قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسi تەك ورتاعاسىرلىق ساۋلەت ونەرiنiڭ كەرەمەت تۋىندىسى عانا ەمەس، سول سياقتى ورتاعاسىرلاردان ساقتالعان باي تاريحي مۇرالاردى ساقتاپ وتىرعان كيەلi ورىن رەتiندە دە تاريحتا بەلگiلi ورنى بار ەسكەرتكiش. 1978 جىلى قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسى رەسپۋبليكالىق مۋزەي رەتىندە اشىلىپ حالىققا قىزمەت كورسەتە باستاعان كەزدە مۋزەي قورىندا 300-دەن اسا جادىگەر بولعان. مۋزەي قورىنا قابىلدانعان العاشقى جادىگەرلەر قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسىندە حIV عاسىردان ساقتالعان، ءامىر تەمىردىڭ بۇيرىعىمەن جاسالعان قولا جانە اعاش بۇيىمدار. ولار تايقازان، شىراعداندار، جانە قازاندىق، قابىرحانا ەسىكتەرى، ولاردىڭ قولا حالكالارى مەن بالعاشالارى. بۇل قولا بۇيىمدار تۋرالى العاش عىلىمي دەرەكتەر حIح عاسىردىڭ اياعى مەن حح عاسىردىڭ باسىندا جاريالانا باستادى. مىسالى، م.ە.ماسسون مەن ا.يۋ.ياكۋبوۆسكيلەر جالپى سيپاتتاما جاساعان بولسا 1960 جىلدارى سانكت-پەتەربۋرگتاعى ەرميتاجدىڭ شىعىستانۋشى عالىمى ا.ا.يۆانوۆ كەسەنەدە ءامىر تەمىر داۋىرىنەن ساقتالعان بىرنەشە زاتقا تولىق انىقتاما جاساعان بولاتىن.[1]

ءامىر تەمىر داۋىرىنەن ساقتالعان جادىگەرلەر قاتارى: كەلگەن ادام عيمارات ىشىنە كىرەتىن ەسىكتەردەن باستاۋ الادى. جادىگەر ەسىكتەر جاماعاتحانا بولمەسىنىڭ ەسىگى «قاقپا» جانە قابىرحانا ەسىگى «قاپسىرما».  شەبەرلەر ەسىكتىڭ بەرىك جانە اسەم جاسالۋىمەن قاتار، رامىزدىك ءمان-ماعىناسىن ارتتىرۋ ءۇشىن وعان سيمۆولدىق مانگە يە ويۋ-ورنەكتەر، تەرەڭ ماعىنالى حاديستەر مەن ناقىل سوزدەردىڭ بەدەرلەنۋىنە كوڭىل بولگەن. ەسىكتەر ەكى بەتىنەن اعاش، سۇيەك، التىن، كۇمىس اشەكەي-ورنەكتەرمەن ورنەكتەلگەن. ءارتۇستى اعاش قيىندىلارىمەن جانە ءپىل سۇيەكتەرىمەن جاپسىرىپ اشەكەيلەنگەن ورنەكتەرىنىڭ ءبىرازى توزىپ جويىلعان. قاقپا ەسىكتىڭ ورتا بولىگىندە ەسىكتى قاعۋعا ارنالعان  ەكى قولا القا مەن ولاردى ورناتاتىن توپسا-تۇعىرلارى بار تىك ءتورتبۇرىشتى تاقتاشالار ورنالاسقان. القانىڭ توپسا-تۇعىرلارى بارىستىڭ باسى بەينەسىندە سومدالىپ، ودان تومەنىرەك القانىڭ وزىندە بارىستىڭ ەكى كىشكەنە الانىنىڭ بەينەلەرى سومدالعان. قولا تاقتاشادا القانىڭ ۇرىلىپ دىبىس شىعارۋىنا ارنالعان سەگىز جاپىراقشالى گۇل بەينەسىندەگى كىشكەنە توستىگى بار. ەكىنشى ەسىك قابىرحانا ەسىگى-قاپسىرما. جالپى ءپىشىنى جاماعاتحانا ەسىگىنە ۇقساس، ەسىكتىڭ جوعارعى تۇسىندا ەكى القانىڭ دوڭگەلەك قولا تاقتاشالارى جانە گۇلگە ۇقساس سەگىز جاپىراقتى كىشكەنە توستىگى ساقتالىپ، القالارىنىڭ وزدەرى جوعالعان. دەرەكتەر بويىنشا جوعالعان القالار قاقپا ەسىكتىڭ القالارىنا ۇقساس، سونداعى جازۋلار دا قايتالانىپ جازىلعان. [2]

قولادان قۇيىلىپ، التىن كۇمىس جالاتىلعان التى شىراعدان مەن ەسىك تۇتقالارى دا حالىق ونەرىنىڭ لاعىل مارجاندارىنىڭ قاتارىنا جاتادى. بۇلاردى جاساۋشى شەبەر يسفاھاندىق تادج-ەد-دين ۇلى يز-ەد-دين. قولا تۇتقادا حيجرانىڭ 797 جىلى جاسالعاندىعى كورسەتىلسە، قولا شىراعداندارداعى جازۋلار حيجرانىڭ 799 جىلعى 20 رامازانىندا ءامىر تەمىردىڭ تاپسىرىسىمەن جاسالعاندىعى جازىلعان.

