” دەگەن جاڭا تەلەحاباردى باسقارۋعا لايىقتى ويى ۇشقىر، ءتىلى شەشەن جۇرگىزۋشى ىزدەي باستاعاندا، ەسىمە باياعى ەكپىندەپ سويلەيتىن ساعات ورالا كەتتى. ىزدەستىرسەك، اۆتورلىق قوعامدى (ۆااپ) باسقارىپ وتىر ەكەن. قازىرگى “حابار” اگەنتتىگى ورنالاسقان، سالپىنشاقتى عيماراتتىڭ ەڭ ۇستىڭگى قاباتىنىڭ وڭ جاق بۇرىشىنداعى شەتكى كابينەتتە ساكەڭ¬مەن بىرگە “جۇرەكتەن قوزعايىقتىڭ” نەشە ءتۇرلى جوباسىن تالقىلاپ، تالاي كەشتى بىرگە وتكىزدىك. اقىلداسۋعا دا، كەيىن حا¬بار¬دى وتكىزۋگە دە لۇقپان سىدىقوۆ، ابدىمالىك نىسانباەۆ، باقتاجار مەكى¬شەۆ، كۇلاش اقجولتاەۆا سەكىلدى ءبىراز وي¬لى جاندار بەلسەنە قاتىستى. اۋىل شا¬رۋا¬شىلىعى جانە زووتەحنيكالىق-مال¬دارىگەرلىك ينستيتۋتتا وتكەن سول جاستار حابارى ءوز كەزىندە ەلگە كەڭىنەن تانىمال بولدى. ۇلت مۇددەسى، قازاق جاستارىنىڭ مۇرات-ماقساتى تۋرالى وزىق ويلار، باتىل پايىمداۋلار ورتاعا ءتۇستى. سونىڭ بارىنە قوزعاۋ سالاتىن تەلەجۇرگىزۋشى ساعات اشىمباەۆ ەدى.
تەلەراديوكوميتەت توراعاسىنىڭ ورىن¬باسارىنىڭ بوساعان ورنىنا كىم كەلەدى دەپ بال اشىپ جۇرگەنىمىزدە، اياق استىنان، ەشكىم ويلاماعان جەردەن ساعات اشىمباەۆ سول قىزمەتكە كەلە قالدى. جوعارىداعى باس¬شىلار ساكەڭدى – ساعاتتى اكەلىپ ۇجىم¬¬عا تانىستىرىپ كەتكەن سوڭ، تۇستەن كەي¬ىن جاڭا باستىعىمىز مەنىڭ كابينەتىمە كى¬رىپ كەلدى. مەن ادەبي-درامالىق حابار¬لار باس رەداكتسياسىن باسقارۋشى ەدىم. وڭاشادا قۋانىشىمىزدى ءبولىسىپ بولعان سوڭ:
– مەنىڭ وسى جوعارى قىزمەتكە كە¬لۋىمە تەلەجۇرگىزۋشىلىگىم سىلتاۋ بولدى. ال تەلەجۇرگىزۋشى بولۋىما سەبەپ بولعان سەنسىڭ. ەندى تىزە قوسىپ، بىرگە جۇمىس ىستەيىك. ءوزىڭ بىلەسىڭ، مەن تەلەديداردىڭ ىشكى قۇپيالارىنان بەيحابار اداممىن. جۇمىستى نەدەن باستاۋىم كەرەك؟ – دەپ ساكەڭ سۇراقتى توتەسىنەن قويدى.
