يسلامدى ءىلىمى وتە يكەمدى. ونىڭ جەرگىلىكتى ەرەكشەلىكتەرگە، سالت-داستۇرلەر مەن مادەني-تاريحي بولمىسقا بىردەن ءسىڭىپ كەتە الاتىن قاسيەتى بار.

قازىر جۇرت جاپپاي زىكىردى جامانداپ، ونى ارحايكالىق دۇنيە، ەسكىلىكتىڭ قالدىعى، بىزگە مۇنىڭ قاجەتى جوق دەپ سوگەتىن بولدى، بۇل - ۇلكەن قاتەلىك. كەيبىرەۋلەر «قازىر الەمدە مودەرنيزاتسيا ءجۇرىپ جاتىر» دەيدى. ال سول مودەرنيزاتسيا دەگەنىمىز حالىقتىڭ رۋحىمەن، جۇرەگىمەن بايلانىستى بولماۋى كەرەك دەپ كىم ايتتى؟ مودەرنيزاتسيا  كەزەڭىندە بىزگە مورالدىق تۇرعىدان تازالانۋ كەرەك جوق دەپ كىم ايتتى؟ مودەرنيزاتسيا مەن يندۋستراليزاتسيا ادامداردىڭ پسيحيكاسىنا سالماق تۇسىرەدى. ەندەشە جاھاندانۋ داۋىرىندە ءبىزدىڭ پسيحيكامىزداعى كەرنەۋدى تاراتاتىن تەحنولوگيالار كەرەك ەمەس دەپ كىم ايتتى؟ ەڭسەنى ءتۇسىرىپ، ەسىڭدى ەسەڭگىرەتەتىن كۇندەلىكتى تىرشىلىكتىڭ قۇبىلىستارى - جاي عانا جولدان ءوتۋ، اۆتوكولىكتىڭ ءرولىن ۇستاپ وتىرۋ ت.ب كۇيبەڭ تىرلىكتىڭ ىستەرى ساناعا سالماق تۇسىرەتىنىن دارىگەرلەر الدەقاشان ەسكەرتىپ قويعان.

جالپىلاي العاندا، قالانىڭ تىرشىلىگى جۇيكەنى جۇقارتۋشى سەبەپ. ال ءجاريا زىكىر ارقىلى رۋحاني ەلجىرەپ، كوڭىلدى تىنىقتىرادى، بۇل كۇي «تاسقىن» دەپ اتايدى. ياعني رۋحاني پسيحولوگيالىق تىنىشتىق ورناتۋ. ءتىپتى باتىستا دا مۇنى ءتۇسىنىپ، سۋفيزمگە بەت بۇرىپ جاتىر (تولىققاندى ينتەللەگەنت، ينتەلليكتۋال ادامدار).

يسلامدى ءىلىمى وتە يكەمدى. ونىڭ جەرگىلىكتى ەرەكشەلىكتەرگە، سالت-داستۇرلەر مەن مادەني-تاريحي بولمىسقا بىردەن ءسىڭىپ كەتە الاتىن قاسيەتى بار.

قازىر جۇرت جاپپاي زىكىردى جامانداپ، ونى ارحايكالىق دۇنيە، ەسكىلىكتىڭ قالدىعى، بىزگە مۇنىڭ قاجەتى جوق دەپ سوگەتىن بولدى، بۇل - ۇلكەن قاتەلىك. كەيبىرەۋلەر «قازىر الەمدە مودەرنيزاتسيا ءجۇرىپ جاتىر» دەيدى. ال سول مودەرنيزاتسيا دەگەنىمىز حالىقتىڭ رۋحىمەن، جۇرەگىمەن بايلانىستى بولماۋى كەرەك دەپ كىم ايتتى؟ مودەرنيزاتسيا  كەزەڭىندە بىزگە مورالدىق تۇرعىدان تازالانۋ كەرەك جوق دەپ كىم ايتتى؟ مودەرنيزاتسيا مەن يندۋستراليزاتسيا ادامداردىڭ پسيحيكاسىنا سالماق تۇسىرەدى. ەندەشە جاھاندانۋ داۋىرىندە ءبىزدىڭ پسيحيكامىزداعى كەرنەۋدى تاراتاتىن تەحنولوگيالار كەرەك ەمەس دەپ كىم ايتتى؟ ەڭسەنى ءتۇسىرىپ، ەسىڭدى ەسەڭگىرەتەتىن كۇندەلىكتى تىرشىلىكتىڭ قۇبىلىستارى - جاي عانا جولدان ءوتۋ، اۆتوكولىكتىڭ ءرولىن ۇستاپ وتىرۋ ت.ب كۇيبەڭ تىرلىكتىڭ ىستەرى ساناعا سالماق تۇسىرەتىنىن دارىگەرلەر الدەقاشان ەسكەرتىپ قويعان.

