قانات ابىلقايىر: قۇرمەتتى اۋىت مۇقيبەك، ءسىز  «Abai.kz» اقپارتتىق پورتالىنىڭ ەڭ بەلدى اۆتورلارىنىڭ ءبىرىسىز. سونداي-اق، سايتىمىزدى بار ىنتا-پەيىلىڭىزبەن قاداعالاپ وقىپ جۇرەتىنىڭىزدى دە جاقسى بىلەمىز. ءبىز دە ءسىزدىڭ بارشا قىزمەتىڭىزدى بولماسا دا قوعامدىق جۇمىستارىڭىزدى باقىلاپ، باعىپ وتىرامىز. جاڭىلماساق، مىنە، كەزەكتى ەڭبەك دەمالىسىنان ورالدىڭىز. قايدا، قالاي دەم الدىڭىز؟

اۋىت مۇقيبەك: راحمەت. بۇل جولى 20 كۇنگە دەمالىس العانمىن. سول جىلىنا ءبىر كەلەتىن ەڭبەك دەمالىسىمنىڭ جارىمىنا تاياۋىن اتاقتى الاكولگە شومىلۋعا، جارىمىنا جۋىعان سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ ەكى-ءۇش اۋدان، اۋىلدارىن ارالاۋعا جۇمسادىم.

قانات ابىلقايىر: وتە جاقسى. ءسىزدىڭ «Facebook» الەۋمەتتىك جەلىسىندەگى پاراقشاڭىزدان «سونىمەن، بولاشاقتا «قىزىلجار قالاسى» اتالاتىن شاحارعا كەلىپ جەتتىك. باعىت – ەسىل اۋدانىنىڭ بىرلىك اۋىلى. ارى قاراي اياق جەتكەنشە بىرنەشە ەلدى مەكەندى ارالاماقپىز.. ماقسات – وسىندا كوشىپ كەلگەن قانداستارمەن كەزدەسۋ، حال-جاعدايىن ءبىلۋ. ءسويتىپ، كەلەسى كوشىپ كەلۋشىلەرگە باعدار بەرۋ، جول سىلتەۋ...» دەگەن جازباڭىزدى وقىدىم. جالپى، وسى الاكول مەن سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنا بارعان ساپارىڭىزدىڭ جايىن تاراتىڭقىراپ ايتىپ بەرىڭىزشى، ونداعى قانداستارىمىزدىڭ حال-جاعدايى قالاي ەكەن؟

اۋىت مۇقيبەك: سوڭعى التى-جەتى جىلدان بەرگى ەڭبەك دەمالىسىمدا الاكولگە بارىپ، دەمالىپ ءجۇرمىن. مەنى الاكولگە العاش اپارعان، سۋعا شومىلۋ دەگەننىڭ نە ەكەنىن ۇيرەتكەن تۇماعام – تۇمانباي مولداعاليەۆ بولاتىن. شىنىن ايتايىن، مەن سول تۇماش اعامدى ۇنەمى ساعىنىپ جۇرەم. ول كىسىنىڭ الاكولگە دەگەن ماحابباتى ەرەكشە بولاتىن. جاز ايى كەلىسىمەن، دەمالىسىن الا سالىپ، كوكتۇماعا تارتاتىن. مىنە، ارداقتى اعا ومىردەن  قايتقالى التى جىلعا تاياپ قالدى، مەن سول تۇماعام شومىلعان جەرگە شومىلىپ، وتكەن كۇندەردىڭ ەلەسىنە ەلىتىپ قايتام. اكەمدەي بولىپ كەتكەن اقىنعا دەگەن ساعىنىشىم ءبىر ساتكە بولسا دا باسىلعانداي بولادى.