م.ە. ماسسوننىڭ كورسەتۋىنشە، بۇرىن ەكى شەتكى شاعىن بولمەلەر ارقىلى ەنەتىن ەسىكتەر جابىق تۇرعان دا كەلگەن ادام باس ەسىك «قاقپا» ەسىگىنەن كىرەتىن بولعان. «قاقپا» تابالدىرىعىن اتتاعان كىسى عيماراتتىڭ ورتالىق زالى-قازاندىق بولمەسىنە كىرەدى. قازاندىق بولمەسىنىڭ ورتاسىندا «تايقازان» تۇرعان. قازاننىڭ سالماعى 2 توننا، ديامەترى 2,45 مەتر. قازاندا قانت قوسىلعان سۋ تولى بولادى دا، مۇنى مەشىت قىزمەتشىلەرى جۇما نامازى اياقتالعان سوڭ ەمدىك قاسيەتى بار سۋ رەتىندە زياراتشىلارعا ۇلەستىرىپ بەرەتىن. بۇل قازان تۇركىستان قالاسىنان 25 شاقىرىم جەردەگى قارناق ەلدى مەكەنىندە قۇيىلعان. ونى قۇيعان تەبريزدىك شەبەر-ءابد-ءال-ءازيز يبن شارافۋددين.[3]

مۋزەي قورىنىڭ ەتنوگرافيا توبىندا ءامىر تەمىر داۋىرىنەن ساقتالعان جادىگەرلەردەن باستاپ حح عاسىرعا دەيىنگى كەزەڭدى قامتيتىن قازاقتىڭ قولونەر قازىنالارىنىڭ نەبىر تاماشا ۇلگىلەرى ساقتالۋدا. ەتنوگرافيا بولىمىندەگى قازاقتىڭ قولونەر تۋىندىلارىنان كەستەلى-توقىمالى بۇيىمدار، اعاشتان، تەرىدەن جاسالعان ىدىس-اياقتار مەن ءۇي جيھازدارى، قۇماندار مەن ساماۋرىندار اسىرەسە تەك كۇمىستەن جاسالعان زەرگەرلىك  بۇيىمداردىڭ ءبىرىن-ءبىرى قايتالامايتىن 800-دەن اسا تۇرلەرى كەزدەسەدى. ۇلتتىق مۇرالاردى جيناقتاۋدا ەلباسىمىز نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆتىڭ شەت ەلدە جۇرگەن قانداس باۋىرلارىمىزدى ەلگە قايتارۋ ساياساتىنىڭ ارقاسىندا ەلگە ورالعان باۋىرلارىمىزدىڭ ۇلتتىق قولونەر تۋىندىلارىن ناقىشىن بۇزباي ساقتاپ قالۋى جانە ولاردى مۋزەي قورىنا تاپسىرۋى كوپ كومەگىن تيگىزدى. ولار، حالقىمىزدىڭ XVIII-XIXعع. قولونەر تۋىندىلارىن سول قالپىندا ساقتاپ قايتا ەلگە الىپ كەلگەندiگiمەن جانە كەيبiرەۋلەرi وزدەرi تiرشiلiك ەتكەن ەلدiڭ مادەنيەتiن دالالىق قازاق مادەنيەتiنە سiڭiرiپ، سينتەزدەلiپ كەلگەن مادەني مۇرالار ەكەندiگiمەن قۇندى.

قازىرگى كۇنى «ازىرەت سۇلتان» مەملەكەتتىك تاريحي-مادەني قورىق مۋزەيىنىڭ قورىندا 23 978 زاتتاي مۇراعاتتار مەملەكەتتىك ەسەپكە الىنعان بولسا، ونىڭ 2627 داناسى ەتنوگرافيالىق، 5034 داناسى ارحەولوگيالىق، 2734 داناسى جازبا ەسكەرتكىشتەر، 13583 داناسى نۋميزماتيكالىق جادىگەرلەر بولىپ ءتورت عىلىمي كلاسسيفيكاتسيالىق توپقا جىكتەلگەن. ولاردىڭ كوپشىلىگى تۇپنۇسقا دا وتە قۇندى، قايتالانبايتىن قولونەر تۋىندىلارى بولىپ تابىلادى.

2734 دانا جازبا ەسكەرتكىش جازىلۋ ءتۇرى مەن اتقارعان قىزمەتىنە قاراي 4 توپقا بولىنەدى. ولار: كونە باسپا كىتاپتار، كونە قولجازبالار، جاڭا قۇندى كىتاپتار جانە تاريحي قۇجاتتار.

