اققاعاز دوسجانوۆا – ماسكەۋدە بiلiم العان قازاقتىڭ العاشقى دارiگەر قىزدارىنىڭ بiرi. بيىل حالقىمىزدىڭ تۇڭعىش اق حالاتتى ابزال جانى اتانعان اياۋلى تۇلعانىڭ تۋعانىنا 115 جىل تولىپ وتىر. بiر وكiنiشتiسi, ارپالىسقا تولى حح عاسىر باسىندا قازاقتىڭ دەربەستiگiن اڭساپ، سول جولدا باستارىن بايگەگە تiككەن ۇلتىمىزدىڭ بiرتۋار ۇلدارى احمەت بايتۇرسىنوۆ، ءاليحان بوكەيحانوۆ، مiرجاقىپ دۋلاتوۆ، تۇرار رىسقۇلوۆ، سۇلتانبەك قوجانوۆتارمەن بiرگە ءجۇرiپ، ۇلتجاندى اعالارىنىڭ الاقانىنىڭ جىلۋىن سەزiنiپ، ۇلت شاڭىراعىنىڭ ۋىعىن قاداۋعا قاتىسقان، قازاق قىزدارىنىڭ اراسىنان العاش بولىپ جۇلدىزداي جارقىراپ، «قاراڭعى قازاق كوگiنە، ورمەلەپ شىعىپ، كۇن بولۋعا ۇمتىلعان» اققاعاز دوسجانوۆانى بۇگiنگi ۇرپاق بiلە بەرمەيدi.

تۇرار رىسقۇلوۆ 100 سوم ستيپەنديانى نە ءۇشiن تاعايىندادى؟

اققاعاز دوسجانوۆا – ماسكەۋدە بiلiم العان قازاقتىڭ العاشقى دارiگەر قىزدارىنىڭ بiرi. بيىل حالقىمىزدىڭ تۇڭعىش اق حالاتتى ابزال جانى اتانعان اياۋلى تۇلعانىڭ تۋعانىنا 115 جىل تولىپ وتىر. بiر وكiنiشتiسi, ارپالىسقا تولى حح عاسىر باسىندا قازاقتىڭ دەربەستiگiن اڭساپ، سول جولدا باستارىن بايگەگە تiككەن ۇلتىمىزدىڭ بiرتۋار ۇلدارى احمەت بايتۇرسىنوۆ، ءاليحان بوكەيحانوۆ، مiرجاقىپ دۋلاتوۆ، تۇرار رىسقۇلوۆ، سۇلتانبەك قوجانوۆتارمەن بiرگە ءجۇرiپ، ۇلتجاندى اعالارىنىڭ الاقانىنىڭ جىلۋىن سەزiنiپ، ۇلت شاڭىراعىنىڭ ۋىعىن قاداۋعا قاتىسقان، قازاق قىزدارىنىڭ اراسىنان العاش بولىپ جۇلدىزداي جارقىراپ، «قاراڭعى قازاق كوگiنە، ورمەلەپ شىعىپ، كۇن بولۋعا ۇمتىلعان» اققاعاز دوسجانوۆانى بۇگiنگi ۇرپاق بiلە بەرمەيدi.

