قازاقستان وقۋشىلار¬نىڭ ماتەماتيكالىق ءبىلىمى جاعىنان الەمدە العاشقى «بەستىككە» ەنىپ، جاپونيادان كەيىنگى ورىندى السا، ەلەكترونيكالىق دايىندىعى جا¬¬عى¬نان ەڭ سوڭعى بەس ەلدىڭ قاتارىنان، ياعني ءالجيردىڭ قاسىنان تابىلىپتى. ماتەماتيكتەر ەلى جاڭا تەحنولوگيالاردى مەڭگەرۋدە نەگە وسال؟

تابيعي ماتەماتيكتەر

قازاقستان وقۋشىلار¬نىڭ ماتەماتيكالىق ءبىلىمى جاعىنان الەمدە العاشقى «بەستىككە» ەنىپ، جاپونيادان كەيىنگى ورىندى السا، ەلەكترونيكالىق دايىندىعى جا¬¬عى¬نان ەڭ سوڭعى بەس ەلدىڭ قاتارىنان، ياعني ءالجيردىڭ قاسىنان تابىلىپتى. ماتەماتيكتەر ەلى جاڭا تەحنولوگيالاردى مەڭگەرۋدە نەگە وسال؟

تابيعي ماتەماتيكتەر

ءبىلىم بەرۋ سالاسىنداعى جە¬تىس¬تىكتەردى باعالايتىن حالىقارا¬لىق قاۋىمداستىق ء(ىnternatىonal ءAssocىatىon for the ءEvaluatىon of ءEducatىonal ءAchىevement – ءىEA ) «ماتەماتيكا مەن عىلىمدى وقىپ-ۇيرەنۋدەگى حالىقارالىق تەن¬دەنتسيالار» اتتى ەسەبىن ج¬ا¬ريالادى. وندا 2008 جىلى الەم¬نىڭ 67 ەلىندەگى 4-8 سىنىپ وقۋ¬شى¬لارىنىڭ ماتەماتيكا مەن جا¬را¬تىلىستانۋ عىلىمدارى بويىنشا ءبىلى¬مى ساراپتالعانى جازىلعان. زەرتتەۋ ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى ءار قيلى مەملەكەتتەردەگى ورتا مەكتەپ وقۋ¬شىلارىنىڭ عىلىمي دايىندى¬عىن سالىستىرمالى تۇردە باعا¬لاپ، ولارعا اسەر ەتۋشى فاكتور¬لار¬دى انىقتاۋدى ماقسات تۇتقان.
ءبىر قىزىعى، وعان العاش رەت قا¬تىسقان قازاقستان بىردەن العا شىعىپ، الەمنىڭ 37 ەلى اراسىندا 5-ورىندى يەلەنگەن (1 كەستە). گون¬كونگ، سينگاپۋر، تايۆان، جا¬پونيا عانا قازاقستاننىڭ ال¬دى¬نا شىقسا، قازاق وقۋشى¬لارى اقش، گەرمانيا، انگليا، رەسەي، يتاليا، دانيا سياقتى ەل¬دەردىڭ تالاپكەرلەرىن ماتەماتي¬كا¬لىق ءبىلىمى جاعىنان شاڭ قاپ¬تىرعان.