كەز-كەلگەن حالىقتىڭ جازبا مۇرالارى – سول ەلدىڭ قۇندى دەرەگى، سول حالىقتى تانىتاتىن تاريحى. سونىڭ ىشىندە قازاق حالقىنىڭ جازبا مۇرالارىنا توقتالار بولساق، وتە باي اۋىز ادەبيەتىمەن قاتار، جازبا مۇرالارىنىڭ دا باي قورى بولعانىن ايتۋعا بولادى. كەزىندە تەك قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسىنىڭ كىتاپحانا بولمەسىنىڭ وزىندە بىرنەشە عاسىرلىق جازبا مۇرالار ساقتالعانى تاريحي دەرەكتەردەن بەلگىلى. كەڭەستىك داۋىردە ءتۇپ-تامىرى دىنمەن بايلانىستى باسقا دا ورىندار سياقتى قاراۋسىز قالعان نەمەسە قاساقانا قۇرتۋ كەزىندە عاسىرلار بويى جيناقتالعان باي مۇرالارىمىز باسقا ورىندارعا كوشىرىلىپ، ورتەلىپ، جوعالىپ، ۇستاعاننىڭ قولىندا كەتكەن. قازىرگى كەزدە قوردا جيناقتالعان جازبا ەسكەرتكىشتەر مۋزەي اشىلار كەزدە حالقىمىزدىڭ ءبىرتۋار ۇلى وزبەكالى جانىبەكوۆ اعامىزدىڭ باستاماسىمەن  حالىقتىڭ قولىندا ساقتالعان باسقا كونە مۇرالارمەن قاتار سىي رەتىندە مۋزەيگە تاپسىرىلىپ جيناقتالدى.

مۋزەي قورىنداعى جازبا ەسكەرتكىشتەر بىرنەشە توپقا بولىنەدى. سونىڭ ىشىندەگى  قۇندىسى دا، ەڭ ماڭىزدىسى – قولجازبالار. قورداعى قولجازبالاردىڭ جالپى سانى-158. ولار اراب، پارسى جانە تۇركى تىلدەرىندە. ولاردىڭ ءبىرازى كىتاپ تۇرىندە جازىلىپ تۇپتەلگەن، مۇقابالارى بار، كەيبىرى قالىڭ داپتەرگە كوشىرىلگەن، ال ەندى ءبىرى قالتا داپتەرىنە (بلوكنوت) جازىلعان. بۇل قولجازبالاردىڭ تاقىرىپتارى ءارتۇرلى، ساقتالۋلارى دا ءار دەڭگەيدە، قولجازبالاردىڭ ساقتالۋىنا قاراپ، ولاردىڭ قانشالىقتى قولدانىلعانىن بايقاۋعا بولادى. قورداعى وسى دۇنيەلەردىڭ قايسىبىرى ادامنىڭ يمانىنا كامىلدىك، سۇراقتارىنا جاۋاپ، ىزدەنىسىنە جاڭالىق، پىكىرىنە دالەل ۇيالاۋىنا سەبەبى تيەر بولسا دەگەن نيەتتەمىز. كونە قولجازبالاردىڭ ءبىرازى حىحع-ححع. باسىندا، ناستاعليك، ناسح جازۋلارىمەن جازىلعان. مۋزەي جادىگەرلەرىنىڭ قولجازبا قورىن زەرتتەگەن تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ا.ك.مۋمينوۆتىڭ «كاتالوگ ارابوگرافيچەسكيح رۋكوپيسەي مۋزەيا-زاپوۆەدنيكا «ازرەت-سۋلتان» ۆ گورودە تۋركەستان» اتتى كىتابىندا عالىم قولجازبالاردى 8 توپقا ياعني: قۇران جانە قۇران ءىلىمى، حاديستەر، دوگماتيكا، فيكح، لوگيكا، فيلولوگيا، پوەزيا، مۋتاففاريقات (ماتەماتيكا جانە مەديتسينا) دەپ بولەدى. قولجازبالاردىڭ اراسىندا قۇران كارىمنىڭ تولىق نۇسقاسى نەمەسە كەي سۇرەلەرى جازىلعان كىتاپتار مەن كىتاپشالار، مۇحامممەد (ع.س.) پايعامبارعا قاتىستى ءومىربايانى، تاريحى باياندالاتىن، ۇلىنىڭ وپات بولۋى جايىندا «ءماشھۇر ناسيحاتتار» اتتى حاديستەرى اۋدارمالارىنىڭ ولەڭ تۇرىندە جازىلعانى، مۇحامممەد (ع.س.) پايعامباردىڭ تۋىلعان ايى قۇرمەتتەلىپ تويلاناتىن ءماۋلىت مەرەكەسىندە وقىلاتىن «ءماۋلىت ءشارىپ» جىرلارى كىتاپتارى بار. وسى تاقىرىپتاعى ايرىقشا توقتالاتىن تۇركى تىلىندە جازىلعان مۇحاممەد (ع.س.) پايعامباردىڭ ءومىربايانىن تولىق قامتىعان وتە ۇلكەن كولەمدى 3 تومدىق «ماعاريج ۋننۋبۋات» اتتى قولجازبا قورىمىزداعى عانا ەمەس، جالپى سيرەك كەزدەسەتىن قۇندىلىق.

سەنىم مەن قۇلشىلىقتاردى بەكىتۋ، فيكح ىلىمىندەگى ءتۇرلى سۇراقتاردىڭ جاۋابى تابىلاتىن يسلام دىنىندەگى تانىمال كىتاپتار مۇحتاسار ال-ۋيقايا، چاحار كيتاب پەن ولاردان ۇزىندىلەر جانە ءتۇرلى ءدىني ماسەلەلەر  جازىلعان كىتاپتاردىڭ كوپشىلىگى، قولجازبا تۇرىندە ساقتالعان دۇعالار مەن تۇمار دۇعالارى دا اۋدارىلعان. كونە باسپا كىتاپتاردىڭ نەگىزگى بولىگى ءحىح-ححع. باسىندا، تاشكەنتتە، قازاندا، ۋفادا، ستامبۇلدا، بۇحارادا جانە سانكت-پەتەربۋرگتا باسىلعان.

