نارىق زامانىنا ىلەسەمىز دەپ ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدان دا ايىرىلىپ بارامىز. اعا بۋىن «جاستار كىتاپ وقىمايدى، سونداي-اق نەشە ءتۇرلى ءدىني اعىمدارعا ەرىپ كەتكەن» دەپ رەنىشتەرىن بىلدىرەدى. قازاق كينوسىنىڭ جاعدايى تىم مۇشكىل. وسى جانە باسقا دا مادەنيەت سالاسىندا تۋىنداپ جاتقان ماسەلەلەر «جاس قازاقتىڭ» كەزەكتى كونفەرەنتسياسىندا تالقىلاندى. كونفەرەنتسيانىڭ بۇگىنگى قوناقتارى: دراماتۋرگ ءسۇلتانالى بالعاباەۆ، ساياساتتانۋشى نۇرلان ەرىمبەتوۆ، ت.جۇرگەنوۆ اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ونەر اكادەمياسىنىڭ رەكتورى ارىستانبەك مۇحامەديۇلى، ونەرتانۋ كانديداتى، دوتسەنت  باقىت نۇرپەيىس، ادەبيەت سىنشىسى ءاليا بوپەجانوۆا، «ارمان» كينوتەاترىنىڭ ديرەكتورى باۋىرجان شۇكەنوۆ.

ارىستانبەك مۇحامەديۇلى: ونەرگە سالىستىرمالى تۇردە باعا بەرەتىن بولساق، تمد ەلدەرىنىڭ ىشىندە رەسەيدەن كەيىن مادەنيەتى دامىعان ەل - قازاقستان. تۇركىتىلدەس ەلدەرمەن سالىستىرساق تا ءبىزدىڭ مادەنيەتىمىز الدەقايدا جوعارى. بىراق بۇگىندە كۇن ساناپ تەحنولوگيانىڭ دامىپ جاتقانىن ەسكەرسەك، مادەنيەت سالاسىندا ەڭبەكتەنۋ كەرەك. عارىشقا ۇشامىز، - دەپ جاتىرمىز.

نۇرلان ەرىمبەتوۆ: عارىشقا ۇشۋ ءۇشىن دە مادەنيەت كەرەك. بۇگىندە مادەنيەت، كينو دەگەنىمىز - السىرەپ تۇر. بۇرىن ءبىز كىتاپتاردى جارىسىپ وقيتىنبىز. كىتاپ وقىماعاندار ورتاعا قوسىلا الماي شەتتەپ قالاتىن. ءتىپتى كىتاپ وقىماعانداردى «نادان» دەپ باعالاپ جاتتى. ۇكىمەتتەگىلەر باسقا سالانى تولىق قامتىسا دا مادەنيەتكە كوڭىل بولەتىن ەمەس.

نارىق زامانىنا ىلەسەمىز دەپ ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدان دا ايىرىلىپ بارامىز. اعا بۋىن «جاستار كىتاپ وقىمايدى، سونداي-اق نەشە ءتۇرلى ءدىني اعىمدارعا ەرىپ كەتكەن» دەپ رەنىشتەرىن بىلدىرەدى. قازاق كينوسىنىڭ جاعدايى تىم مۇشكىل. وسى جانە باسقا دا مادەنيەت سالاسىندا تۋىنداپ جاتقان ماسەلەلەر «جاس قازاقتىڭ» كەزەكتى كونفەرەنتسياسىندا تالقىلاندى. كونفەرەنتسيانىڭ بۇگىنگى قوناقتارى: دراماتۋرگ ءسۇلتانالى بالعاباەۆ، ساياساتتانۋشى نۇرلان ەرىمبەتوۆ، ت.جۇرگەنوۆ اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ونەر اكادەمياسىنىڭ رەكتورى ارىستانبەك مۇحامەديۇلى، ونەرتانۋ كانديداتى، دوتسەنت  باقىت نۇرپەيىس، ادەبيەت سىنشىسى ءاليا بوپەجانوۆا، «ارمان» كينوتەاترىنىڭ ديرەكتورى باۋىرجان شۇكەنوۆ.

ارىستانبەك مۇحامەديۇلى: ونەرگە سالىستىرمالى تۇردە باعا بەرەتىن بولساق، تمد ەلدەرىنىڭ ىشىندە رەسەيدەن كەيىن مادەنيەتى دامىعان ەل - قازاقستان. تۇركىتىلدەس ەلدەرمەن سالىستىرساق تا ءبىزدىڭ مادەنيەتىمىز الدەقايدا جوعارى. بىراق بۇگىندە كۇن ساناپ تەحنولوگيانىڭ دامىپ جاتقانىن ەسكەرسەك، مادەنيەت سالاسىندا ەڭبەكتەنۋ كەرەك. عارىشقا ۇشامىز، - دەپ جاتىرمىز.