ول جىلدارى قازاق تەلەديدارىنىڭ ديرەكتورى – كوپ جىل تەلەراديو سالا¬سىندا قىزمەت ىستەگەن، قۋ¬لىعىنا قۇرىق بويلامايتىن يزيا ەينەحوۆيچ في¬دەل دەگەن كىسى. قازاقشا حابار¬لاردىڭ جالپى كولەمى 30-35 پايىزدان اسپايدى. اسىرمايدى. ءار رەداكتسيانى باسقاراتىن ساڭگەرەي تاجىعۇلوۆ، كەڭەس دۇيسەكەەۆ، قاجى قورعانوۆ، تاعى بىرەر جىگىت، ديرەكتسيانىڭ مۇشەسى رەتىندە جينالىس سايىن فيدەلمەن، ونىڭ سويىلىن سوعاتىن پارتكوم سۆەتلانا تاتەنكومەن شايقاسامىز دا جاتامىز. تەحنيكانىڭ قۇلاعىن ۇستاعان مامانداردىڭ كوبىسى – سول ەكەۋىنىڭ سويىلىن سوعاتىندار. تىزەگە سالسا دا، الداسا دا سولاردىڭ ءسوزى وتەدى. قازاق تىلىندەگى ءار حابار ءۇشىن، ولاردىڭ ءتۇسى¬رىلۋى، قۇراستىرىلۋى، ەفيرگە قويىلۋى ءۇشىن كوزگە كورىن¬بەيتىن مايدان ءجۇرىپ جاتادى. ساكەڭ¬نىڭ جۇ¬مىستى نەدەن باستاسام ەكەن دەگەن وزىمسىنگەن ساۋالىنا:
– تەلەتەحنو¬لو¬گيا¬¬¬نى زەرت¬تەۋدەن، ۇيرەنۋدەن باستا¬عان ءجون شىعار. كەز كەل¬گەن بەينەينجەنەر، ىشكى جۇمىس¬تىڭ قي¬تۇر¬قى¬سىن بىلمەگەن جان¬دى الداپ كەتە بە¬رەدى. قازاقشا حا¬بار¬لاردىڭ سورى قاي¬نايتىنى سودان، – دەپ اعىمنان جارى¬لىپ، حاباردى ستۋديادا پىسىقتاۋ، ءتۇسىرۋ، قۇراستىرۋ كەزىندەگى قياناتتاردىڭ جايىن ايتىپ، ءوز تىلىمىزدەگى تەلەحابارلاردىڭ جولىن كەڭىتۋدىڭ امالدارىن ايتا باستادىم. مەنىڭ ءسوزىم وعان جاقپادى. نەگە جاقپا¬عانىن ءالى كۇنگە انىق تۇسىنبەيمىن. جانارىن ءبىر نۇكتەگە قاداپ، ءتۇيىلىپ وتىرىپ قالاتىنى بولۋشى ەدى. ءسويتتى. ءسىرا، ورتالىق كومي¬تەتتەن الىپ كەلگەن تاپسىرمالارىمەن مەنىڭ كوزقاراسىم قابىسپادى-اۋ دەپ شامالايمىن. وت پەن سۋدىڭ اراسىندا قاپىلىپ جۇرگەن ماعان جاڭا باسشىنىڭ قازاق تىلىندەگى حابارلارعا وڭ قاباعى كەرەك ەدى. مەنىڭ ءسوزىمدى جاراتپاعان ساكەڭ ورنىنان تۇرىپ جۇرە بەردى دە، سول بەتىمەن بىرەر اي مەنەن بويىن اۋلاق ۇستادى. ءبىر كۇنى، كەشكە جاقىن، تاعى دا وڭاشا اڭگىمەگە شاقىردى دا:
– سەنىكى دۇرىس ەكەن. مىناۋ ءبىر جا¬¬¬¬سى¬رىن سوعىس ءجۇرىپ جاتقان جەر عوي. اقىل¬دا¬سىپ تۇرايىق، – دەپ مامىلە ايتتى. وسىدان باستاپ ولە-ولگەنشە ساكەڭمەن سىيلاس، سىرلاس بولدىق دەسەم، ارتىق ايتقاندىق ەمەس شىعار.