الاكولدىڭ كوكتۇما دەيتىن اۋىلىنا ارعى بەتتەن كوشىپ كەلگەن اعايىندار كوپ. سولاردىڭ ءبىراز جىلدان شەشىلمەي كەلە جاتقان ءبىر ماسەلەسى بار ەدى. سول ءتۇيىن بيىل شەشىلدى. وسىدان ون شاقتى جىل بۇرىن كوكتۇماعا قىتايدان، موڭعوليادان قازاقتار كوشىپ كەلە باستايدى. اۋىلدىڭ جەرگىلىكتى تۇرعىنى، قادىرمەندى اقساقالى  جاناحمەت بەكاتاروۆ دەگەن كىسى قانداستارىنا قامقورلىق جاساپ، اۋىل شەتىنەن قىرىقتاي وتباسىنا باسپانالىق جەر تەلىمىن ءبولىپ بەرەدى. قانداستارىمىز اقساقالعا العىسىن ايتىپ، ول جەرگە تۇگەل باسپانا تۇرعىزىپ الادى. كوپ وتپەي، جاناحمەت اقساقال قايتىس بولادى. ارتىنا بالاسى قاناپيا بەكاتاروۆ تا دۇيەدەن وزادى. سونىمەن، ماناعى قىرىقتاي وتباسىنىڭ جەرى مەن ۇيلەرىنىڭ قۇجاتتارى راسىمدەلمەگەن كۇيى قالادى. سەنەسىز بە، قولدارىندا ءبىر جاپىراق قاعازى جوق تۋىستار ءۇي دەگەنىڭدى داڭعىراتىپ سالىپ العان عوي. ال، بۇل جۇمىستى ءبىتىرىپ بەرەم دەگەن اۋىل اكىمى جىل قۇرعاتپاي اۋىسىپ وتىرادى. ونىڭ ۇستىنە، ورالعان اعايىنداردىڭ جۇمىستى قاعازبەن ەمەس، اۋىزبەن ىستەيتىن ادەتى بار. الاكول جاعاسىنا، كوكتۇما اۋىلىنا كوز تىككەندەر ءتىپتى كوپ...

ءسويتىپ، بۇل ماسەلە كۇردەلەنە ءتۇستى. «اعايىندار جەرىنەن ايىرىلىپ قالا ما؟!» دەگەن قاۋىپ مەنىڭ دە ۇيقىمدى قاشىرا باستادى. سونىمەن، وسى جىلدىڭ باسىنان باستاپ ناقتى ىسكە كىرىستىك. حات دايىنداپ، ءۇي يەلەرىنىڭ قولىن قويعىزىپ، ءومىرحان قامبار دەگەن اعا ارقىلى الاكول اۋدانى اكىمىنە تاپسىرتتىم. اۋداندىق جەر قاتىناستارى مەكەمەسىنەن «سىزدەردىڭ زاڭسىز ۇيلەردىڭ قۇقىعىن تابىستاۋ ءۇشىن سوتقا ءوتىنىش بەرۋلەرىڭىز قاجەت» دەگەن جاۋاپ كەلەدى.

ال، سوتقا بەرگەنمەن قولىندا ءبىر بەت قاعازى جوق قانداستارىمىز تۇگەل ۇتىلادى. ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟!

قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنتى سەناتىنىڭ دەپۋتاتى دارحان كالەتاەۆتىڭ اتىنا حات جازىپ، 37 وتباسىنىڭ يەسىنىڭ قولىن قويعىزىپ، سەناتور دارحان امانۇلى «نۇر وتان» پارتياسىنا ازاماتتاردى قابىلداۋعا كەلگەندە جاعدايدى ايتىپ، قولىنا تاپسىرعان ەدىم. دارحان امانۇلى قانداستارىنىڭ ءوتىنىشىن دەپۋتاتتىق ساۋال ەتىپ الماتى وبلىسىنىڭ اكىمىنە جىبەرگەن ەكەن. قۇدايعا تاۋبە، دارحان كالەتاەۆ مىرزانىڭ ىقپالىمەن بۇل ماسەلە ءوز شەشىمىن تاۋىپ، سول قىرىقتاي وتباسىنىڭ جەرى مەن ۇيلەرىنىڭ قۇجاتتارى زاڭ اياسىندا راسىمدەلىپ جاتىر. الدىنىڭ «اكتتەرى» قولدارىنا ءتيىپتى. قانداستارىن قاڭعىرتپاي، قامقورلىق جاساعان اۋدان اكىمى ءا.ءا.جاقانباەۆقا، كوكتۇما اۋىلىنىڭ اكىمى داۋرەنبەك مۇقاباەۆقا راحمەت! قىسقاسى، اعايىنداردىڭ سول قۋانىشىن كورىپ، قۇتتى بولسىن ايتىپ قايتتىم دەسەم دە بولادى.