جالپىلاي العاندا، قالانىڭ تىرشىلىگى جۇيكەنى جۇقارتۋشى سەبەپ. ال ءجاريا زىكىر ارقىلى رۋحاني ەلجىرەپ، كوڭىلدى تىنىقتىرادى، بۇل كۇي «تاسقىن» دەپ اتايدى. ياعني رۋحاني پسيحولوگيالىق تىنىشتىق ورناتۋ. ءتىپتى باتىستا دا مۇنى ءتۇسىنىپ، سۋفيزمگە بەت بۇرىپ جاتىر (تولىققاندى ينتەللەگەنت، ينتەلليكتۋال ادامدار).

ەۋروپانىڭ قازىرگى تانىمىنا نازار اۋدارىڭىزشى، مىعداعان، ونداعان مىڭ ادامدار ءجاريا زىكىرگە قاتىسادى. تەحنوكراتيالىق وركەنيەتتىڭ بارلىق سترەسستەرىنەن، رۋحاني كەمتارلىقتان ارىلۋ ءۇشىن وسى قۇلشىلىقتان باسپانا تابادى. بۇل فەنومەندى مەن دە زەرتتەدىم، امەريكاداعى، ەۋروپاداعى كوپتەگەن زىكىرگە جۇگىنۋشىلەردەن سۇحبات الدىم. مىسالى ولار جاپونيا دا بار. ال بۇل حالىقتى ءبىز بۋدديزم ارقىلى ادامنىڭ ىشكى جان دۇنيەسىنە كەڭىنەن ەسىك اشقا

ۇلت رەتىندە ەسەپتەپ ءجۇرمىز عوي. نەلىكتەن سول جاقتا زىكىرگە دەگەن ىنتا-ىقىلاس كەنەت ارتىپ كەتتى؟ مەن بۇل قۇبىلىستى جاپونيادان كورىپ تاڭ-تاماشا بولدىم. كوز الدارىڭىزعا ەلەستەتە الاسىز با، جاپوندىقتار «ءلا ءيلاھا يلليا اللانى» ايتىپ داۋىستاپ زىكىر سالىپ وتىر. بۇل وتە قىزىق قوي.

ياعني ءبىز، سوپىلىق ءداستۇردى قانشا جەردەن «ارحايكا» دەپ ايىپتاعانىمىزبەن، ءسۋفيزمنىڭ قازىرگى زاماناۋي كورىنىسى ادامنىڭ شىنايى  بولمىسىن زامانىمىزعا بەيىمدەيتىن لايىقتى ءتاسىل بولىپ ەسەپتەلەدى.

ءيا، ءبىز پوستكەڭەستىك ەلدەرگە جاتامىز. بىراق، قازىر ورتالىق ازيا ەلدەردە، ونىڭ ىشىندە قازاقستاندا دا ءتۇپ-تامىرىمىزدى زەرتتەۋ جولىندا ۇلكەن ىزدەنىستەر ءجۇرىپ جاتىر. وزبەك تىلىندە بۇل «ozliknianglash»، ال، قازاق تىلىندە «ءوزىڭدى ءوزىڭ تانۋ» دەپ اتالادى. بۇل وتە ماڭىزدى قۇبىلىس.

بىزدەن «جاڭا ادام» جاساپ شىعارۋ ماقساتىندا ءتۇرلى وراسان تاجىريبەلەر جاسالدى. بىزگە «قازاق جوق، وزبەك جوق تەك قانا كەڭەس ەلى بار» دەگەن ۇعىمدى سىڭىرگىسى كەلدى. مىنبەدە تۇرىپ، «بۇل جاڭا تاريحي تۇتاستىق» دەپ ايقايلادى. قۇدايعا شۇكىر، ءبىز سوندا دا ءوز تەگىمىزدى ۇمىتقان جوقپىز، ءداستۇرىمىزدى ساقتاپ قالدىق. پوستكەڭەستىك كەزەڭدە ءبىز ءداستۇرلى رۋحاني قۇندىلىقتارىمىزعا قايتىپ ورالامىز دەپ جارياعا جار سالدىق. «ديۋاني حيكمەتتى» جاريالاۋعا، سوپىلىق شىعارمالاردى اۋدارۋعا كىرىسەيىك سوندا عانا ءوز تاريحىمىز بەن وتكەنىمىزدى تۇسىنەمىز دەدىك...