وزدەرىنىڭ قىزمەت كابينەتتەرىن ماسكەۋ¬دىڭ كرەملىندەي كۇزەتتىرىپ، جان تىنىشتى¬عىن قىزعىشتاي قوريتىن كەيىنگى باسشىلار¬داي ەمەس، ساعات اشىمباەۆتىڭ ەسىگى ءوز قاراماعىنداعىلارعا ايقارا اشىق بولاتىن. قابىلداۋ بولمەسىندە سارىلىپ وتىرماۋشى ەدىك. وعان كەز كەلگەن ۋاقىتتا كىرىپ بارىپ، شىعارماشىلىق جۇمىستىڭ ۇساق-تۇيەك ماسەلەلەرىن ايتا بەرۋگە بولاتىن. قيالى دا جۇيرىك، ويى دا شاپشاڭ ساكەڭ اياق استىنان جاڭا يدەيالار تۋىنداتىپ، شۇعىل تاپسىر¬مالار بەرىپ، ونى جۇزەگە اسىرعانشا تىنىم تاپتىرمايتىن. كەزىندە قازاق قاۋىمىنا كەڭىنەن تانىمال بولعان “قارىز بەن پارىز” باعدارلاماسى دا وسىلايشا شۇعىل شەشىمىن تاپقان ءىس ەدى. ارينە، وعان دەيىن دە ءوزى جەكە ويلانىپ-تولعانىپ، ساناسىندا ءپىسىرىپ العان بولۋى كەرەك. جوبانىڭ سوڭعى شيراتىلۋىنا مەنى شاقىرىپ، اقىلعا قوستى دا، حاباردىڭ بىرنەشە اتىن الدىما جايىپ سالىپ:
– تاڭداشى، – دەدى.
مەن “قارىز بەن پارىز” دەگەن نۇسقانى تاڭدادىم. قاسىنداعى عالىمداردىڭ ءبىرى قارىز بەن پارىز دەگەن ۇعىمداردىڭ ۇقساستىعىن ايتىپ كەلە جاتىر ەدى، ساكەڭ ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ تاستاپ:
– ءبىتتى. وسىعان توقتايمىز! – دەپ كەسىپ ايتتى. قازاق قوعامىنداعى ءتۇرلى ءتۇيىندى ماسەلەلەردى باتىل ءسوز ەتىپ، ويعا قوزعاۋ سالعان وسى جوبا ساعات اشىمباەۆتىڭ ءوز قانداستارىنان قانشالىقتى وزىپ كەتكەنىن، ۇلت بولاشاعىنىڭ قامىن قانداي جوعارى دەڭگەيدە ويلاي الاتىنىن، سول ۇلى مۇراتتار ءۇشىن باسىن بايگەگە دە تىگە الاتىنىن قاپىسىز دالەلدەدى. “قارىز بەن پارىز” باعدارلاماسى ءپىشىنى جونىنەن كونە بولىپ كورىنگەنىمەن، وندا تەلەتەحنولوگيانىڭ بار¬شا مۇمكىندىكتەرى، قوسىمشا كومپونەنتتەرى از پايدالانىلعانىمەن، ساكەڭنىڭ وزىق ويى، پاراساتتى پايىمداۋلارى ارقىلى قوعامدىق پىكىردىڭ كوشىن باستادى. عاسىر باسىنداعى الاش قوزعالىسىنىڭ يدەيالارى وسىندا جاڭاشا مازمۇن تابا وتىرىپ، تىنىسى تايانىپ قالعان تاۋەلسىزدىكتىڭ باستى ۇستانىمدارى دا ەرىكسىز تىلگە ورالىپ جاتتى. ساعاتتى ۇلت كوسەمدەرىنىڭ قاتارىنا قوسقان وسى ۇلتجاندىلىق ونىڭ ۇلان-عايىر بىلىمىنەن، ىزدەنىستەرىنەن باستاۋ الۋشى ەدى.
