قازاقستاننان رەسەيگە كوشۋ ءۇردىسى 1970 جىلدان 1994 جىلعا دەيىن قارقىندى ءجۇردى. 1995 جىلدان كەيىن ول كوش سايابىرسىپ قالدى. 1988 جىلى ەلىمىزدەگى نەمىس دياسپوراسىنىڭ وكىلدەرىنە گەرمانياعا كوشۋگە رۇقسات بەرىلدى. ءبىر ميلليون نەمىستەن 130 مىڭ ادام قالدى. ەلدەگى حالىقتىڭ 50 پايىزعا جۋىعىن قۇراعان ورىس قازىر 19 پايىزعا جەتپەيدى. وسىلايشا، توقسانىنشى جىلدارى قازاقستاندا دەموگرافيالىق ميگراتسيالىق وتارسىزدانۋ جۇمىسى قارقىندى جۇرە باستادى. قازىر، قۇدايعا شۇكىر، ەلىمىزدەگى ورىس دياسپوراسىنىڭ تاريحي وتانىنا كوشۋ ءۇردىسى جاندانا باستادى.

سوڭعى جىلدارداعى مالىمەتتەرگە كوز سالايىق. ماسەلەنكي، 2014 جىلى - 24 مىڭ ادام، 2015 جىلى - 32 مىڭ، 2016 جىلى - 38 مىڭ ادام تاريحي وتاندارىنا كوشكەن. پولياك سەكىلدى از دياسپورالار سانى ەميگراتسيا سەبەبىنەن تاۋسىلدى دەسەم بولادى.

ورىستىڭ سانى 1991 جىلعا دەيىن قازاقپەن تەڭ بولعان، ودان بۇرىن ءتىپتى قازاقتان ۇلەس سالماعى باسىم ەدى. قازىر قازاق 18 ميلليون، جالپى تۇرعىننىڭ  71%، ال ورىس 19% بولدى. 1999-2009 جىلداردا قازاقستانداعى قازاق 26.3 پايىزعا ءوستى. كەلەسى ونجىلدىقتا (ياعني 2009-2019 جىلداردا) 20-23 پايىزعا وسەتىنى انىق.

ورىس، ۋكراين،بەلورۋستار مەن تاتارلار 1992 جىلدان بەرى دەپوپۋلياتسياعا ءتۇستى: ولاردا تۋعانداردان ولگەندەر سانى ارتىق. وسىلايشا سەپاراتيزم قاۋپى سەيىلىپ كەلەدى. ورىس پەن نەمىستىڭ كوشۋ سەبەبىن رەسەي مەن گەرمانياداعى تۇرمىس دەڭگەيىمەن بايلانىستىرۋ كەرەك. كەيبىر باسىلىمدار قازاقتار قىسىم كورسەتتى دەپ وتىرىك بايبالام سالىپ ءجۇر. رەسەي مەن گەرمانيانىڭ تۇرمىستىق احۋالى قازاقستانمەن سالىستىرعاندا تىم جاقسى. مۇنىڭ سىرتىندا ورىس پەن نەمىس اتا مەكەنىن اڭسايدى.

1994 جىلى كەرى ميگراتسيالىق سالدو 410 مىڭ بولىپ، ەميگراتسيا  جايى تومەندەي باستادى. سوڭعى ەميگراتسيانىڭ ءورشۋى 2016 جىلى بولدى. بۇعان سولتۇستىك قازاقستانداعى كوكتەمدەگى سۋ تاسقىنىنىڭ زاردابى مەن ۇرەي اسەرى بولۋى مۇمكىن. پەتروپاۆلوۆسك، قوستاناي، پاۆلوداردان سول جىلى تاريحي وتانىنا كوشكەندەر سانى ارتقان. اسىرەسە، اتباساردان سوڭعى بەس جىلدا كوشكەندەر قالا حالقىنىڭ سانىن ءبىراز ازايتىپ تاستادى.

ەسەسىنە بۇل وڭىرگە وڭتۇستىك پەن باتىس قازاقستاننان كوشىپ كەلىپ جاتقاندار بارشىلىق.

قازىر ورالماندار لەگى نەگىزىنەن وزبەكستاننان (61- 64%) كەلىپ جاتىر. قىتايدان كوشىپ كەلەتىندەردىڭ سانى ازايدى. الدىمەن قازاقستان جاعى كوپتەگەن  قۇجات تاۋقىمەت قولدان تۋدىردى، ەندى قىتاي جاعى قازاققا كوشىپ كەتۋگە كەدەرگى جاساپ وتىر.