قورىمىزدىڭ ەڭ قۇندى جادىگەرلەرى  قوجا احمەت ياساۋي شىعارمالارىنىڭ ياعني حيكمەتتەرىنىڭ بىرنەشە قولجازباسى مەن كونە باسپا كىتاپتارى. سولاردىڭ ىشىندە وسىدان 7 جىل بۇرىن مۇراجاي قورىنا قابىلدانعان «ديۋاني حيكمەت» قولجازباسىنىڭ تۇپنۇسقاسى. بۇل – 326 بەتتەن تۇراتىن كىم جازعانى ازىرگە بەلگىسىز حيكمەتتەرى تولىق، تياناقتى شامامەن 1845 جىلدارى كوشىرىلگەن كىتاپ. ساقتالۋى دا جاقسى. قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ مۇنان باسقا «ميراتۋل قۋلۋب» (جۇرەك ايناسى), «فاقىرناما» جانە كەيىننەن تابىلعان «ريسالا دار ادابي تاريقات» (تاريقات ادەبى) اتتى ەڭبەكتەرىنىڭ تۇپنۇسقاسى بولماعاندىقتان، ولاردىڭ قولجازبالارىنىڭ كوشىرمەلەرى جيناقتالعان.

مۋزەي قورىنا جيناقتالعان كىتاپتاردىڭ تاعى ءبىر ءتۇرى-قوجا احمەت ياساۋي شاكىرتتەرىنىڭ شىعارمالارى. ولار شىعىس ۇلگىسىندەگى ديۋان، عازال، نازىم تۇرلەرىندە پارسىشا نەمەسە كونە تۇركى تىلىندە، ياعني شاعاتايشا جازىلعان. ومار مارگۋنفتىڭ شىعارمالارى «بەدىل ديۆانى»، س.باقىرعانيدىڭ «ديۆانى»، «سوفى اللايار» كىتاپتارى.

كەيىنگى توتە جازۋمەن جازىلعان قازاق اقىندارى مەن جىراۋلارىنىڭ شىعارمالارىنا، مىسالى ايتباي بەلگىباەۆتىڭ «ارماندا ايتباي» مەن ءىزباستىنىڭ «احۋالي قياماتىنا» قاراپ ولاردىڭ ياساۋي ءىلىمىنىڭ نەمەسە سوپىلىق اعىمنىڭ ۋاعىزداۋشىلارى ەكەنىن كورۋگە بولادى. وسىلاردىڭ ىشىندەگى ەڭ ءبىر قۇندى دا قىزىقتىسى شەيح حۋدايداد تاش-مۋحاممەد ءال-ءبۋحاريدىڭ ياساۋيا سيلسيلاسىنىڭ تەوريالىق، پراكتيكالىق عۇرىپتارى جونىندە وتە تەرەڭ ماعلۇمات بەرەتىن شامامەن حۇىىىع. اياعىندا تۇركى تىلىندە جازىلعان «ديۋاني حيكمەتتەن» كەيىنگى قۇندى كىتاپ دەپ باعالاۋعا بولاتىن «بۋستان ۋل-مۋحيببين» مەن سوپى، اقىن، فاريد اد-دين مۋحامماد يبن يبراحيم اتتار اۋليەنىڭ پارسى تىلىندە جازىلعان «تازكيرات ۋل-اۋليا» (اۋليەلەردىڭ ءومىر جولى) كىتابىن ايتۋعا بولادى.

مۋزەي قورلارىندا ساقتاۋعا الىنعان جادىگەرلەردىڭ جارتىسىنان كوبىن قۇرايتىن جادىگەرلەردىڭ ءبىرى نۋميزماتيكالىق جادىگەرلەر. نۋميزماتيكالىق جادىگەرلەر قاتارىنا ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارى كەزىندە تۇركىستان اۋماعىنىڭ «ياسسى-كۇلتوبە»، «توعان»، ساۋران، يقان، قوسقورعان، تورتكۇل (قۇشاتا), تورتكۇل ءىى، جۇينەك، مىرتوبە قالالارىنان تابىلعان ورتاعاسىرلىق 11 اقشا كومبەلەرى ياعني نۋميزماتيكالىق تابىستار جانە سيرەك كەزدەسەتىن جادىگەرلەر كىرگىزىلگەن. بۇل كومبەلەردىڭ كوپشىلىگى قازاقستاندىق نۋميزمات-عالىم ر.ز.بۋرناشەۆا جانە وزبەكستاندىق عالىم ل. شپەنەۆا تاراپىنان زەرتتەلىپ، وسى عالىمداردىڭ ءتۇرلى عىلىمي ەڭبەكتەرىنە وزەك بولعان.