بۇل جازباشا جانە اۋىزشا تەستىلەۋگە رەسپۋبليكانىڭ 150 مەكتەبىنەن 4-سىنىپتا وقيتىن 4271 بالا قاتىسىپتى. ولاردىڭ باسىم بولىگى (2599) – قازاق مەك¬تەپ¬تەرىنىڭ وقۋشىلارى ەكەن. تەستىلەۋگە قاتىسقان وقۋشىلار كەز¬دەيسوقتىق تاسىلىمەن ىرىكتەلى¬نىپ الىنعان. ەگەر الەمدە ماتەما¬تيكا¬دان وزىق دەڭگەيدىڭ ورتاشا كور¬سەتكىشى – 5 پايىز بولسا، قا¬زاقستان بۇل مەجەدەن اسىپ، وقۋ¬شى¬لارىنىڭ 19 پايىزى ماتە¬ما¬تيكادان ءبىلىمىنىڭ وتە جوعارى ەكەندىگىن بايقاتقان.
«قازاق – تابيعاتىنان ماتە¬ما¬تيك. مۇنى كەزىندە ورىس عا¬لىم¬دارى تالاي مويىنداعان» دەي¬دى جوعارى وقۋ ورىندارى قاۋىم¬داس¬تى¬عىنىڭ پرەزيدەنتى، پروفەسسور راح¬مان الشانوۆ. ونىڭ ايتۋىن¬شا، قازاقتىڭ ءداس¬تۇرلى تۇرمىس-ءتىر¬شىلىگىندە ما¬تەماتيكالىق قابىلەتتى شىڭ¬¬داي¬تىن شارۋا سالالارى كوپ بول¬دى. وعان قوسا، كەڭەس ۋاقى¬تىن¬دا قا¬زاق¬ستان وتە كۇشتى ماتە¬ماتيكا مەك¬تەبىمەن ءمالىم بولسا، قازىر حا¬لىقارالىق دەڭگەيدەگى بىرنەشە قا¬زاقتىڭ ماتەماتيگى بار ەكەنىن تىلگە تيەك ەتەدى الشانوۆ.
قازاقستاندىق وقۋشىلاردىڭ ين¬تەللەكتۋالدىق تابىسىن ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى جانسەيىت ءتۇي¬مەباەۆ رەسپۋبليكاداعى ءداس¬تۇرلى وقۋ جوسپارلارىنان ىزدەپتى. وعان قوسا، ول جۇرتشىلىقتىڭ ما¬تەماتيكانىڭ عىلىم رەتىندەگى ماڭىزدىلىعىن تۇسىنەتىندىگىن ايتىپتى.
سەبەبى ماتەماتيكا بويىنشا ءبىلىم – تەحنيكالىق ءبىلىمنىڭ قاينار كوزى دەيدى ەكونوميكالىق جانە قارجى سىلكىنىستەرىن بولجاۋ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى سارا الپىسباەۆا. ال تەحنيكالىق ما¬ماندىق يەلەرى – ەلدىڭ جالپى دامۋ دەڭگەيىن ايقىندايتىن فاك¬تور. «ماسەلەن، مەملەكەتتە نە¬عۇر¬لىم گۋمانيتارلىق ماماندىق كوپ بولسا، سول ەل سوعۇرلىم دا¬مى¬ماعان بولىپ ەسەپتەلەدى. دا¬مى¬عان ەلدەر كەرىسىنشە، تەحنيكا¬لىق ماماندىق ۇلەسىنىڭ باسىم¬دى¬لىعىمەن ەرەكشەلەنەدى» دەيدى ساراپشى. قازاقستانداعى تەحني¬كال¬ىق ماماندىقتىڭ ۇلەسى – ازىرگە 25% عانا. بۇل – ونىڭ ويىن¬شا، ەلدىڭ عىلىمي-تەحنولو¬گيا¬ل¬ىق دامۋىنىڭ ءبىر كورسەتكىشى.