ۇزىن سانى قازاقستانعا ءبىر ميلليون ورالمان كەلدى دەپ ەسەپتەلەدى. سولاردىڭ ەسەبىنەن سولتۇستىك جانە ورتالىق قازاقستان قازاقتانىپ كەلەدى. قازاق مەكتەبىندە وقيتىن قازاقتاردىڭ  ۇلەسى - 91%، ال ورىس مەكتەبىندەگى قازاق بالاسى بار بولعانى - 9%-دى قۇراپ وتىر.

قازاقستاندا تۇرعىن سانى ميلليوننان اسقان ءۇش قالا پايدا بولدى: شىمكەنت، الماتى جانە استانا. قازاقتىڭ 60% قالادا تۇرادى. سويتە تۇرا بىرىنشىدەن، ءتىل ساياساتىن تىم باسەڭ جۇرگىزىپ وتىرمىز. ەكىنشىدەن، اسسيميلياتسيالىق ۇردىستەر ستيحيالى تۇردە عانا ءجۇرىپ جاتىر. ياعني، ارنايى مەملەكەتتىك ساياسات  جوق. ۇشىنشىدەن، قازاقتىڭ ءبىر بولىگى ءورىستىلدى جەكە جۇرت بولىپ ءبولىنۋ قاۋپى تۋىپ وتىر. بيلىك وسى ۇردىستەردىڭ قاۋىپتى باعىتىن بوگەۋ كەرەك.

گەرمانيادا تۇرىكتەردىڭ بەلدى ازاماتتارى تۇرىكتەرگە تۇرىك مەكتەپتەرىن اشۋدى سۇراپ، تالاپ قويعانىن بىلەمىز. دەموكرات مەركەل بۇل تالاپقا «جوق» دەپ جاۋاپ بەرىپ: «گەرمانيادا تۇرعىلارىڭ كەلسە، ينتەگرتسيالانىڭدار، اسسيميلياتسياعا تۇسىڭدەر» دەدى. باتىس  ەلدەرىندە تۇرعان ەلگە ءسىڭۋ، ياعني اسسيميلياتسياعا ءتۇسۋ - پروگرەسسيۆتى ءۇردىس بولىپ ەسەپتەلەدى.قازاقستان ۇكىمەتى دە ينتەگراتسيالىق ۇردىستەردى ىنتالاندىرۋ كەرەك: ءوز ەركىمەن قازاق بولام دەيتىن وزبەك، ۇيعىر تاعى باسقالارعا كەدەرگىسىز قازاق بولۋعا جول اشقانى ءجون.

قازاق مەكتەبىن ورىستاندىرۋ كەڭەس داۋىرىندە باستالىپ، «پروەكت ينتەرناتسيوناليزاتسي كازاحسكوي شكولى» اتتى جوبا جاسالعان ەدى. قازاق نارازى بولعاندىقتان ول بيلىك بۇل ساياساتتان باس تارتتى. بىراق كەڭەس ۇكىمەتى قازاق مەكتەپتەرىن بىرتە-بىرتە ازايتۋدى جوسپارلاپ، قازاق بالاسىنىڭ 50% ورىس  مەكتەبىنە ەرىكسىز اۋىستى. بۇگىنگى كۇنى «ۇشتۇعىرلى ءتىل باعدارلاماسى» سول «پروەكت ينتەرناتسيوناليزاتسي كازاحسكوي شكولى» جوباسىنىڭ جالعاسى بولىپ تۇر. قازاق مەكتەبى ورىس مەكتەبىنىڭ ءبىر تۇرىنە اينالماق. بجعم بىرنەشە ءتىل ەنگىزۋ ارقىلى قازاق مەكتەبىندەگى ءبىلىم دارەجەسىن تومەندەتپەك. وسى جولمەن قازاق مەكتەبىنەن قازاق اتا-اناسىن جەرىتپەك. قىسقاسى، قازاقستاندا دياسپورا وكىلدەرىنىڭ اسسيميلياتسياعا ءتۇسۋى پروگرەسسيۆتى ءۇردىس بولىپ تابىلادى دەسەك تە، قازاقتاردى ەتەكباستى ەتۋدىڭ جىمىسقى ساياساتى جالعاسىپ كەلەدى.

ءازىمباي عالي

Abai.kz