2012 جىلدىڭ اقپان ايىندا وراڭعاي ەلدى مەكەنىنىڭ تۇرعىنى كەزدەيسوق تاۋىپ العان ءحۇ عاسىردىڭ سوڭى مەن ءحۇى عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىندە سوعىلعان 54 دانا مىس فەلستەردى (مىس اقشالار) مۇراجاي قورىنا وتكىزدى. سول جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا شايان اۋدانى سارىبۇلاق ەلدى مەكەنىنىڭ تۇرعىنى تاۋ ەتەگىندەگى قۇرىساي دەگەن جەردەن تابىلعان 450 دانا مىس اقشالار كومبەسىن اكەلىپ وتكىزدى. كومبەنى زەرتتەۋ بارىسىندا كومبە ءحىىى عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا سوعىلعان شاعاتاي ۇلىسىنىڭ كۇمىستەلگەن مىس ديرحەمدەرى ەكەندىگى انىقتالدى. بۇل كومبە زەرتتەلىپ، ناتيجەلەرى عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيالاردا جارىق كوردى. زەرتتەۋلەر ناتيجەسىندە، وتىراردا ءحىىى عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا سوعىلعان شاعاتاي ۇلىسىنىڭ كۇمىستەلگەن مىس اقشالارىن زەرتتەگەن عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرىندە كەزدەسپەيتىن تىڭ جاڭالىقتار كورىنىس بەردى.

مۋزەي قورىندا 20 دانا التىن، 500-گە جۋىق كۇمىس جادىگەرلەر ساقتاۋعا الىنعان. قۇندى مەتالداردان سوعىلعان اقشالاردىڭ بارلىعى دەرلىك رەسپۋبليكالىق سىنامداۋ پالاتاسىندا تەكسەرىلىپ، قۇرامى انىقتالعان.

نۋميزماتيكالىق جادىگەرلەر قورىندا نۋميزماتيكالىق جادىگەرلەرمەن قاتار بونيستيكالىق، فالەريستيكالىق جادىگەرلەر دە ساقتاۋعا الىنعان.

التىن تيىنداردىڭ 1 داناسى ءحىىى ع. باسىندا مۇحامماد بين تەكەشتىڭ اتىمەن سوعىلعان التىن دينار كەزدەيسوق تابىلعان. [1 سۋرەت]. اقشا سارايى اتاۋى مەن سوعىلعان جىلدىق جازباسى جويىلىپ كەتكەن. تاعى ءبىر 1 دانا التىن دينار بەتىندەگى بەدەر قالدىقتارىنىڭ ساقتالعان بولىكتەرىنە قاراعاندا شىڭعىس حان نەمەسە مەنگۋ حان اتىمەن شەكىمەلەنگەن، كەزدەيسوق تابىلعان. دينار سامارقاندا 660/680 ح.ج. اراسىندا سوعىلعان. تيىن وتە سيرەك كەزدەسەتىن التىن دينارلار قاتارىنا جاتادى [2 سۋرەت].

13 دانا التىن دينار ءحىىى عاسىردىڭ ورتا تۇسىندا ورتا ازيا قالالارىندا سوعىلعان. بۇل اقشالار كەزىندە اقشا سوعۋ ىسىندەگى ەرەكشەلىكتەرگە بايلانىستى سىنامدارى ادەيى تومەن ەتىپ سوعىلىپ وتىرعان (500-580% سىنام) التىن دينارلار قاتارىنان. تيىندار بەتتەرىندە اقشا سارايلارى اتتارىنان تەك بۇحارا جانە سامارقان اتاۋلارى عانا ساقتالعان. بارلىعىنىڭ بەتتەرىندە «كاليما» جازباسى مەن حاليفا ناسر ليد-دين اللاحتىڭ اتى تۇسىرىلگەن. تيىن جيەكتەرىندەگى جازبا بەدەرلەرى بارلىعىندا دەرلىك جويىلىپ كەتكەن. بەس دانا التىن تيىندار يستانبۋلدا، يراندا، اۆستريا-ۆەنگريا، رەسەي پاتشالىعىندا حIح-حح عاسىرلاردا سوعىلعان.

تۇركىستان قالاسى، قاراشىق وزەنىنىڭ ماڭىنداعى قالالىق قورىمنان كەزدەيسوق تابىلعان 6000 دانادان استام مىس اقشالاردان تۇراتىن كومبە قۇرامىنان 370 دانا تيىن قازاقستاندىق نۋميزمات ر.ز.بۋرناشەۆاعا زەرتتەۋگە جىبەرىلىپ، ودان كەيىن وزبەكستاندىق نۋميزمات-عالىم ل.يۋ.شپەنەۆا «ازىرەت سۇلتان» مۋزەيىنە كەلىپ، كومبەنى تولىقتاي زەرتتەدى. كومبە تولىقتاي XV ع. حيجرا جىل ساناعى بويىنشا 832 ح.ج. (1428-29 ج.) كورسەتكىشىمەن، تەمۋريدتەر مەملەكەتىنىڭ ماۆەرانناحرلىق بولىگىنىڭ بيلەۋشىسى ۇلىقبەك تاراپىنان جۇرگىزىلگەن اقشا رەفورماسى تۇسىندا سوعىلعان مىس ادليلەردەن تۇراتىنى انىقتالدى. كومبە قۇرامىنداعى اقشالار تەك، 832 ح.ج. كورسەتكىشىمەن سوعىلعان اقشالاردان عانا ەمەس، سونىمەن قاتار، 851, 854, 862 جىلدارى ماۆەرانناحر مەن حوراساننىڭ ءتۇرلى اقشا سارايلارىندا سوعىلعان اقشالاردىڭ كەزدەسۋىمەن دە قۇندى. ر.ز.بۋرناشەۆا مەن ل.يۋ.شپەنەۆالار جۇرگىزگەن زەرتتەۋ جۇمىستارى ناتيجەسىندە كومبە قۇرامىندا بۇعان دەيىن تەمۋريدتەر مەملەكەتىندە بەيمالىم بولىپ كەلگەن جاڭا اقشا سارايلارىن انىقتادى. كومبە قۇرامى ر.ز.بۋرناشەۆا، ە.ا.سماگۋلوۆ، م.ك.تۋياكباەۆتاردىڭ كلادى ي مونەتى تۋركەستانا اتتى كىتاپتارى مەن ر.ز.بۋرناشەۆانىڭ بىرنەشە عىلىمي ماقالالارىندا  قاراستىرىلعان [5].