ساكەڭ شىن مانىسىندە ءبىلىمپاز، كوپ وقيتىن كىسى ەدى. ول كىتاپحاناسى باي ادام¬داردى قۇرمەت تۇتاتىن. كىتابى كوپ قالام¬گەردىڭ ادەبي دارىنىنىڭ تاپشىلىعىنا دا كەشىرىممەن قارايتىن. سونداي ءبىر ورتاقول اقىندى ول كىسىنىڭ كوڭىلى ءۇشىن دارىپتەپ تەلەحابار دايىنداعانىمىز ۇمىتىلماي ەستە قالدى. ساكەڭ وزىنە قاجەت كىتاپتىڭ سوڭىنا شىراق الىپ تۇسەتىن. 90-شى جىلى ماسكەۋدىڭ “مىسل” باسپاسىنان فريدريح نيتسشەنىڭ قوس تومدىعى شىقتى دەپ ەستىپ، قانشا الاسۇرعانىمەن، الماتىدان قولىنا تۇسىرە المادى. ءبىر كۇنى:
– نيتسشەنىڭ بىرنەشە داناسى سەنىڭ جەزقاز¬عانىڭا ءبولىنىپ كەتىپتى. قالايدا قولعا ءتۇسىرۋىڭ كەرەك، – دەپ قيعىلىق سالدى.
جەزقازعانداعى كىتاپ ساۋداسىنىڭ باستىعى – وبلىستىق ماي-دىڭ باستىعى گيللەنىڭ ايەلى ەكەن. اتىن ۇمىتتىم. ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسى، بىرەۋلەر ارقىلى گيللەگە شىعىپ، ول ايەلىنە ايتىپ، نيتسشەنىڭ قوس تومدىعىنىڭ ەكى داناسىن ولجالادىق. ساكەڭ ايەلى ۇل تاپقانداي قۋاندى. سول كەزدەگى اقشامەن 60 رۋبلگە الىنعان نەمىس فيلوسوفىنان ساكەڭنىڭ نە تاپقانى وزىنە ايان، ال مەنىڭ نيتسشە مۇراسىنا ءالى كۇنگە ءتىسىم باتپاي جۇرگەنىن نەسىنە جاسىرايىن.
جاڭىلماسام، 89-شى جىلدىڭ باسىندا ارقالى اقىن كەڭشىلىك مىرزابەكوۆ كەنەتتەن قايتىس بولدى. بۇل كۇتپەگەن قازا ونىڭ دوسى ساعاتقا دا، كەڭشىلىكپەن ۋنيۆەرسيتەت ءدارىسحاناسىندا بىرگە وتىرعان، ۇيالاس كۇشىكتەي ءىنىسى ماعان دا قاتتى باتتى. مارقۇمدى تۋىسقاندارى ءوز توپىراعى – تورعايعا اپارىپ جەرلەمەكشى بولدى دا، بىراق الماتىنىڭ اۋا رايى جولدى كەسىپ، ۇشاق ۇزاق ۋاقىت ەرۋ بولدى. مەن:
سەنىڭ جولىڭ كەشەدەن كەسىلۋدە،
جاتسىڭ ءۇنسىز تابىتتىڭ بەسىگىندە.