تۇرار رىسقۇلوۆ 100 سوم ستيپەنديانى نە ءۇشiن تاعايىندادى؟

ءيا، شىنىندا، الاش زيالىلارى الاقانىندا ايالاپ ۇستاعان، سوناۋ 1922 جىلى تۇركiستان رەسپۋبليكاسى حالىق كوميسسارلار كەڭەسiنiڭ توراعاسى قىزمەتiندە جۇرگەن تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ ءوزi جانىنا جاقىن تۇتىپ، جۇرەك جىلۋىن بەرiپ، كەڭەستiڭ ارنايى قاۋلىسىمەن 100 سوم كولەمiندە ستيپەنديا تاعايىنداتقان اققاعاز دوسجانوۆا كiم ەدi? الاش ارداقتىلارى نەگە ونى جانىنا جاقىن تۇتتى؟
اڭگiمەنi ارiدەن باستايىق. اققاعاز دوسجانوۆا – 1893 جىلى اقتوبە ۋەزiنە قاراستى بورتە بولىسىنىڭ 5-شi اۋىلىندا اۋقاتتى شارۋا وتباسىندا دۇنيەگە كەلدi. اناسىنان ەرتە ايرىلىپ، اعاسى ساعىندىقتىڭ تاربيەسiندە ءوستi. رەتi كەلگەندە ايتۋ كەرەك، اققاعاز دوسجانوۆانىڭ بiلiم الۋىنا، دارiگەر دەگەن قاستەرلi ماماندىقتى تاڭداۋىنا اعاسى ساعىندىق دوسجانوۆتىڭ ىقپالى زور. ويتكەنi, ساعىندىق دوسجانوۆ زامانىندا الاش ارداقتىلارىنىڭ سەنiمدi سەرiگi بولعان، پەداگوگتiك بiلiم العان، الاشوردا قوزعالىسىنىڭ باتىس قاناتىن باسقارعان، قىرعىز حالىق كوميسسارلار كەڭەسiنiڭ، ورتالىق اتقارۋ كوميتەتiنiڭ مۇشەسi, تورعاي وبلىستىق حالىق اعارتۋ كوميسسارى قىزمەتتەرiن اتقارعان، وسى وبلىستاعى 1917 جىلى 2-8 ءساۋiر مەن 20-25 تامىز كۇندەرi وتكەن قۇرىلتايدى ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ بiرi بولدى. اعاسىنىڭ جەتەكشiلiگiمەن اققاعاز دوسجانوۆا ورىنبور گيمنازياسىنا وقۋعا ءتۇسiپ، ونى 1914 جىلى ۇزدiك باعامەن بiتiرiپ شىعادى. بۇل جونiندە «ورەنبۋرگسكي ۆەستنيك» گازەتi ارناۋلى ماقالا جازىپ، گيمنازيادا وزات وقىعان العاشقى قازاق قىزىنىڭ جەتiستiگiن ەرەكشە اتاپ وتەدi. سەبەبi ول زاماندا قازاق وقىعاندارى، ونىڭ iشiندە قازاق قىزدارىنىڭ اراسىنان بiلiمگە يەك ارتقاندار جوقتىڭ قاسى بولاتىن. اققاعاز دوسجانوۆا سول ۋاقىتتا «قازاق قىزدارى قاراڭعى، قازاق وقىمايدى» دەگەن قاتىپ قالعان قاساڭ قاعيدانى بۇزىپ، العاش بولىپ بiلiم ورiنە ۇمتىلعان قازاق قىزدارىنىڭ بiرەگەيi بولدى. بiلiمگە قۇشتار، زەرەك، زەردەلi قازاق بويجەتكەنi ورىنبورداعى گيمنازيانى ويداعىداي تامامداعان سوڭ، ماسكەۋدەگi جوعارى ايەلدەر كۋرسىنا وقۋعا ءتۇستi. مۇنارالى ماسكەۋگە جول تارتقان قارشاداي قازاق قىزىنىڭ بۇل باستاماسى زامانىندا ەرلiكپەن پارا-پار سانالدى. ويتكەنi بۇل ۋاقىتقا دەيiن قازاق بالالارىنىڭ ماسكەۋ تۇگiل، ءوز ەلiندە وقۋعا مۇمكiندiگi جوق-تىن.