1982 جىلى ياسى-كۇلتوبە قالاشىعىندا جۇرگىزىلگەن قازبا جۇمىستارى كەزىندە قۇمىرا ىشىنەن XIII عاسىردىڭ سوڭعى شيرەگى مەن XIV ع. باسىندا شاعاتاي مەملەكەتىنىڭ اقشا سارايلارىندا سوعىلعان 202 دانا كۇمىس ديرحەمدەر مەن فەلستەردەن تۇراتىن كومبە تابىلعان. كومبە قۇرامىندا المالىق، ءاندىجان، بۇحارا، كاشعار، كەندجدە، مارگينان، وتىرار، سامارقان، تاراز، جودجەند، شاش جانە يانگي اقشا سارايلارىنىڭ ونىمدەرى بار. كومبە قۇرامىندا المالىق اقشا سارايىندا سوعىلعان ءبىر ديرحەم بەتىندە بۇل اقشا سارايىنا قاتىستى بۇعان دەيىن كەزدەسپەگەن جاڭا 688 ح.ج. /1289 جىلدىق كورسەتكىش انىقتالعانى جانە شاعاتاي ۇلىسىنىڭ ە.ا.ءداۆيدوۆيچتىڭ كەزەڭدەستىرۋى بويىنشا، ءىىى ءشى كەزەڭدە جۇمىس اتقارعان اقشا سارايلارىنىڭ بارلىعىنىڭ دەرلىك ونىمدەرى كەزدەسۋىمەن ماڭىزدى. بۇل جاعداي سول كەزەڭدە شاعاتاي ۇلىسىنا قاراستى تۇركىستان قالاسىنىڭ ايتارلىقتاي ماڭىزعا يە ساۋدا ورتالىقتارىنىڭ ءبىرى بولعاندىعىن كورسەتەدى.

2000 جىلى تۇركىستان قالاشىعىنىڭ «قوقان تسيتادەلىندە» جۇرگىزىلگەن قازبا جۇمىستارى كەزىندە جاني اۋلەتىنىڭ بيلىگى تۇسىندا سوعىلعان 75 دانا كۇمىس تانگالارىنان تۇراتىن كومبە تابىلعان. تانگالار يمام قۋلي حان، نادىر مۇحاممەد حان جانە ابدۋلازيز حان تۇسىندا سوعىلعان تيىنداردان تۇرادى. كومبەنىڭ ماڭىزدىلىعى ونىڭ جاني اۋلەتىنىڭ العاشقى بيلەۋشىلەرىنىڭ تۇسىندا سوعىلعاندىعىندا. نۋميزماتيكا سالاسىن زەرتتەۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ە.ا.داۆيدوۆيچ VIII-XVIII عع. ورتا ازيا اقشا اينالىمىن ءىىى كەزەڭگە ءبولىپ قاراستىرادى. بۇل كومبە ءىى كەزەڭ تيىندارىنان تۇراتىنى انىقتالدى. ءى جانە ءىى كەزەڭ تيىندارىنىڭ سوڭعى كەزەڭنەن ايىرماشىلىعى بۇل كەزەڭدەرگە ءتان كۇمىس اقشالاردىڭ سىنامى جوعارى بولعان. ال، سوڭعى كەزەڭدە تانگالار مەتالىنىڭ كۇمىس قۇرامى تومەندەپ كەتكەن. بۇل كومبە قۇرامىندا جوعارىدا اتالىپ وتكەن بيلەۋشىلەر اتتارىنان سوعىلعان تانگالاردىڭ بۇرىن عىلىمدا بەلگىسىز بولىپ كەلگەن تيپتەرى انىقتالدى. يمام قۋلي حان اتىنان سوعىلعان تانگالاردىڭ 73-79 ارالىعىندا بەلگىلەنگەن جاڭا تيپتەرى، نادىر مۇحاممەد حاننىڭ بۇرىن بەلگىسىز بولىپ كەلگەن 18 جانە 19 تيپتەرى انىقتالدى.