جىبەرگىسى كەلمەي مە الماتىنىڭ،
سامولەتى تورعايدىڭ كەشىگۋدە، – دەپ باستا¬لا¬تىن ولەڭ جازىپ، ساعاتقا وقىپ بەردىم. قاتتى تەبىرەنگەن ساكەڭ:
– كەڭشىلىكتىڭ زامانداس دوستارىن تەلەستۋدياعا جيناپ، دوسىمىزدى ەسكە الايىق. ەلگە كوڭىل ايتايىق. قاتا¬رى¬مىزدىڭ سيرەي باستاعانى وسى بولار. ءوزى¬مىزدى ءبىر تۇگەندەپ الايىق، – دەپ باستاما كوتەردى. سول كۇنى جاسى قىرىقتىڭ ار جاق-بەر جا¬عىنداعى ونشاقتى ادەبيەتشى قازاق تەلەديدارىنىڭ ەفيرىنە شىعىپ، كەڭشىلىكپەن قوشتاسۋ ءسوزىن ايتتىق. حاباردى ساعات اشىمباەۆتىڭ ءوزى جۇرگىزدى. تولقىپ سويلەدى. ءبىزدىڭ قاتارىمىزعا دا شەڭگەلىن سالا باستاعان سۇم اجالدىڭ داۋاسىزدىعىنا نازالاندى. سول كۇنى ساكەڭنىڭ قاسىندا قازداي ءتىزىلىپ وتىرعان قاتارلارىنىڭ جاراسقان ابدىراشەۆ، تىنىشباي راحيموۆ سەكىلدى ءبىر توبى باقيلىق بولىپ كەتكەلى دە ءبىراز جىل ءوتتى. قايتىپ ورالمايتىن ساپاردى ساكەڭنىڭ ءوزى باستاعانىن وكىنىشپەن ەسكە الامىز.
ورتالىق كوميتەتتىڭ حاتشىسى وزبەك¬الى جانىبەكوۆ اعامىز ساعاتقا كوپ قولداۋ كورسەتتى. كەيدە قىزبالىقپەن الدى-ارتىن اڭداماي، وت باسىپ قالا بەرەتىن ساكەڭدى بەدەلدى باسشى قاناتىنىڭ استىنا الىپ جۇرەتىنىن ءجيى اڭعارۋشى ەدىك. ءبىر قىزىعى وزاعاڭ كەيبىر وڭاشا جولىعىسۋلارعا لاۋازىم بيىگىندە وتىرعان ساعاتپەن بىرگە ونىڭ قاراماعىنداعى كوپ باس رەداك¬توردىڭ ءبىرى مەنى دە قوساتىن. مۇنداي جۇزدەسۋلەردە كوبىنە ادەبيەت پەن ونەردى، تاريح پەن ارحەولوگيانى، رۋحاني مۇرانى ناسيحاتتاۋدىڭ كەزەكتى شارالارى ءسوز بولاتىن. جەڭىل ازىلدەر دە ايتىلۋشى ەدى. سونداي ءبىر سەنبىدەگى كەزدەسۋدىڭ سوڭىنا تامان وزەكەڭ:
– وسى ەكەۋىڭدە ءۇي-كۇي جوق پا؟ – دەپ تىڭنان قالجىڭ باستادى.
– نەگە جوق بولسىن...
– ەندەشە وسىنداي كەڭ ۋاقىتتا حاتشىنى ۇيلەرىڭە شاقىرىپ، اس-سۋ بەرىپ جىبەرمەيسىڭدەر مە؟
ءازىل بولسا دا، شىن بولسا دا، بۇل كۇت¬پە¬گەن ۇسىنىستان ساكەڭ ەكەۋىمىز باسىمىزدى الا قاشتىق. جانىبەكوۆ سەكىلدى مارتەبەلى كىسىنى اياق استىنان ۇيگە الىپ بارۋ مەنىڭ اقىلىما سىيمايتىن شارۋا ەدى. دوستىق داڭعىلىنىڭ جوعارى جاعىندا تۇراتىن ساكەڭنىڭ ۇيىنەن ءبىر رەت شاي ىشكەنىم بولماسا، ول كىسىنىڭ توسىن قوناقتى قابىلداۋ قابىلەتىنەن بەيحابار ەدىم. مەدەۋ جاعىنان ءبىر جاقسى ۇيگە كوزى ءتۇسىپ جۇرگەن باستىعىم شىعارماشىلىق ادامىنىڭ جايلى باسپاناعا قانشالىقتى دىلگىر ەكەنىن تىلگە تيەك ەتىپ، تىعىرىقتان