جۋىردا قىتايدىڭ "تاڭ داۋىرىندەگى پوەزيا. ءۇش ءجۇز ولەڭ" اتتى كىتابىن وقىپ شىقتىم. 650-دەن 950-جىلدار ارالىعىندا ءومىر سۇرگەن جاڭ جيۋليڭ، لي باي، دۋ فۋ، ۋاڭ ۋي سەكىلدى جۇزدەگەن اقىننىڭ ءومىرباياندارى مەن ولەڭدەرى قاعازعا قاتتاپ، ءدال كەشە ومىردەن وتكەندەي تاسقا قاشاعان ەكەن. كەڭەستىك كەزەڭدە بەس عاسىردى جىرلاتقان مۇحتار ماعاۋيننىڭ ولشەۋسىز ەڭبەگى ويىما ورالا بەردى. ماعاۋين سىندى ءبىرتۋار ۇلدارىمىز بولماعاندا قازاقتىڭ ادەبيەتى قاراڭ قالعانداي ەكەن. بۇعان دا شۇكىر دەلىك. 

تاڭ داۋىرىندەگى قىتاي پوەزياسى، ونىڭ كوركەمدىگى، ومىرشەڭدىگى، يا باسقا دا كەمشىلىكتەرى جايلى ءلام-ميم دەگىم كەلمەيدى. وسى كىتاپتى وقىپ وتىرعاندا مەنىڭ سانامدى پوەزيادان گورى ساياسات ءوز ىرقىنا باعىندىرىپ الدى.

قىتاي سوناۋ 650 جىلدارداعى اقىندارىنىڭ قانداي ولەڭ جازىپ، كىممەن ىشكەنىن، قالاي ماس بولعانىن اڭىز ەمەس، دەرەكپەن ناقتىلاپ كەيىنگىگە جەتكىزىپ وتىر. اقىنداردىڭ تاريحى وسىلاي بولعان سوڭ، مەملەكەتتىڭ تاريحى جايلى اۋىز اشپاي-اق قويالىق. ال، بىزدە شە؟

ءبىز بار تاريحتى جوڭعار شاپقىنشىلىعىنان باستاعىمىز كەلەدى. قاي قازاق بولماسىن بابالارىنىڭ قالماقتى قىناداي قىرعانىن ماقتانۋعا اۋەس. ودان ىلگەرى تاريحقا ءتىس باتىرعىمىز كەلمەيدى. بار بولعانى 300 جىلدىق، قالا بەردى قازاق حاندىعى قۇرىلعان 550 جىلدىق تاريحىمىزدىڭ ءوزى ناقتى دەرەكتەن گورى اڭىزعا جاقىن.

وسىنى ايتار بولساڭ، قازاعىڭا جاۋ ادام بولىپ شىعا كەلەسىڭ. بۇكىل قازاق دالاسىن جوڭعاردان تازارتقان ابىلقايىردىڭ قولى ەكەنىن بۇگىندە ەشكىم ايتپايتىن بولدى. وسى اقيقاتتى مويىندار بولسا، كىشى ءجۇزدىڭ داڭقى ارتىپ، وزگە جۇزدەردىڭ ءجۇزى كۇيەردەي ساسىق نامىس بوي كوتەرەدى. "جەتىسۋدان التايعا دەيىنگى ايماقتى ابىلاي مەن قابانبايدىڭ قولى تازارتتى" دەگەن اقيقات ايتىلار بولسا، ۇلى ءجۇزدىڭ حالقى ۋ جۇتىپ ولەرى انىق. مىنە، ءبىزدىڭ تاريحتىڭ سىيقى وسى.