2016 جىلدىڭ اقپان ايىندا مۇراجاي قورىنا بىرنەشە مىس اقشالار كەلىپ ءتۇستى. ولاردىڭ قۇرامىندا XIVع. ءىى-ءشى جارتىسىندا التىن وردانىڭ سىعاناق، حورەزم اقشا سارايلارىندا سوعىلعان ءتۇرلى تيپتەگى ۇلگىلەرى كەزدەسەدى. وسى تيىندار اراسىندا ءبىر بەتىندەگى جازبا بەدەرلەرى تۇگەلدەي جويىلىپ كەتكەن، ەكىنشى بەتىندە اراب گرافيكاسىمەن جهان...ر خان  جازباسى تۇسىرىلگەن مىس اقشا دا بار. بۇل تيىنعا جۇرگىزىلگەن العاشقى زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسى بويىنشا مىس اقشانىڭ قازاقتىڭ حانى جاڭگىردىڭ اتىمەن سوعىلعان تيىن بولۋى مۇمكىن دەگەن بولجام جاسالىپ وتىر. [3 سۋرەت] سەبەبى، وسى كەزەڭگە ءتان ورتا ازيا بيلەۋشىلەرى اراسىندا جاحانگير اتىمەن بەلگىلى حان جوق. تيىن تيپولوگيالىق قاتىناسى بويىنشا ەرەكشە. ارينە، تيىن قازىرگى تاڭدا ءبىر عانا ۇلگىدە بولعاندىقتان ءدوپ باسىپ ايتۋعا ەرتەرەك. دەگەنمەن، بولاشاقتا جينالاتىن ماتەريالدار جۇمباقتىڭ سىرىن اشادى دەگەن سەنىمدەمىز. جالپى، قازاق حاندارى اراسىنان تەك تۇرسىن مۇحاممەد حان اتىمەن سوعىلعان اقشا عانا بەلگىلى.

نۋميزماتيكالىق جادىگەرلەر قورىندا نۋميزماتيكالىق جادىگەرلەرمەن قاتار بونيستيكالىق، فالەريستيكالىق جادىگەرلەر دە ساقتاۋعا الىنعان.  [4, 5, 6]

مۋزەي قورىنىڭ ارحەولوگيالىق توبى تۇركىستان وازيسىندەگى ەجەلگى قالالار شاۋعار-شويتوبە، ياسى-كۇلتوبە،  ەسكى تۇركىستان، قاراتوبە-ساۋران،  سيداق-اتا قالالارى مەن قونىستارىنا جىل سايىن جۇرگىزىلىپ كەلە جاتقان ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارى كەزىندە تابىلعان جادىگەرلەرمەن دە تولىقتىرىلۋدا. قورداعى ەڭ ەجەلگى ارحەولوگيالىق جادىگەرلەر  تۇركىستان وڭىرىندەگى قوسقورعان،  شوقتاس  تۇراقتارىنان  تابىلعان  تاس جاڭقالار، سونداي اق قازاقستان جەرىندەگى   باسقا دا تاس  ءداۋىرىنىڭ  تۇراقتارى سەمىزبۇعى، تاسقوتان، تاڭىرقازعان، ماڭقىستاۋ ايماعىنداعى  ەسكەرتكىشتەردەن  تابىلعان  ياعني ب.ز.د. 700-500, 150-120  مىڭ  جىل بۇرىنعى  وزەكتاستار، ەڭبەك قۇرالدارى. ولاردىڭ قاتارىنا ب.ز.د. ءحىۇ-حىىىعع. قولا  اشەكەيلەر  توپتاماسى قوس  ءمۇيىزدى  بىلەزىكتەر، اشەكەيلەر مەن تاستان  تىزىلگەن  مونشاقتار  جانە  قىش  ىدىستاردىڭ  بىرنەشە  تۇرلەرىن  قوسۋعا بولادى. ولار  قولا  ءداۋىرىنىڭ  اندرونوۆ  مادەنيەتىنىڭ   فەدوروۆ  جانە  الاكول  كەزەڭدەرىنىڭ جادىگەرلەرى. تۇركىستان   قالاسىنا جاقىن ماڭداعى شپان  قورىمىنان  تابىلعان 120 عا  جۋىق جادىگەرلەردىڭ  ىشىنەن  التىننان   جاسالعان  ايەلدەردىڭ  باس   كيىمىن  بەزەندىرگەن  سالپىنشاق  قۇلاق  اشەكەيلەرى دە، ب.ز.د ءحۇىى-حىۇعع.  جاتاتىن  قۇندى  دۇنيەلەر.

قورداعى قىش بۇيىمدار كونە داۋىرلەردەگى شەبەرلەردىڭ ىدىس فورمالارىنىڭ بىرنەشە ءتۇرىن جاساۋ تەحنولوگياسىن جەتە مەڭگەرگەندىكتەرىن كورسەتەدى. جيناقتالعان  جادىگەرلەردىڭ  ىشىندە  كەيىنگى  داۋىرلەردە  دە تۇركىستان وڭىرىندە قىشتان ىدىس جاساۋ  ونەرىنىڭ ەرەكشە دامىعاندىعىن  جانە ىدىس  تۇرلەرىنىڭ ناقىشتالۋ  سيپاتى  مەن  تۇسىرىلگەن   ورنەكتەرىنىڭ   مان–ماعىنالىلىعى نازار  اۋدارتادى.