نۇرلان ەرىمبەتوۆ: عارىشقا ۇشۋ ءۇشىن دە مادەنيەت كەرەك. بۇگىندە مادەنيەت، كينو دەگەنىمىز - السىرەپ تۇر. بۇرىن ءبىز كىتاپتاردى جارىسىپ وقيتىنبىز. كىتاپ وقىماعاندار ورتاعا قوسىلا الماي شەتتەپ قالاتىن. ءتىپتى كىتاپ وقىماعانداردى «نادان» دەپ باعالاپ جاتتى. ۇكىمەتتەگىلەر باسقا سالانى تولىق قامتىسا دا مادەنيەتكە كوڭىل بولەتىن ەمەس.

ءسۇلتانالى بالعاباەۆ: ءبىز سوڭعى كەزدە ەلىمىزدە مەملەكەتتىك يدەولوگيا بولۋ كەرەك دەگەن ماسەلەنى كوتەرىپ ءجۇرمىز. مەملەكەتتىك يدەولوگيا تەڭىزدىڭ ارعى بەتىندە جاتقان امەريكادا دا بار. ال يدەولوگيانى قالىپتاستىراتىن مادەنيەت پەن ادەبيەت ەكەنىن ۇمىتپاعانىمىز ابزال. مەملەكەتتىك يدەولوگيانى قالىپتاستىرۋدى قولدامايتىندار - ۇلتتىڭ بىرلىگىن ويلامايتىندار.

باقىت نۇرپەيىس: قاي مەملەكەتتە بولماسىن، مادەنيەت پەن ادەبيەت ءبىرىنشى كەزەكتە تۇرۋى كەرەك. مەملەكەتتىك يدەولوگيا بولماعاندىقتان، جاستارىمىز بىزدە ءار نارسەلەرگە اۋىتقىپ تۇرادى. جاستاردا «ءبىز قازاق حالقىنىڭ بالاسى، ۇرپاعىمىز» دەگەن نامىس ءوشىپ بارا جاتقان سياقتى. بۇگىندە تەلەارنالاردى كارىس پەن تۇرىك فيلمدەرى جاۋلاپ الدى. وسى تۇرعىدا نەگە قازاق فيلمدەرى كورسەتىلمەيدى دەگەن ماسەلەنى ويلانۋىمىز كەرەك.

ءاليا بوپەجانوۆا: ەلىمىزدە مەملەكەتتىك يدەولوگيا جوق دەگەنگە تولىق قوسىلا المايمىن. قازىر مادەنيەت مينيسترلىگى قابىلدانعان باعدارلامالاردىڭ جاپپاي ىسكە اسۋىن قاداعالاپ وتىر. بىراق ونىڭ مەحانيزمى دۇرىس قاراستىرىلماعان. ودان كەيىن بىزدە كاسىبي ماماندار جەتىسپەيدى. ونەر ادامدارى تاراپىنان دا بەلسەندىلىك بولۋ كەرەك. نارىق زامانىنا وراي ءار ورتالىقتى باسقارۋدى جاڭا تەتىكتەرىن ويلاستىرۋ قاجەت.

باۋىرجان شۇكەنوۆ: بۇرىن اۋىل كلۋبى، اۋداندىق مادەني ورتالىق، وبلىستىق مەكەمەلەر، ودان كەيىن مادەنيەت مينيسترلىگى. بۇگىندە وسى جۇيە جوق بولعاندىقتان، مادەنيەتىمىز اقساپ تۇر. سول اۋىلدان باستايتىن مەحانيزم قالىپتاسپاعان. وتكەن جولى ءبىر ماقالا شىقتى. وندا ەلىمىزدەگى بىردە-ءبىر تەاتر مينيسترلىككە باعىنبايدى دەپ جازىلعان. ءبارى وبلىس اكىمىنىڭ قولىندا. مەن وسىنى تۇسىنبەدىم.