ماسكەۋدە بiلiم العان قازاق بويجەتكەنi

ماسكەۋ سانالى قازاق قىزىن تەك بiلiم نارiنە سۋسىنداتىپ قانا قويماي، زەردەلi جاستىڭ زەيiنiن كەڭەيتiپ، ۇلكەن ءومiر جولىنا ۇيرەتتi. وي-ساناسى ءوستi. ورىس قۇربىلارىمەن قاتار ءجۇرiپ، ول ماسكەۋدە بiلiم الىپ جاتقان مۇسىلمان ستۋدەنتتەرi – تاتاردىڭ، ءازiربايجاننىڭ جانە شىعىستىڭ باسقا دا ۇلتتارىنىڭ جاستارىمەن تىعىز باۋىرلاستىق قارىم-قاتىناستا بولدى. باۋىرلاس حالىقتاردىڭ بوستاندىعى مەن تەڭدiگiن، تۇتاستىعىن تۋ ەتiپ مۇسىلمان جاستارىنىڭ اراسىندا ۇگiت-ناسيحات جۇمىستارىن جۇرگiزدi. ماسكەۋدەگi تاتار ستۋدەنتتەرi قوعامىنىڭ بەلسەندi مۇشەسi بولدى. ورىس تiلiنە جۇيرiك، مادەنيەتiنە قانىق قازاق بويجەتكەنi 1917 جىلى اقپان ايىندا ماسكەۋدiڭ تاتار سلوبودكاسىنداعى مەدرەسەدە بۇراتانا حالىقتاردىڭ پاتشا وكiمەتi ەزگiسiنەن ازات ەتiلگەنi تۋرالى ورىس تiلiندە بايانداما جاسادى. اقيقاتىن ايتقاندا، اققاعاز دوسجانوۆا ماسكەۋدەگi مۇسىلمان جاستارىنىڭ كوش باسىندا تۇردى. ايتار ويىن جاسقانباي اشىق ايتتى، مۇسىلمان باۋىرلاردىڭ ءسوزiن سويلەدi. قالاداعى قوعامدىق جۇمىستارعا بەلسەنە ارالاستى. ءسويتiپ جۇرگەندە اققاعاز دوسجانوۆا ناۋقاسقا شالدىقتى. جولداستارىنىڭ كومەگiمەن كلينيكادا ەمدەلiپ، ماسكەۋلiك دارiگەر، پروفەسسور پلەتنوۆقا كورiنگەنiمەن دە ناۋقاسىنان ايىعا الماعان سوڭ  تۋعان جەر توپىراعىنا ورالۋعا ءماجبۇر بولدى. وسىلايشا تالاپتى بويجەتكەن 1918 جىلدىڭ قوڭىر كۇزiندە كۋرستىڭ «قايىرىمدى مەدبيكە» ءبولiمiن اسىعىس اياقتاپ، اتامەكەنگە اياق باستى.
ەلگە ورالىپ، بiر جىلداي اۋىلدا تىنىعىپ، دەنساۋلىعىن تۇزەپ العان ارمانشىل بويجەتكەن ارەكەتسiز وتىرۋدى ءجون كورمەدi. ماسكەۋدە بiرەر جىل وقىپ كەلگەنi بار، بiلiم نارiنە تولىق سۋسىنداپ ۇلگەرمەگەن تالاپتى جاس قايتسە دە بiلiم الۋعا، ونەر ۇيرەنۋگە قۇلشىندى. «تالاپتىعا نۇر جاۋار» دەمەكشi, سول جىلى بiلiمگە iڭكار جۇرەكتiڭ ارمانى ورىندالىپ، اققاعاز دوسجانوۆا تومسك قالاسىنداعى دارiگەرلiك ينستيتۋتقا وقۋعا ءتۇستi. 1921 جىلى بiلiم ورداسىن ويداعىداي تامامداعان بولاشاق دارiگەر وسى جىلى سەمەي وبلىسىنىڭ اباي اۋدانىنا كەلiپ، تاجiريبەدەن ءوتتi.

تاشكەنت: ءتالiمدi عۇمىر، يگiلiكتi iس...

تەكتi تۇلعالار تۋعان توپىراقتا تاجiريبەدەن وتكەن بويجەتكەن تومسكiگە قايتىپ ورالعىسى كەلمەيدi. ويلى قىز ويلانا كەلە، اقىل تارازىنا سالىپ بار قازاق زيالىلارى باس قوسىپ، تiزە بiرiكتiرiپ جاتقان تاشكەنتكە بارۋدى ءجون كورەدi. ءسويتiپ 1920 جىلى تاۋەكەلگە بەل بۋىپ، تاشكەنتكە كەلiپ ورتا ازيا جاستارىنا ارناپ اشىلعان تۇركiستان مەملەكەتتiك ۋنيۆەرسيتەتiنiڭ دارiگەرلەر فاكۋلتەتiنە قۇجات تاپسىرادى. مiنە، اققاعاز دوسجانوۆانىڭ قازاق زيالىلارىمەن دوستىعى، اعالى-قارىنداستى سىيلاستىعى، ۇلتجاندىلىعى، جاستارعا دەگەن قامقورلىعى، ماماندىعىنا دەگەن ەرەكشە قۇشتارلىعى وسى تاشكەنتتە باستالدى. وقي ءجۇرiپ، ءوز ماماندىعى بويىنشا قىزمەت ەتتi. ساباقتان تىس ۋاقىتىندا قالالىق اكۋشەرلiك-گينەكولوگيالىق كلينيكادا ورديناتور بولىپ جۇمىس iستەدi. قوعامدىق جۇمىستاردى دا نازاردان تىس قالدىرمادى. رەتi كەلگەندە ايتۋ كەرەك، اققاعاز دوسجانوۆانىڭ تاشكەنتتە جۇرگەندە قۇشتارلانا كiرiسكەن يگi iستەرiنiڭ بiرi – پاناسىز بالالاردى قامقورلىعىنا الىپ، ولاردى بالالار ۇيiنە ورنالاستىرۋمەن اينالىستى. ورىنبور، جيزاق، سامارقاند، بۇقار قالالارىنان جينالعان جەتiمدەردi قارسى الىپ، شۇعىل جاردەم كورسەتۋ توبىنا جەتەكشiلiك ەتتi. «بiر بالانىڭ ماڭدايىنان سيپاساڭ، مىڭ پەرiشتە كۇلiپ تۇرادى» دەمەكشi, بiر ەمەس بiرنەشە بالاعا جۇرەك جىلۋىن بەرگەن اق حالاتتى قازاق قىزىنىڭ بۇل iسiن بيiك پاراسات دەمەي كورiڭiز!...