سيداق، ساۋران ت.ب. ەرتە ورتا عاسىرلىق  قالا  قونىستارىن  زەرتتەۋ  ناتيجەسىندە  تابىلعان ماتەريالدار  بۇرىن  بەيمالىم بولىپ كەلگەن تىڭ دەرەكتەردىڭ كوزىن اشتى. ەرتە ورتاعاسىرلىق [7, 8] سيداق  قالاسى  قازباسىنان   تابىلعان حۋمداردىڭ ەرەكشەلىگى، كولەمىنىڭ ۇلكەندىگى جانە پىشىندەرىنىڭ ارتۇرلىلىگى. ولار  كەزىندە استىق جانە تاعى باسقا  ازىق–تۇلىكتەر ساقتاۋعا  پايدالانىلعان. ولاردىڭ بۇيىرلەرىنىڭ سىرتىنا، يىنىنە، تومەنگى جاعىنا  كۇيدىرىلگەنگە  دەيىن  كەرتىپ سالىنعان تامعا نەمەسە تامعا ءتارىزدى بەلگىلەردى ورنەك ورنىنا  قولدانعاندىعىن كەزدەستىرۋگە بولادى. بۇلارعا قاراپ ۇستالار ىدىسقا  وزدەرىنىڭ رۋ  تاڭباسىن نەمەسە جەكە بەلگىسىن سالعان  بولسا كەرەك دەپ جوبالاۋعا بولادى. ارحەولوگيالىق جادىگەرلەردىڭ ىشىندەگى قۇندى دۇنيەلەردىڭ قاتارىنا ساۋران، سيداق اتا قالالارىنان   تابىلعان ءىV-Vعع. ءتان «جالعان جۇزىكتەر» تۇرىندەگى ساسانيتتىك بەتتەرىنە ءار ءتۇرلى  جاندىكتەردىڭ، قۇستاردىڭ، اڭداردىڭ كەيبىرىنە تۇسىنىكسىز بەينەلەر باتىرا ويىلىپ  سالىنعان گەممالاردى، ساۋران   قاقپاسىندا  جۇرگىزىلگەن   ارحەولوگيالىق قازبادان  تابىلعان  فورمالارى  دوڭگەلەك  ءپىشىندى  بولىپ    جان-جاعى   جۇمىرلانا  جونىلعان   ابدوللا  حاننىڭ  اسكەرلەرى  اتقان  (كاتاپۋلتا)  تاس وقتارىن،   كارىز  قۇدىقتارىن جاتقىزۋعا بولادى.

مۋزەي قورىنداعى ىدىستارداعى  ورتا  كەسەلەر  مەن  تاباقتاردىڭ  ورنەكتەرىندە   ەڭ كوپ  كەزدەسەتىنى اق  فونعا  قارامەن   جانە  كوكپەن  نەمەسە  اق  فونعا  سيا  كوكپەن  قيعاش  تور  كوزدەر  مەن  وسىمدىك  جاپىراقتارى، ساباقتار  تۇرىندەگى  سالىنعان ويۋلار  كەزدەسەدى. مۇنداي  ءتاسىلدى   ارحەولوگيادا  «تەمۋريدتىك ستيل»  دەپ  اتالىپ  كەتكەن  كەراميكالىق  ءوندىرىس  ءتاسىلى  دەۋگە  بولادى.  ءحۇ-ءحۇى  عاسىرلاردا  ەڭ  كوپ  تاراعان  وسى  ءتاسىل  تۇركىستاندا  ىدىس  ساندەۋدىڭ  جوعارى  دارەجەدە  دامىعان  قىش  ءوندىرىسىنىڭ  بولعاندىعىن  بىلدىرەدى. ال مۇنداي ونەر تۋىندىلارىن مۋزەي قورىنان كوپتەپ كەزدەستىرۋگە بولادى.

قورىمىزداعى وسىنداي حالقىمىزدىڭ رۋحاني بايلىعى كونە قۇندى جادىگەرلەرىمىزدى زەرتتەپ-زەردەلەپ حالىق يگىلىگىنە ۇسىنىپ، عىلىمي اينالىمعا ەندىرۋ مۋزەي ءىسىنىڭ نەگىزگى جۇمىستارىنىڭ ءبىرى.

ادەبيەتتەر:

1. يۆانوۆ ا.ا. و برونزوۆىح يزدەلياح كونتسا XIVۆ. يز ماۆزولەيا حودجا احمەدا ياسەۆي. سرەدنيايا ازيا ي ەە سوسەدي ۆ درەۆنوستي ي سرەدنەۆەكوۆىيا 68. يزداتەلستۆو «ناۋكا» گلاۆنايا  رەداكتسيا ۆوستوچنوي ليتەراتۋرى موسكۆا 1981
2. مەيىرمانوۆ ا. ەسىكتەر. بۋكلەت. تۇركىستان. 2009 ج. 4ب.
3. ناعىم-بەك نۋرمۋحاممەدوۆ، قوجا احمەد ياسساۋي ماۆزولەيى، يزداتەلستۆو «ونەر»، الما-اتا، 1980, 11 ب.
4. مۋمينوۆ ا.ك. «كاتالوگ ارابوگرافيچەسكيح رۋكوپيسەي مۋزەيا-زاپوۆەدنيكا «ازرەت-سۋلتان» ۆ گورودە تۋركەستان» 1997ج. «مۇرا»
5. بۋرناشەۆا ە.ز.، سماگۋلوۆ ە.ا.، تۇياقباەۆ «كلادى ي مونەتى تۋركەستانا» يزداتەلستۆو «باۋر»، الما-اتا 2006

ج.اۋباكىر، «ازىرەت سۇلتان» قورىق-مۋزەيىنىڭ ديرەكتورى

تۇركىستان قالاسى

Abai.kz