نۇرلان ەرىمبەتوۆ: مادەنيەت مينيسترلىگىندە مىڭداعان بىلىكتى مامان ىستەۋى مۇمكىن. بىراق ولاردىڭ قوعاممەن بايلانىسى جوق. ولاردىڭ دەڭگەيى ەلىمىزگە سىرتتان كەلگەن قوناقتارعا ساۋىق كەش ۇيىمداستىرۋمەن عانا شەكتەلىپ قويادى، قوعاممەن ەش شارۋاسى جوق. كىتاپتاردىڭ باعاسى وتە قىمبات. وعان ەشكىم باس اۋىرتىپ جۇرگەن جوق. جۇمىسسىز جۇرگەن جۇرتتى بىلاي قويعاندا، كەيبىر كىتاپتاردى مەنىڭ قالتام كوتەرمەيدى. ارىستانبەك، ءسىز ءمينيستردىڭ ورىنباسارى بولدىڭىز، پرەزيدەنت اكىمشىلىگىندە قىزمەت جاسادىڭىز. مادەنيەت سالاسىندا تۋىنداپ وتىرعان ماسەلەلەردى جويۋ ءۇشىن قانداي قادام جاساۋىمىز كەرەك؟

ارىستانبەك مۇحامەديۇلى: ونەر ادامدارىنان باسشى شىقپايدى دەگەن پىكىر بار. بار پالەنىڭ ءبارى وسىندا جاتىر. بۇرىن وزبەكالى جانىبەكوۆ بولعان. ونەر سالاسىنان شىققان ادام مادەنيەتتىڭ بار سالاسىن مەڭگەرەدى. ودان كەيىن زاڭدى رەتتەمەسەك، بۇگىنگى ايتىلعان ءسوزىمىز جاي ايتىلعان كۇيى قالادى. ونەرگە عىلىمي تۇرعىدان قاراۋ كەرەك. «كوشپەندىلەر» ءفيلمىن ءبارىمىز جابىلىپ تۇسىردىك. ءساتتى شىقپاي قالىپ ەدى، قازاقتاردىڭ قولىنان تۇك كەلمەيدى دەگەن پىكىرلەر ايتىلدى. عىلىمي تۇرعىدا ساراپتالماعان سوڭ بۇل فيلم ءساتسىز شىقتى. «قازاقفيلمگە» ءبىراز مۋلتفيلمدەر تۇسىرۋگە تاپسىرىس بەرىلدى. «قاڭباق شال»، «ەر توستىك» دەگەن بۇرىننان كەلە جاتقان مۋلتفيلمدەر. سودان ارى اسا المايدى. بۇگىنگى جاستاردىڭ كوزقاراسىن زەرتتەپ جاتقان ەشكىم جوق. بۇگىندە كوپتەگەن رەجيسسەرلەردىڭ ويلاۋ قابىلەتى ءبىز بەن سىزدەن جوعارى ەمەس. «قىز جىبەك» ءفيلمى وتە جوعارى دەڭگەيدە شىقتى. سەبەبى، وعان ارنايى ستسەناريست رەتىندە عابيت مۇسىرەپوۆتi شاقىردى. كامال سمايىلوۆ تا اتسالىستى.

باۋىرجان شۇكەنوۆ: كەزىندە اۋىلداردا اۆتوكلۋبتار بولاتىن. مادەنيەتتىڭ نەگىزى سودان باستالادى. بۇگىندە سول اۆتوكلۋبتار اتىمەن جوق.  اۋىلداعى كلۋبتار مەيرامحانا، قويماعا اينالىپ كەتكەن. بۇرىن بارلىعى مەملەكەتتىڭ قولىندا بولدى. مادەنيەتتى، يدەولوگيانى قالىپتاستىراتىن وسى اۋىلداعى مادەني وشاقتار.

ءسۇلتانالى بالعاباەۆ: بىزگە ەڭ باستىسى، مىنا ماسەلەنى شەشىپ الۋ كەرەك. يدەولوگيا بولماسىن، ول قالىپتاسپاسىن دەپ جۇرگەندەر - بويىندا ۇلتتىق قاسيەتى جوق ازاماتتار. كەز كەلگەن دامۋشى، دامىعان مەملەكەتتەردە يدەولوگيا بار. قىتايدىڭ يدەولوگياسى قانداي، امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ بار باسقارۋ جۇيەسى يدەولوگيادان تۇرادى. بۇگىن ءبىزدىڭ رەجيسسەرلەر، ونەر ادامداردارى يدەولوگيا كەرەك جوق، بىزدە دەموكراتيا دەپ ءجۇر. بۇل - قاتە پىكىر. ءبىزدىڭ ەلدى قورعايتىن - يدەولوگيا. قانشا اسكەرىڭ بولسا دا، يدەولوگيا بولماي قورعانۋ بەكەر. شەتەلدىك كينولارمەن ۇرپاعىمىزدىڭ ساناسىن ۋلاپ جاتىرمىز. بىزدە يدەولوگيامەن اينالىساتىن بىلىكتى مامان دا تاپشى. بۇل ماسەلەمەن تەك پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنىڭ  ىشكى ساياسات ءبولىمى عانا اينالىسادى.