ال، سقو-عا كەلسەك، ماعان «WeCHat»، «WhatsApp»،  «Facebook» الەۋمەتتىك جەلىسى ارقىلى حابارلاسىپ، قونىستاناتىن اۋىلداردىڭ جاعدايىن سۇرايتىن قانداستارىمىزدىڭ سانى وتە كوپ. وتكەن جىلدىڭ باسىندا ءوزىمنىڭ اۋىلداستارىم الەن ءورازالىۇلى، بەكەن باقاشۇلى دەگەن ەكى ازاماتتى سقو-عا بارىپ، اۋدانداردى ارالاپ، ءبىر اۋىلعا تۇراقتاۋدى تاپسىرعانمىن. ول ەكى جىگىت ەسىل اۋدانىنىڭ بىرلىك دەگەن اۋىلىن ۇناتىپ، سوندا كوشىپ باردى. ارى قاراي ءجون سۇراعان نۇرمۇحامەت قايسار، ولكە تالاپبەك، جانەل سەرىكباي دەگەن ازاماتتاردى دا سولاي جىبەردىم. ءسويتىپ، بىرلىك اۋىلىنا وننان استام وتباسى كوشىپ باردى. جابىلىپ قالعان  اۋىل مەكتەبى قايتا اشىلدى. اۋدان اكىمى قۇجاتى دايىن بولعان بەس وتباسىعا اۋىل ىرگەسىنەن 10 گەكتاردان شابىستىق جەر بەرىپتى. قىسقاسى سقو-عا سول اۋىلدى ءوز كوزىممەن كورەيىن دەپ باردىم، ءدال ءشوپ شابۋ ناۋقانىنىڭ ۇستىنەن ءتۇسىپپىن. ەسىل وزەنى اۋىلدان 300 مەتر جەردە  اعىپ جاتىر. ماعجان جۇماباەۆ اۋدانىنا دا 25-كە جۋىق وتباسى كوشىپ كەلىپتى. وندا كەلگەن جىگىتتەرمەن دە اۋىزەكى سويلەستىم، اۋدان اكىمى اسقار بەگىمانوۆ مىرزا قانداستارىنىڭ تۇراقتى تىركەۋگە تۇرۋىنا قۇجاتتارىن دايىنداۋعا كومەكتەسۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك ءتىلدى جاقسى بىلەتىن عابيت دەگەن جىگىتتى ارنايى تاعايىنداپتى. استاناداعى قحر ەلشىلىگىنەن اتىڭ وشكىر سوتتىلىق تۋرالى انىقتاما  الۋعا باراتىن ازاماتتارعا ارنايى ماشينا دا بەرىپتى. جول بويى اققايىڭ اۋدانىنا دا سوعىپ، ارالاعاش اۋىلىنا ايالدادىم... قىسقاسى، تاعى كوشىپ كەلەم دەگەن قانداستار بولسا، بۇل وبلىستىڭ ەسىگى ايقارا اشىق. قانداستارىمىز زاڭ اياسىندا ءتيىستى كوشىپ كەلۋ اقىسىن الىپ جاتىپتى. ونىڭ ۇستىنە،  بيىل ءبىر جىلعا دەيىنگى مەرزىمگە ءۇي مايلاۋ (جالداۋ) اقشاسى قوسا بەرىلەتىن بولدى...

ءبىر اپتا ءجۇرىپ، ءبىراز جايدى اڭعاردىم. كەيبىر قانداستارىمىز قىزىق. مىسالى بىرلىك اۋىلىنا كوشىپ كەلىپ الىپ، م.جۇماباەۆ اۋدانىن اڭسايدى. ال، م.جۇماباەۆ اۋدانىنا كەلگەندەرمەن سويلەسسەڭ، بىرلىك اۋىلى دەپ، اۋىزدارىنىڭ سۋى قۇرىپ وتىرعانىن كورەسىڭ. قاراساڭ، سول اۋىلداردىڭ ءبىر-بىرىنەن اسىپ تۇرعان دانەڭەسى جوق: باياعى بورپىلداعان كوشە، ەسكى ۇيلەر، الاڭ-اشىق قورا-قوپسى... بىراق، اۋدان ورتالىعىنان الىستاعان سايىن  اۋىلداردىڭ وتباسى از، ارزان ساتىلاتىن بوس ۇيلەر كوپ. مال ۇستاپ، تىرشىلىك كورەم دەۋشىلەرگە وتە قولايلى. زاڭ تۇزەلدى. ەندىگى ماسەلە تەك قانداستارىمىزدىڭ وزىندە تۇر. اقشاسى كوپ، جاعدايى بارلارى  استانادان باستاپ، وبلىس، اۋدان ورتالىقتارىنا ورنالاسا بەرسىن. ال، وعان قاراجاتى جەتپەگەندەر شالعايلاۋ اۋىلدارعا بارىپ، ارزان ۇيلەردى ساتىپ الىپ، جاماپ-جاسقاپ جىبەرسە، تاعى ءبىر ون-جيىرما جىل وتىرۋعا جاراپ تۇر. جارىق، سۋ، مەكتەپ بار. جەر شۇرايلى جانە ول بەرىلەدى. قاي اۋىلعا تۇرۋدى تاڭداۋ ەركى، ءوز قولدارىندا. سوندىقتان، قانداستارىمىز دا ءبىر ۋاق ماسىلدىق پيعىلدان كىشكەنە ارىلىپ، ەلباسىنىڭ، ۇكىمەتتىڭ وسى قامقورلىعىن جان جۇرەگىمەن سەزىنە تۇسسە ەكەن دەگىم كەلەدى...