بىراق، مۇنىمەن ءىس بىتپەيدى. «ەجەلگى ءداستۇر» دەگەنىمىز نە؟ سوپىلىق دەگەنىمىز وسى... ناعىز مادەنيەتتىڭ قۇندىلىققا باي قىرتىسى، قايتالاپ ايتقىم كەلەدى، «ناعىز مادەنيەتتىڭ» دەگەن ءسوزدى قايتالاپ ايتقىم كەلەدى، «ساف»، «تازا» - قاينارداي تاپ-تازا مادەنيەتتىڭ. مۇنى تۇسىنە ءبىلۋ، باعالاي ءبىلۋ كەرەك. قۇدايعا شۇكىر قازاقستان پرەزيدەنتى ن. نازارباەۆ مۇنى تۇسىنەدى، ونى ءوزىنىڭ سوزدەرىنەن بايقاۋعا بولادى: «ناعىز ۇلتتىق مادەنيەتىمىزگە ورالۋىمىز كەرەك». الايدا سول ايتىلعان ءسوزدىڭ ورىندالۋى قالاي بولادى؟ سوپىلىق ءداستۇرى ەندى-ەندى قايتا تىرىلە باستاعان كەزدە ءبىز نەلىكتەن كەنەت شوشىنىپ قالدىق...

ءبىز ارقاشان «قازاقىلى، قازاقىلىق» دەيمىز. پوستكەڭەستىك داۋىردە قايداعى قازاقىلىق؟ ءيا، ادەبيەتىمىز بار. ءيا، ءبىزدىڭ ابايىمىز بار. وزبەكستاندا دا بەدەلدى ادەبي ءداستۇر بار. بىراق، وعان كەڭەس ءداۋىرىنىڭ ىقپالى بولعانىن جاسىرماي ايتۋىمىز كەرەك. قازاقتىڭ ءداستۇرلى «ناعىز مادەنيەتى» جاڭعىرا باستاعاندا وعان قايتا توسقاۋىل قويىلىپ، وسەككە پەن جالعان قاۋەسەت تارالا باستادى...

مەن مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ نەلىكتەن الاڭداپ وتىرعانىن دا تۇسىنەمىن. بىراق، الدىمەن مۇنىڭ نە نارسە ەكەنىن زەرتتتەپ ءبىلۋ الۋ كەرەك قوي. وجارلاۋ ەستىلسە دە ايتايىن، مەن مۇنى زەرتتەپ ءجۇرمىن. جانە ازىرگە ەشبىر قوعامعا جاعىمسىز تۇستارىن بايقاعان جوقپىن، قايتا قۇپتاپ وتىرمىن. مۇمكىن مەملەكەتتىك ورگاندار بۇل جاماعاتتىڭ الەۋمەتتىك دەڭگەيدەن ساياسي دەڭگەيگە اۋىسىپ كەتەدى دەپ الاڭداپ وتىرعان شىعار. مۇنى قاداعالاپ وتىرىڭىزدار، بيلىكتىڭ تىزگىنى قولدارىڭىزدا تۇر عوي. بۇل ءبىر. ەكىنشىدەن، مەن مۇنىڭ ء(جاريا زىكىردىڭ) مىڭجىلدىق تاريحىن بىلەمىن. ەستىپ قانا قويعان جوقپىن. تۇپنۇسقا دەرەكتەرى بار. كادىمگى ەجەلگى قولجازبا دەرەكتەرى بار. ءجاريا زىكىرشىلەر ارقاشان كونفورميست بولعان، جانە مەملەكەتپەن ىنتىماقتاسۋعا دايىن بولدى. بىراق ونداعى ماقسات - ساياسات ەمەس، بۇل ولاردىڭ عاسىرلاردان قالعان ءداستۇرى. مۇنى تەكسەرۋ وڭاي. ول ءۇشىن ءبىز قاينداي يدەولوگيانى قاراستىرىپ وتىرعانىمىزعا كوڭىل قويۋ كەرەك.

سوندىقتان ەگەر، ءدىن مەملەكەتتەن بولەك بولعاندىقتان، مەملەكەت سوپىلىقتى رەسمي تۇردە جاقتاي الماسا، ەڭ بولماسا ولاردىڭ جۇمىسىنا كەدەرگى كەلتىرمەۋى كەرەك دەپ ويلايمىن. ارينە، ءدىني جانە ءدىني ەمەس ۇيىمداردىڭ بارلىعى باقىلانىپ وتىرۋ كەرەك. ساياسات پاراساتتى، پايدالى، تاڭداۋلى شەشىمدەرگە قۇرىلۋ كەرەك. بۇل وتە ماڭىزدى!

باحتيار بابادجانوۆ تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، وزبەكستان رەسپۋبليكاسى شىعىستانۋ ينستيتۋتىنىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىسى

اۋدارعان ساكەن نۇرقابەكۇلى

(ماقالا Zonakz.net سايتىنان الىندى)