شىعارىپ اكەتتى. اۋەزوۆتىڭ، تولستويدىڭ، چەحوۆتىڭ جەكە ۇيلەرى تۋرالى قازبالاپ سويلەدى. ءبىزدىڭ شاي-سۋىمىزعا ءزارۋ دەيسىز بە، انشەيىن ءازىل ءۇشىن ءسوز باستاعان وزەكەڭنىڭ ساعات اڭگىمەسىنە ەلىككەنى سونشالىق، اقىرى ورتالىق كوميتەت عيماراتىنان شىعىپ، الگى مەدەۋ جاقتاعى ەرەكشە ءۇيدى كورۋگە تارتىپ كەتتىك. سىرتىنا جىلقىنىڭ بەينەسى بەدەرلەنىپ سالىنعان جەكە كوتتەدج سول كەزدە ۇشەۋمىزگە دە تاڭسىق كورىنىپ ەدى. قالامگەردىڭ ەركىندىگى تۋرالى ءبىراز قيالي اڭگىمە ايتتىق. حەمينگۋەيدىڭ گاۆاناداعى مۋزەي-ءۇيى تۋرالى مەنىڭ اڭگىمەم دە بىرازعا دەيىن تالعاجاۋ بولعان ءتارىزدى ەدى. وسى جەردە مەن وزەكەڭە:
– سىزدە دە ءۇي-كۇي جوق پا؟ بار بول¬سا، تۇسكى استى نەگە سوندا ىشپەيمىز؟ – دەپ قاتەرلىلەۋ قالجىڭ ايتىپ قالىپ ەدىم، ساكەڭ شوشىپ كەتىپ، اڭگىمەنىڭ تىگىسىن جاتقىزۋعا تىرىستى. ءوز باسىم جاسىمدا اۋزىم اۋىر، ورنىقتى بالا سياقتى ەدىم، جۇرە كەلە ورىندى-ورىنسىز قالجىڭداي بەرەتىن مىنەز تاپتىم دا، وماشەۆ، ايتوۆ پەن جۇرتباەۆ سياقتى قۇرداستارىما وتكىزەتىن ازىلدەرىمدى ۇلكەندى-كىشىلى كىسى¬لەرگە دە ايتا سالۋ داعدىما ەنە باستاعان. جايشىلىقتا ونداي بۇرالقى سوزگە بار دەنەسىن سەلكىلدەتىپ كۇلىپ الاتىن ساكەڭ، وزاعانىڭ الدىنداعى قالجىڭداردان بويىن تارتىپ جۇرەتىن. ءبىر جولى مەنىڭ كەلىنشەگىمە دە ۇستىمنەن “ارىز” ءتۇسىرىپ:
– قوي دەسەڭشى. ءبىر كۇنى ويىنى وسى¬لىپ جۇرمەسىن، – دەپ ساقتاندىرعانى بار.
قاتار جۇرگەن كوپ كۇندەردىڭ ءبىرازى ءىز-توزسىز سانادان ءوشىپ كەتىپتى. مەنىڭ تۋعان جەرىمە، جەزقازعان، جەزدى، ۇلىتاۋ ايما¬عىنا بارعان ءبىر ساپاردان قاتتى اسەرلەنىپ كەلگەنى ەسىمدە. تاريحي ولكەنىڭ بۇكىل تابي¬عاتى، مۇحتار، امانگەلدى، كوبەيسىن، سەرىك سەكىلدى كوشەلى كىسىلەردىڭ اجارلى اڭگىمە¬لەرى، ساقتاۋلى جادىگەرلەر ونىڭ قيالىنا قانات ءبىتىردى. “ساعان ءوزىمنىڭ نارىنقو¬لىمدى كورسەتەمىن، بىراق اۋىلدا كىسى كۇتە قوياتىنداي اعايىن¬دارىم از”، دەپ قامىق¬قانىن ۇمىتقا¬نىم جوق. ۇلىتاۋ ساپارىنان ورالعان سوڭ، ەلدەس اعايىن¬دارىم كامال سمايىلوۆ¬پەن، تورەگەلدى شارمانوۆپەن بىرگە ساكەڭدى ۇيگە شاقىر¬دىم. ءدام ۇستىندە ول كىسى ءبىزدىڭ ەلدەن كورگەن-بىلگەنىن ەكى اعامىزعا ريزاشىلىق¬پەن ايتىپ وتىردى. كامەكەڭ مەن توكەڭ:
– ەندى بىزگە نارىنقولدى كورسەتسەڭ¬شى. سەنىڭ اۋىلىڭدى ارالاپ قايتايىق، – دەپ ساعاتتى قاجاڭقىراپ وتىردى.