قانات ابىلقايىر: جاقىندا قىتايدان بەس وتباسىنىڭ كوشىپ كەلگەنى، ول بەس وتباسىنى  بەلسەندى ازاماتتاردىڭ الدىنان شىعىپ، شاشۋ شاشىپ قارسى العانى، پاۆلودار وڭىرىنە دەيىن اپارىپ قونىستاندىرعانى تۋرالى جاعىمدى اقپارات تارادى. سونداي اق، «WeCHat»، «WhatsApp» الەۋمەتتىك جەلىلەرىن كەزىپ جۇرگەن «كوشىپ كەلۋگە ۆيزا الا الماي جاتقان قانداستارىمىزدىڭ ەشقانداي كەدەرگىسىز، دەلدالسىز، اقىسىز ۆيزا ماسەلەسىن شەشتى...» دەگەن «اتاجۇرت – ناعىز كوش» جوباسىنىڭ جارناماسىن دا كوزىمىز شالىپ قالدى. «ورالمانداردى سولتۇستىك وبلىستارعا قونىستاندىرامىز!» دەۋشىلەردى دە ەستىپ جاتىرمىز... بۇعان ءسىزدىڭ الىپ-قوسارىڭىز بار ما؟ جالپى كوشى-قونعا وسىنداي قىزمەت ءتۇرى كەرەك پە ءوزى؟

اۋىت مۇقيبەك: ءيا، بۇل جاڭالىق حابار مەنى دە قۋانتتى. بۇرىنعى جىلداردا جىلىنا 20 مىڭ وتباسى كوشىپ كەلەدى دەپ جوسپارلانىپ، قارجى ءبولىنۋشى ەدى. ايىنا نەشە جۇزدەگەن وتباسى اتاجۇرتقا ورالىپ جاتۋشى ەدى. قازىر بەس وتباسى كوشىپ كەلگەننىڭ وزىنە بوركىمىزدى اسپانعا اتىپ قۋاناتىن بولدىق. بۇل جەردە ەلىمىزدىڭ كوشى-قون زاڭىندا تۇرعان كەدەرگى جوق. ماسەلە قازاق دياسپوراسى قونىستانعان كورشى مەملەكەتتەردە بولىپ تۇر. سولاردىڭ قيسىنسىز قىسىمى مەن كەدەرگىسى كوشتى تۇرالاتىپ جاتىر.

ال، كەلگەن كوشتى قارسى الاتىن، قونىسى تۋرالى مالىمەت بەرەتىن، دىتتەگەن جەرىنە جەتكىزۋگە جول سىلتەيتىن قىزمەت ءتۇرى بۇگىنگى تاڭدا وتە-موتە قاجەت. مەن سول بەس وتباسىنى قارسى العان جىگىتتەرمەن سويلەستىم، ولاردىڭ باستاماسى، باعىتى قولداۋعا تۇرارلىق، ارينە!