سۇلتانبەك قوجانوۆتىڭ ۇيiندە وتكەن مەرەكە...

1922 جىلى اققاعاز دوسجانوۆا كوپتەن كۇتكەن، اق ارمانىنا اينالعان تۇركiستان مەملەكەتتiك ۋنيۆەرسيتەتiن ءتامامدادى. دارiگەر ماماندىعىن قازاق قىزدارى اراسىنان العاشقىلاردىڭ بiرi بولىپ يگەرگەن قازاق بويجەتكەنiنiڭ بۇل قۋانىشى تاشكەنت شاھارىندا «جوعارعى باسقىش مەكتەپتi, ساگۋ-دiڭ مەديتسينا فاكۋلتەتiن بiتiرگەن بۇكiل شىعىستىڭ تۇڭعىش قىزىنىڭ كۇنi» دەگەن اتپەن ەرەكشە جاعدايدا اتاپ ءوتiلدi. قازاقتىڭ قايسار ۇلدارىنىڭ بiرi, سول ۋاقىتتا تۇركiستان رەسپۋبليكاسى اتقارۋ كوميتەتi توراعاسىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتiن اتقاراتىن سۇلتانبەك قوجانوۆ تاشكەنتتەگi بار قازاق زيالىسىن ءوز ۇيiنە شاقىرىپ، داستارحان جايدى. ۇلكەن داستارحان باسىندا قازاق زيالىلارىنىڭ قۇدiرەتتi توبى قارشاداي قازاق قىزىنا ۇلكەن ءورiس تiلەپ، سول جەردە بارلىعى بiراۋىزدان تۇركiستان رەسپۋبليكاسى حالىق كوميسسارلار كەڭەسiنiڭ توراعاسى تۇرار رىسقۇلوۆقا وزىق ويلى، سانالى، قازاق بويجەتكەنiنە قۇرمەت كورسەتiپ، ارنايى قاۋلى قابىلداۋ جونiندە ۇسىنىس بiلدiرەدi. ۇسىنىس جەردە قالماي، بiز جوعارىدا ءسوز ەتكەن قاۋلى دۇنيەگە كەلگەن.
اققاعاز دوسجانوۆا وقۋىن بiتiرگەن سوڭ ءوز ماماندىعى بويىنشا گينەكولوگ جانە پەدياتر بولىپ حالقىنا قالتقىسىز قىزمەت ەتتi. ءومiرiنiڭ سوڭعى ساتiنە دەيiن بۇل قاستەرلi ماماندىقتىڭ تۋىن تۇسiرمەي ءوتتi. ايتىپ-ايتپاي نە كەرەك، سانالى عۇمىرىن ساليقالى iستەرمەن ورنەكتەي بiلگەن، قالىڭ ورتكە قاناتىمەن سۋ سەپكەن قارلىعاشتاي ادام جانىنىڭ اراشاسىسى بولا بiلگەن اياۋلى جان 1932 جىلى 39 جاسىندا اۋىر ناۋقاستان دۇنيەدەن وزدى. اسىل تۇلعا قامشىنىڭ سابىنداي قىسقا عۇمىر كەشسە دە ارتىنا وشپەستەي جارىق iز قالدىردى. بiزدiڭ كوڭiلگە مەدەۋ، ساناعا دەمەۋ ەتەتiنiمiز وسى.

ازامات قاسىم، «الماتى اقشامى».

P.S. قازاق قىزدارى اراسىنان العاش بولىپ، بiلiمگە ۇمتىلىپ، ماسكەۋدە وقىپ، ءوزiنiڭ اقىل-زەرەكتiلiگi ارقاسىندا الاش ارداقتىلارىنىڭ قۇرمەتiنە بولەنگەن، العاشقى دارiگەر قازاق قىزدارىنىڭ بiرi – اققاعاز دوسجانوۆا تۋرالى بۇعان دەيiن دە تالاي ايتىلدى، جازىلدى دا. ەندiگi مiندەتiمiز – العاشقى دارiگەر قازاق قىزىنا لايىقتى قۇرمەت كورسەتۋ، ونىڭ يگiلiكتi iسiن كەلەشەك ۇرپاققا ۇلىقتاۋ. ەڭ باستىسى، تۇڭعىش قازاق دارiگەر قىزىنىڭ ەسiمiن حالىق جادىندا جاڭعىرتۋ.

«الاش ايناسى» گازەتى. 04.06.09