ەلەكترونيكالىق كەمباعالدىق

ايتقانداي-اق، بىلتىر قا¬زاقستان ەلەكتروندىق دايىندىعى جاعىنان تاعى ەكى ورىنعا كەيىنگە جىلجىدى. ءEconomىst ساراپتاما جۋرنالى ءىBM ينستيتۋتىمەن بىرگە ازىرلەگەن كەزەكتى زەرتتەۋىندە ساندىق قانا ەمەس (ياعني ەلدەگى كوم¬پيۋتەرلەردىڭ، ۇيالى تەلە¬فون¬دار¬دىڭ سانى، بۇقارانىڭ ينتەر¬نەت¬كە شىعۋ مۇمكىندىگى), ساپالىق كور¬سەتكىشتەردى (حالىقتىڭ اق¬پارات¬تىق-كوممۋنيكاتسيالىق تەح¬نولوگيالاردى قولدانۋ بىلىكتى¬لى¬گى، وسى سالاداعى زاڭنىڭ اشىق¬تى¬عى، ۇكىمەتتىڭ جاڭا تەحنولو¬گيا¬لاردى ەنگىزۋدەگى كۇش-جىگەرى) دە ەس¬ەپ¬كە الادى. وسىلاي مەملەكەت¬تىڭ دامۋىن جەدەلدەتەتىن نەمەسە تە¬جەيتىن فاكتورلار انىقتالادى.
الەم ەلدەرىنىڭ ەلەكتروندىق دايىندىعىن پاش ەتەتىن رەيتينگتە ەلىمىز 70 ەلدىڭ اراسىندا 66-ورىن¬دى العان (2 كەستە). ياعني قا¬زاقستان ەلەكتروندىق دايىن¬دى¬عى جاعىنان ۆەتنام (65-ورىن) مەن ءالجيردىڭ (67-ورىن) قاق ورتا¬سىندا تۇر. ەگەر ەلەكت¬رون¬دىق دايىندىقتىڭ ورتاشا كور¬سەتكىشى 6,39 بالل بولسا، قا¬زاقستان 3,89 بالدى ارەڭ جيناپ¬تى. ەلەكتروندى دايىندىقتىڭ ەڭ وسال ينديكا¬تورى رەتىندە ۇكىمەت¬تىڭ وسى باعىت¬تاعى ساياساتىنىڭ السىزدىگى اتال¬عان. «تومەن كورسەت¬كىش قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ «ەلەكت¬رون¬دى ۇكىمەت» ءتارىزدى جوبالار جا¬ساۋعا كوپ قار¬جى ءبولۋىنىڭ ءتيىم¬سىزدىگىمەن باي¬لانىستى بولۋى ءمۇم¬كىن»، – دەپ كور¬سەتىلگەن ەسەپكە جا¬زىلعان ءتۇسىن¬دىرمەدە.
ال الەم ەلدەرىنىڭ اقپاراتتىق تەح¬نولوگيالاردى مەڭگەرۋ دەڭ¬گەيىن انىقتايتىن دۇنيە¬جۇزىلىك ەكونو¬ميكالىق فورۋمى ءىNSEAD بيزنەس مەكتەبىمەن بىرگە 2008-2009 جىلدار بويىنشا جاساعان جاڭا ەسەبى¬نە سۇيەنسەك، قازاقستان تاعى ارتقا جىلجىپتى. الەمنىڭ 134 ەلى قا¬تىسقان بۇل رەيتينگتە قازاقستان 2 پوزيتسياعا تومەندەپ، تەك 73-ورىن¬¬دى (3,79 بالل) قاناعات تۇت¬قان.
«قازاقستاندا اقپاراتتىق-كوممۋنيكاتسيالىق تەحنولو¬گيا¬لاردى پايدالانۋ دەڭگەيى تومەن. مۇنى كوپشىلىكتىڭ اقپاراتتىق تەحنولوگيالارعا ەكونوميكالىق جانە تەحنيكالىق سەبەپتەرمەن قول جەتكىزە المايتىندىعىمەن جانە اقپارتتىق تەڭسىزدىك بويىن¬شا شارالاردىڭ جەتكىلىك¬سىز¬دىگىمەن تۇسىندىرۋگە بولادى» دەپ جازىلعان بايانداماعا بەرىلگەن تۇسىندىرمەدە.