بىراق، كوش باستاپ، كوشباسشى بولاتىن ازاماتتار ەڭ الدىمەن «حالىقتىڭ كوشى-قون تۋرالى» زاڭىنان باستاپ، كوشى-قونعا قاتىستى بارلىق زاڭدار مەن قاۋلىلاردى تولىق بىلگەنى جانە سول زاڭداردىڭ اياسىندا جۇمىس جاساعانى دۇرىس. «لي فىڭ رۋحىمەن» «ۇلت ءۇشىن، حالىق ءۇشىن» قىزمەت ەتۋ نارىق زاڭدىلىعىنا ۇيلەسپەيدى. ءدال بۇگىنگى كۇندە مۇنداي قىزمەت ءۇشىن «اقى المايمىز!»  دەۋ – اقىماقتىق! دالاقتاپ، كورىنگەن كوشىپ كەلۋشىگە جول باستاپ جۇرسەڭ، ءوزىڭدى، وتباسىڭدى كىم اسىرايدى؟ سول ءۇشىن، ارينە، اقى الۋ كەرەك! سول جۇمىسقا بەلسەنىپ كىرىسىپ جۇرگەن جىگىتتەر ەڭ الدىمەن زاڭدى تۇردە جشس نەمەسە يپ اشۋى ءتيىس. وسى قىزمەتكە جۇگىنگىسى كەلەتىندەرمەن كەلىسىمگە كەلۋ، جاۋاپكەرشىلىكتى تەڭ ءبولىسىپ كوتەرەتىن «كەلىسىم-شارتتىڭ» جوباسىن جاساپ، دايىنداپ قويۋى كەرەك. سوسىن، جاسالاتىن قىزمەتتىڭ كولەمى مەن اقىسىن تۇراقتاندىرعان ءجون. سوندا بارىپ، ءار وبلىسقا وكىلدەر تۇرعىزىپ، ولارعا جالاقى تاعايىنداي الاسىڭ. قىزمەت جاندانىپ، كىرىس كوبەيسە، اۋدان اۋىلدارعا دەيىن جاۋاپتى قىزمەتكەر تۇرعىزۋعا بولادى. تۇسكەن قارجىدان مەملەكەتكە سالىق تولەيسىڭ. ەڭ باستىسى، مۇنداي قىزمەتپەن اينالىساتىن جشس نەمەسە يپ-نىڭ سانى بىرەۋ ەمەس، بىرنەشەۋ بولۋى شارت. سوندا بارىپ باسەكەلەستىك پايدا بولىپ، باعا تۇراقتانادى. اركىم ءوزى قالاعان قىزمەت تۇرىمەن كەلىسىپ، كوشىرىپ كەلۋگە تاپسىرىس بەرەدى.

جىگىتتەردىڭ اڭگىمەسىنىڭ اۋانىنا قاراعاندا، جۇرت بۇنداي جۇيەگە دايىن ەمەس كورىنەدى. جوق! جۇرتتى سوعان دايىنداۋىمىز، ۇيرەتۋىمىز كەرەك! ءبارىبىر مۇنىڭ ارتى بارىپ كولەڭكەلى بيزينسكە اينالادى. ەلباسىنىڭ جولعا قويىپ وتىرعان بەس رەفورماسىنىڭ ءبىر تالابى وسى – زاڭنىڭ ۇستەمدىگىن قامتاماسىز ەتۋ!

جۇرت ۇيرەنگەنشە، مۇنداي بەلسەندى ازاماتتاردى ارعى بەتتەن كەلگەن قالتالى ازاماتتار مەن سولار قۇرعان قوعامدىق قورلار كەلىسىم-شارت ارقىلى بىرەر جىل دەمەپ جىبەرسە، نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى. بىراق، ولاردىڭ دەڭگەيى بۇنداي ۇلتتىق دەڭگەيدەگى يگىلىكتى ءىس ىستەۋگە جەتەتىن ەمەس. كەرىسىنشە، ءنازىر-قۇزىر، ناۋرىز-شاعان وتكىزۋدەن، شاپان-شاپقىت جابۋدان ارىعا وزباي تۇر. بىراق، سوعان قاراماستان، جىگىتتەر وسى بەتالىستان تايماسا ەكەن، ناتيجە شىعارسا ەكەن دەپ تىلەيمىن! ءبىر جولعى جەلىسپەن، اتتان-ايعايمەن جۇمىس بىتپەيدى. كوشى-قون – ۇزاققا سوزىلاتىن بارىس!  وز باسىم سوڭعى جىلدارى كوشى-قون زاڭىنىڭ كەدەرگىلەرىنىڭ ازايىپ، كەمەلدەنە تۇسۋىنە ءبىراز كۇش جۇمسادىم. ەندى سول زاڭداعى جەڭىلدىكتەردىڭ ءوز دەڭگەيىندە اتقارىلۋىن قاداعالاپ وتىرمىن. اكىمدەر اناۋ-مىناۋ دەسە، «Abai.kz»-تە ۇشىقتاپ جىبەرەمىز. ماسەلە بىردەن شەشىلەدى. كوشى-قونعا دەن قويىپ جۇرگەن ازاماتتارعا ايتارىم: جۇمىستى ساۋاتتى ىستەۋ كەرەك!