– سىزدەردەي ۇلىق كىسىلەردى كۇتىپ الاتىن اعايىنىم از، – دەپ ساكەڭ شىنداۋعا كوشكەندە، ت.شارمانوۆ:
– سەن قىسىلما. ءبىز اۋداندىق اۋرۋ¬حا¬نانىڭ ءبىر بولمەسىنە قونا سالامىز. ءوزىڭ قاسىمىزدا بولساڭ جەتەدى، – دەپ قالجىڭدى ورشىتە ءتۇستى. ساكەڭ مۇنى قانشا كۇلكىگە جەڭدىرگەنمەن، كوڭىل تۇكپىرىندە ءبىر قاياۋدىڭ بارى انىق ەدى. قازىر، ءوزى ومىردەن وزىپ، الاشتىڭ ارداقتى ازاماتتارىنىڭ قاتارىنا قوسىل¬عان كەزدە، ساعات اشىمباەۆتىڭ ەسىمىن بەدەل تۇتىپ، ونىمەن ماقتاناتىن ازاماتتار از ەمەس ەكەنىن بايقايمىز. ال ساعات قۇلاشىن جايار كەزىندە، قياعا شىرقار كەزىندە كىبىر¬تىكتەي بەرگەنىنە كۋا بولعان بىزدەر تۇرمىس تۇيتكىلدەرىنىڭ وسىنداي كوشەلى كىسىگە دە باۋىر جازدىرماعانىن كورىپ ەدىك-اۋ...
ساكەڭ ءومىرىنىڭ سوڭعى ساعاتتارىندا ونىڭ ساناسىنا سالماق تۇسىرگەن قاڭقۋ سوزدەردى دە ءوز قۇلاعىمىزبەن ەستىدىك. سول كۇنگى لەزدەمەدە بۇرىننان قىڭىرايىپ جۇرەتىن ءبىر رەجيسسەر تەلەراديوكو¬مي¬تەتىنىڭ توراعاسى ساعات اشىمباەۆقا ءجونسىز سوقتىعىپ، اۋىر-اۋىر سوزدەر ايتىپ قالدى. شامدانعان ساكەڭ القىنىپ تۇرىپ جاۋاپ بەردى. رەنجىدى. قازاقى بەيادەپ قىلىعىمىزعا قامىقتى. توراعا ءبىزدىڭ قورعاشتاۋىمىزعا ءزارۋ ەمەس شىعار دەدىك پە، ۇيرەنشىكتى بوپسالاۋدىڭ ءبىرى عوي دەپ ءمان بەرمەدىك پە، ۇندەمەي، سالعىرت تىڭداپ، وتىرا بەردىك.
ءسوزدىڭ قۇنىن بىلەتىن ساعات اشىمباەۆتىڭ نازىك جۇرەگى قياناتقا شىداس بەرمەگەن ەكەن.
ساعات دوستىڭ توسىن اجالى تۋرالى سۋىق حابار سول كۇنى كەشكە مەنى ءوز ۇيىمدە قۋىپ جەتتى.

ءجۇرسىن ەرمان،  اقىن.