اقپاراتتىق تەحنولوگيالاردى ۇكى¬مەتتە پايدالانۋ جاعىنان، ءتىپتى ءازىر¬بايجان قازاقستاننىڭ ال¬دىنا ءتۇسىپتى. باياندامادا بۇل سا¬لانى رەتتەۋمەن ءازىربايجاندا ار¬نايى بايلانىس جانە اقپارات¬تىق تەح¬نولوگيالار مينيسترلىگى اي¬نالىساتىندىعىنا ايرىقشا نا¬زار سالىنعان. ال «ەلەكتروندى ۇكى¬مەت» جاساقتاپ، جاپپاي شە¬نەۋنىكتەردىڭ بلوگىن اشىپ جات¬قان قازاقستان كاۆكازدىق سەرىك¬تە¬سىنەن بۇل تىزىمدە 31 پوزيتسياعا ارتتا قالىپ تۇر.
قازاقستاننىڭ جاڭا تەحنو¬لو¬گيالاردى ەنگىزۋى بىلاي تۇرسىن، ولار¬دى پايدالانا الاتىن ما¬مان¬دارى قايدا؟ ءبىر جاعىنان، تەح¬نيكالىق ماماندىقتاردىڭ جو¬عارى وقۋ ورىندارىنداعى ۇلەسى ءتو¬مەن بولسا، ەكىنشى جاعىنان، ولار¬دى دايىندايتىن وقىتۋ¬شى¬لاردىڭ ءبىلىم ساپاسىنىڭ قازىرگى زا¬مان تالابىنا ساي كەلە بەر¬مەي¬تىندىگىنە قىنجىلادى راحمان ال¬شانوۆ. «سەبەبى جاڭا تەحنو¬لوگ¬يا¬لار 9 اي سايىن وزگەرەدى. كوشتەن قالماۋ ءۇشىن ولاردى شەتەلدە وقى¬تىپ، وقىتۋشىلاردىڭ عىلىمي دايىندىعىنا ايرىقشا كوڭىل بولگەن ابزال» دەيدى الشانوۆ. الايدا عىلىمي-كونسترۋك¬تور¬لىق شىعىندارعا بولىنەتىن مەم¬لەكەتتىك قارجى ماردىمسىز. ءما¬سەلەن، الپىسباەۆانىڭ ايتۋىن¬شا، 2006 جىلى وسى سالاعا كەتكەن مەملەكەتتىك شىعىن مولشەرى اقش-تا – 2,70%، جاپونيادا – 3,4 %، قىتايدا – 1,6% بولسا، قا¬زاق¬ستاندا – 0,24%.
ەگەر جاڭا تەحنولوگيالاردى ءوزىمىز جاساپ، ولاردى مەڭگەرەتىن ماماندار دايارلاۋعا جەتكىلىكتى كوڭىل بولمەسەك، مەملەكەت قارجى¬سىنىڭ ءارى قاراي دا سىرتقا ىسى¬راپ بولا بەرەتىندىگىن پايىم¬داي¬دى الپىسباەۆا. ونىڭ سوزىنە قا¬را¬عاندا، سىرتقا كەتەتىن كاپي¬تال¬د¬ىڭ ۇلكەن بولىگىن ءىرى شەتەلدىك كومپانيالارىنىڭ عىلىمي-تەح¬نيكالىق، قۇرىلىس، كومپيۋ¬تەر¬لىك، اقپاراتتىق قىزمەت تۇرلەرىن پاي¬دالانۋعا كەتەتىن شىعىندارى قۇرايدى. «ءۇندىستان مەن قىتايدى الساق، ولار عىلىمي-تەحنيكالىق قىزمەت ەتۋ رىنوگىنان باتىس ماماندارىن بىرتىندەن ىسىرىپ تاستاۋدا. سەبەبى ولار جوعارى دەڭ¬گەيدەگى ماتەماتيكالىق ءبىلىم بەرۋ¬گە كوپ كوڭىل ءبولىپ، جاڭا تەح¬نولوگيالاردى بەلسەندىرەك ەن¬گىزۋدە. وسىنىڭ ناتيجەسىندە ەكى ەلدە دە جوعارعى ەكونوميكالىق ءوسۋ قارقىنى ساقتالۋدا» دەيدى الپىسباەۆا.
سوندىقتان ول قازاقستان ەكو¬¬نوميكالىق بولاشاعى ءۇشىن ءبى¬لىم بەرۋ سالاسىندا ساپالىق رە¬فورمالار جاساۋ كەرەك دەپ ەسەپ¬تەيدى. وعان قوسا، ۇكىمەتكە دە جاڭا تەحنولوگيالاردى ەنگىزۋدە سايا¬سي بەتبۇرىستىڭ قاجەتتىگى ءسوز¬سىز. جاراتىلىسىنان ماتەما¬تيك قا¬¬زاق ءوز ەلىن نەلىكتەن وزىق تەح¬نو¬¬لوگيا¬لار ەلىنە اينال¬دىر¬ماسقا؟!

ايجان كوشكەنوۆا