قانات ابىلقايىر: دۇرىس ەكەن. جوعارىداعى ءبىر سوزىڭىزدە قازاق دياسپوراسى قونىستانعان كورشى  مەملەكەتتەردىڭ قىسىمى تۋرالى ايتىپ قالدىڭىز. كورشى قحر-دىڭ قازاقتارعا جاساپ جاتقان قياناتى تۋرالى باق-تا كوپ جازىلىپ جاتىر. ءسىزدىڭ بۇل ماسەلەدەن حابارسىز قالۋىڭىز مۇمكىن ەمەس! قىتاي قىسىمى جونىندە نە ايتاسىز؟

اۋىت مۇقيبەك:  يا، ءبارىن ەستىپ جاتىرمىن. ماعان دا حابارلاسىپ، بۇل ماسەلە جونىندە كومەك سۇراپ جاتقاندار از ەمەس.

وزىڭىزگە بەلگىلى، قىتايدا 56 ۇلت بار، ءبىزدىڭ ەلىمىزدە 130 ۇلت پەن ۇلىستىڭ وكىلى ءومىر سۇرەدى.

قىتايداعى وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ سالىستىرماسى ءۇش-اق پايىزدى قۇرايدى. ونداعى حالىقتىڭ 97%-ى قىتايلار.

ال، ءبىزدىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسى تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعاندا قازاقتىڭ سانى جالپى حالىق سانىنىڭ 40%-نا دە جەتپەيتىن. قۇدايعا تاۋبە، قازىر قازاقتىڭ مولشەرى 70 پايىزدان استى.

ءبىز دەربەس مەملەكەت بولعالى 26 جىلعا تولعان جوق. ال، جاڭا قىتاي ۇكىمەتى قۇرىلعالى 68 جىل!

دەمەك، ونداعى از ۇلتتار قحر-عا قاۋىپ توندىرەتىن شامادا ەمەس.

دۇنيەنىڭ قۋلىعىن مەڭگەرگەن سول قىتاي ۇكىمەتى جەتپىس جىلعا تاياۋ ۋاقىت بويى بيلىك جۇرگىزگەندە الاقانداي ءۇش-اق پايىز ۇلتتىڭ ماسەلەسىن  دۇرىستاپ شەشە الماعانى وكىنىشتى، ءارى ۇيات جاعداي بولىپ تۇر. كوز تيمەسىن دەلىك، قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا جاساپ جاتقان وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ جاعدايىن ول ەلدەگى از ۇلتتاردىڭ قازىرگى ومىرىمەن مۇلدە سالىستىرۋعا كەلمەيدى. كەشە عانا شەتەل اقپاراتتارىنان «قىتاي ۇكىمەتى ۇيعىر جازۋىن قولدانىستان شىعاردى» دەگەن حابار تارادى. كورىپ وتىرسىز عوي، ءبىزدىڭ وتانداستارىمىز باياشات ءومىر سۇرۋدە. ەلباسىمىزدىڭ تىكەلەي پارمەنىمەن قۇرىلعان قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى جۇمىس ىستەيدى. زاڭ اياسىندا ءبىزدىڭ جەرلەستەرىمىز ادامزاتقا ءتان بارلىق تەڭدىكتى الىپ وتىر. تاريحي وتانىنا كوشەم دەگەندەرگە بيلىك ەش كەدەرگى جاساپ جاتقان جوق! قايتا كوشىپ كەلەم دەۋشىلەرگە قازاقستاننىڭ ەسىگى تاعى ايقارا اشىق. مەملەكەت باسشىلارىنىڭ بىلىكتىلىگىن  سىنايتىن ەڭ ءبىر كىلتەڭ سالا – ونىڭ ءوزى باسقارىپ وتىرعان مەملەكەتتەگى وسى ۇلتارالىق قاتىناستى شەشۋدەگى شەبەرلىگى. اسىرىپ ايتتى دەمەڭىز، قازىرگى تاڭدا ۇلت ماسەلەسىن شەشۋگە كەلگەندە شي جينپيڭ نازارباەۆتىڭ قولىنا سۋ قۇيىپ بەرە الماي قالدى!