ءار ولكەنى ءبىر تۇلعاعا سىيلاپ، ءار اۋداننىڭ كىرە بەرىسىنە ءبىر-ءبىر اتقا مىنگەن باتىردىڭ ەسكەرتكىشىن قويۋمەن تاريح جاساعىمىز كەلەدى. قازاقتا جوڭعاردان بۇرىنعى زاماندى ءسوز ەتۋ، شىڭعىسحان قۇرعان ۇلى يمپەريانىڭ ەگەسى بولۋعا تالپىنۋ، تاريحتى جۇزدىك كوزقاراسپەن ەمەس، ەلدىك كوزقاراسپەن جازۋ جاعى كەمشىل. بۇل كەمشىلىك قاشانعا دەيىن سوزىلا بەرمەك؟

قازىر ءار ولكەنىڭ ءوز باتىرى بار. ول باتىرلاردىڭ تاريحى 90 جىلداردان كەيىن ەسكى جىرلار مەن اڭىز اڭگىمەلەردەگى ءتيىپ-قاشتى دەرەكتەر نەگىزىندە جاسالعاندىقتان بۇگىندە كوپ جازارماننىڭ وتىرىگى اشىلا باستادى. سوندا دا وتىرىك تاريح جازۋدان باس تارتا قويمادىق.

ناتيجەسىندە تۋعانىنا 250 جىل بولماعان تۇلعالاردى 350 جىلدىق مەرەيتويىن تويلاپ تاستادىق. قورقىت اتا سەكىلدى تىم ەرتەدە ءومىر سۇرگەن حالىقتىق اڭىزداردىڭ كەيىپكەرلەرىن تولە، ايتەكە بيلەردىڭ زامانداسى ەتىپ، تاعى الجاستىق. ءار قازاق ءوز باتىرىن قازاققا ءمالىم تۇلعالارمەن بايلانىستىرىپ، مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى "شەنەۋنىككە" اينالدىرعىسى كەلىپ شاپقىلاپ ءجۇر.

از اتا قازاقتى رۋعا ءبولىپ، قازاقتىڭ ەمەس، رۋلاردىڭ تاريحىن جازىپ جۇرگەنىمىزدى كورگەندە ىرگەدەگى قىتايلاردان ۇيالادى ەكەنسىڭ. "باقا-شايان جەيدى" دەپ مەنسىنبەيتىن حانزۋلارىمىز ءوز تاريحىن ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى داۋىرلەرگە دەيىن تامىرلاندىرىپ ۇلگەردى. "قىتاي قورعانىن ءبىز سالدىردىق" دەپ كۇپىنەتىن ءبىز بولساق، ەسكەرتكىش تۇرعىزۋدان ارى بارا الماي وتىرمىز. ال ەندى قىتايعا قارسى تۇر؟ ال، ەندى كۇش سىناس؟

ءوز تاريحىن تىم تەرەڭگە بويلاتىپ العان قىتاي مەملەكەتى قازىر قانداستارىمىزعا شەجىرە كىتاپ شىعارۋعا مولىنان مۇمكىندىك بەرىپ وتىر. ارعى بەتتە از البان مەن از قىزايدىڭ، از كەرەي مەن از نايماننىڭ باسىن بىرىكتىرمەۋ ءۇشىن جىلىنا بىرنەشە شەجىرە شىعىپ جاتقانعا ۇقسايدى. كەز-كەلگەن نارسەگە ۇركە قاراپ، استارىنان ساياسات ىزدەيتىن حانزۋلاردىڭ قازاق شەجىرەسىنە قامقور بولا قالۋى، ونىڭ جولىن ايقارا اشىپ تاستاۋىنىڭ استارىندا نە جاتىر؟ ارينە، ء"ار اتا شەجىرە ارقىلى بولشەكتەنىپ، ءبىر-بىرىمەن قىرىق پىشاق بولسىن" دەگەن نيەتتەن وزگە ەشتەڭە جوق.

قىتاي وسىنداي ساياسات ۇستانىپ وتىرعان كەزدە ءبىز دە سول دۇرمەككە ءوز ەركىمىزبەن ەرىپ، تاريحىمىزدى ءجۇزدىڭ ىڭعايىنا جىعا جازۋىمىز، ءۇش جۇزدەن شىققان ءۇش بيگە بار كىتاپتارىمىزدان تەڭدەي ورىن بەرىپ، ادىلەتتى بولا قالۋىمىزدىڭ سوڭى ەلدى قۇردىمعا جىبەرەرىن باعامدار ۋاقىت كەلگەن جوق پا؟

"تاڭ داۋىرىندەگى پوەزيا. ءۇش ءجۇز ولەڭ" اتتى كىتاپتى وقىپ وتىرىپ، وسىنداي ويلارعا بەرىلدىم. قىزىق-ءا!

ءشارىپحان قايسار

Abai.kz