ال، قىتايداعى قازاق ماسەلەسىنە كەلسەك، تاۋەلسىزدىك جىلدارىنان بەرى قىتايدان نەبارى 200 مىڭداي عانا قانداسىمىز قازاقستانعا كوشىپ كەلىپ، قونىستانىپتى. ونىڭ كوپ ءبولىمى مالشىلار، ديحاندار، كاسىپكەرلەر. از عانا ءبولىمى – زيالىلار. قاي ەلدە، قاي ۇلتتا بولسىن حالىقتى باستايتىن زيالىلار.  قاراپ وتىرساڭىز، سول قىتايدان كەلگەن قازاق زيالىلارىنىڭ بىردە-بىرەۋى قىتاي مەملەكەتىنە قارسى ءبىر اۋىز ءسوز، ءبىر قادام قيامپۇرىس قيمىل جاساعان ەمەس. شي جينپيڭ قازاقستانعا كەلە جاتىر دەگەندە باس باسىلىمدارعا بىرىنەن-ءبىرى اسىپ تۇسەتىن بەت-بەت ماقالا جازىپ، ۇزىن-سونار سۇحباتتار بەرىپ ءولىپ قالا جازدايدى بايقۇستار. قىزدى-قىزدىمەن ءبىر ساياساتشى اعامىز «مۇنداي الىپ كورشىنى سىيلاعان اللاعا ءبىز العىس ايتۋعا ءتيىسپىز!» دەپ تە جىبەردى جاقىندا! قىتاي – قىتاي بولعالى ءبىر كورشىسىنەن وسىنداي جىلى ءسوز ەستىپ كوردى مە ەكەن دەشى؟!

سوڭعى جىلدارى قىتاي مەملەكەتتىك مۇعاجىرلار ۇيىمىنىڭ (حۋاتسياو) وكىلدەرى قازاقستانعا تىمىسكىلەپ ءجيى-ءجيى كەلگىشتەيتىندى شىعاردى. ونىڭ الدىنان شىعىپ، اتىن بايلاپ توڭقاڭداپ جۇرگەندەر دە سول ارعى بەتتەن كەلگەن قازاق وقىعاندارى. جاي زيالىلار ەمەس، الماتى قالالىق ءماسليحاتىنىڭ دەپۋتاتى بولىپ سايلانعان بيلىك وكىلدەرى دە بار ول توپتىڭ ىشىندە.

قىتاي ەلشىلىگىنىڭ ءدىني مەرەكەمىزگە جايعان داستارحانى

«كۇللى مۇسىلمان بالاسى سابىرعا شاقىرىپ، توزىمدىلىككە جەبەگەن قاسيەتتى رامازان ايى اياقتاپ، مەرەكە قۋانىشىنا شومعانىمىزعا اپتادان اسا قويعان جوق. بۇگىن مىنە، قحر-دىڭ الماتىداعى باس كونسۋلدىعى مەن «جەبەۋ» رب بىرلەسىپ ۇيىمداستىرعان مەرەكەلى داستارحاننىڭ قۇتتى قوناعى بولىپ وتىرسىزدار» دەپ، قحر-دىڭ الماتىداعى كونسۋلدىعى باسشىلارىنىڭ كەزىندە قىتايدان ورالعان ماناعى قازاق زيالىلارىنا ورازا ايت مەرەكەسى قۇرمەتىنە داستارقان جايىپ، قوناقاسى بەرگەنىن، ول باسقوسۋعا قحر-دىڭ الماتى قالاسىنداعى باس كونسۋلى 张伟 مىرزا، باس كونسۋل ورىنباسارى 郭心桥، «نۇر وتان» پارتياسى الماتى فيليالىنىڭ ورىنباسارى تابەەۆ قايىم-مۇنار تۇرداقىنۇلى، الماتى قالالىق ءماسليحات دەپۋتاتتارى روزا كەڭەسحانقىزى بادەەۆا، فاريدا مەرحاميتقىزى باستاعان قۇرمەتتى قوناقتار قاتىسقانىن Omaraly Adilbekuly ءوزىنىڭ «Facebook» الەۋمەتتىك جەلىسىندەگى پاراقشاسىنا (6 شىلدە كۇنى) جازىپ شىقتى. مۇنداي باسقوسۋلار ءجيى بولىپ تۇرادى.

كوردىڭىز بە، قىتاي ەلشىلىگى قازاق ەلىنە كوشىپ كەلگەن قازاقتاردىڭ باسىنان سيپاپ، ءدىني مەرەكەسىنە داستارقان جايىپ، قۇرمەت كورسەتەدى. ال، ولاردىڭ قىتاي مەن قازاقستان اراسىندا بارىپ-كەلىپ جۇرگەن تۋىسقاندارىن قىتاي قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى تارپا باس سالىپ قۇجاتىن تارتىپ الادى، تەلەفونىنا جۇكتەلگەن دىنگە قاتىستى بىردەمە شىقتى بولدى، تۇرمەگە توعىتىپ، سوتتايدى. قانداي ەكى جۇزدىلىك بۇل؟!

ەگەر، قىتاي ۇكىمەتى دىنگە قاتىسى بار دەگەن ادامداردى سوتتاعىش بولسا، ەڭ الدىمەن اقشا شاشىپ، مۇسىلمانداردىڭ ءدىني مەرەكەسىن تويلاۋعا ۇيتقى بولىپ جۇرگەن ءوزىنىڭ قازاقستانداعى كونسۋلدىق باسشىلارىن قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتۋى كەرەك قوي!

قىتاي مەملەكەتتىك مۇعاجىرلار ۇيىمىنىڭ وكىلدەرىندە دە بەت جوق ەكەن! شىڭجاڭداعى قازاقتارعا جۇرگىزىلىپ جاتقان وسىناۋ ادام توزگىسىز قىسىمداردى كورە تۇرىپ، بىلە تۇرىپ،  قازاقستانعا قاي بەتتەرىمەن ۇيالماي، قىزارماي كەلەتىنىنە تاڭىم بار!

ونىڭ ۇستىنە، بايقاپ وتىرعان دا بولارسىز، بۇلار جاي قىتايلار ەمەس، ءبىرى – قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىسىنىڭ ءوزى، ءبىرى – قىتايدىڭ شەتەلدەگى ىقپالىن كۇشەيتۋگە جۇمىس جاسايتىن ۇيىمنىڭ وكىلدەرى. ەكەۋى دە ىقپالدى كىسىلەر. قاراپ وتىرىپ، سولاردىڭ قۇراق ۇشىپ الدىنان شىعىپ، شىن جۇرەكتەرىنەن العىس ايتىپ جۇرگەن سول اعا-اپكەلەرىمدى اياپ كەتەمىن كەيدە. نە جەتىسكەنىنەن ەلبەڭدەپ ءجۇر دەيسىڭ، بايقۇستار ەكى ەلدىڭ بايلانىسى جاقسى بولسىن دەيدى عوي باياعى. وسىلاردىڭ كوڭىلى ءۇشىن بولسا دا شىڭجاڭداعى قازاق ماسەلەسىن شي جينپيڭگە جەتكىزۋىنە بولادى عوي...

قىتايدىڭ از ۇلتتارعا تاعاتىن باستى كىناسى دە، قاۋپى دە دىندىك ۇستانىم ەكەن. قۇريىن دەگەن مەملەكەت قۇدايمەن الىسادى. ونىڭ بىردەن ءبىر مىسالى كەشەگى سسسر!

قىتاي مەن قازاقستان «جىبەك جولى» مەن «نۇرلى جولى» ءتۇيىسىپ جاتقان كورشى ەل. «قازاقستان مەن قىتاي اراسىنداعى قارىم-قاتىناس ۇلگى الارلىقتاي. ءبىزدىڭ ارامىزدا شەشىلمەگەن ماسەلە جوق. تۋىنداعان كەز كەلگەن ماسەلە شەشىمىن تاۋىپ جاتادى»، - دەدى ەلباسى كەشە عانا ەكسپو كورمەسىنىڭ اشىلۋ قارساڭىندا قىتاي باسشىسى شي جينپيڭمەن كەزدەسكەندە. دەمەك، بۇل ماسەلە دە سول ەكى باسشىنىڭ كەزەكتى كەزدەسۋىندە شەشىلىپ قالار دەگەن ۇمىتتەمىن.

ول قازاق نە كورمەدى دەيسىڭ! شىڭ سىساي مەن ماۋ زىدۇڭنىڭ قىرعىنىن دا باسىنان وتكەرگەن. ەندى شىن شۋانگۋونىڭ قىسىمىنان ازايىپ قالماس. بۇل كۇندەر دە وتەر. ەڭ باستى نارسە، ءبىر قازاق ءبىر قازاققا سۇيەۋ بولا بىلسە ەكەن! بەكەم بول، قازاعىم!

قانات ابىلقايىر: تۇشىمدى سۇحبات بەرگەنىڭىز ءۇشىن راحمەت!

Abai.kz