نۇرلان ەرىمبەتوۆ: جاڭا ارىپتەستەرىم ۇرپاقتارىمىز ءار ءدىننىڭ ىشىندە ءجۇر دەپ ايتىپ كەتتى. ول جاستاردا يممۋنيتەتتىڭ جوقتىعى دەپ تۇسىنەمىن. سانالى ادام كوشەدە قانداي ءدىننىڭ ادامى جۇرسە دە، قولىن ءبىر سىلتەپ ارى كەتە بەرەدى. ونداي ادامدا يممۋنيتەت بار دەگەن ءسوز. ول ءوز دىنىنە بەرىك بولادى.

باقىت نۇرپەيىس: ءاۋ باستا، تەاتر اشىلعان كەزدە قانداي يدەولوگيا ۇستايتىنىن انىقتاپ الدى. 1926 جىلى تەاتر اشىلا سالىسىمەن، كەڭەستىك يدەولوگيانى ۇستاندى. ەگەر دە كەڭەستىك يدەولوگيانى ۇستانباساڭ، جاۋىپ تاستايدى. بىزدە بۇگىنگى تاڭدا ساراپتاۋ جوق. سوڭعى ءۇش جىلدىڭ ىشىندە ەلىمىزدىڭ ءبىرشاما ايماقتارىنداعى تەاترلاردىڭ رەپەرتۋارلارىمەن تانىسىپ شىقتىم. سوندا مەنىڭ بايقاعانىم، سول تەاترلار بالالاردىڭ ۇلتتىق رۋحىن وياتاتىن قويىلىمدار قويىپ جاتقان جوق. نەگە سول تەاتردى باسقارىپ وتىرعان ديرەكتور، رەجيسسەر وسى ماسەلەگە ءمان بەرمەيدى؟ قويىلىمدار بولعان كەزدە سونداعى ادامدار  ايتىلعان ءار سوزدەن قۋات الادى. 1926 جىلى ەڭ العاش رەت جۇمات ءشانيننىڭ «ارقالىق باتىر» سپەكتاكلى قويىلدى. سوندا ول تاۋەلسىزدىك يدەياسىن ارقالىق باتىر ارقىلى كورسەتە بىلگەن. ول سول ءۇشىن دە وققا ۇشتى. بۇگىندە ءبىر مەكەمەدە قازاق تەاترى مەن ورىس تەاترى بىرلەسىپ وتىر. دايىندىق جاسايىن دەسە، تالاسىپ قالادى. بارلىق وبلىستاعى تەاترلار جاي تەاتر ەمەس، كاسىبي تەاتر. بىراق سول «كاسىبي» دەگەن اتاۋعا ەشقايسىسى جاۋاپ بەرمەيدى. ونى قاداعالاپ وتىرعان ەشكىم جوق. وبلىس، اۋدانداعى تەاترلار جەرگىلىكتى اكىمشىلىككە قاراستى. شارۋاشىلىقپەن اينالىساتىن ازاماتتار ونەردى قايدان ءتۇسىنسىن؟

نۇرلان ەرىمبەتوۆ: سوڭعى جىلدارى اكىمدەردىڭ جۇمىسى رەيتينگ بويىنشا باعالانادى. سول رەيتينگ تالاپتارىنا وسى مادەنيەت سالاسىن دا قوستىرۋ كەرەك. سوندا اكىمگە مىناداي تالاپتار قويسا بولادى: كىتاپ قورى قانشا كىتاپقا تولىقتى؟ تەاتردا قانشا سپەكتاكل قويىلدى؟ ج.ت.ب.

ءاليا بوپەجانوۆا: كەڭەس وداعىنىڭ مىقتىلىعى ول جاقسى مەنەدجەر بولدى. تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن، ول كەزدەگى قالىپتاسقان مىقتى جۇيە قۇلدىرادى. بىراق ودان كەيىن ءبىز جاڭا جۇيەنى قالىپتاستىرا المادىق. بۇگىندە ءبارى - كوزبوياۋشىلىق. ماسەلەن، ءبىر كىتاپ جارىق كوردى دەلىك. بىراق ول كىتاپحاناعا ءتۇسىپ جاتىر ما؟ ونى وقىرماندار وقىپ جاتىر ما؟ قاداعالاپ جاتقان ەشكىم جوق. زاڭدىلىقتى ءبىر جولعا كەلتىرمەي، بۇل ماسەلە شەشىلمەيدى. ودان كەيىن «باق»-تاردى دا قاتتى سىنعا الار ەدىم. اسىرەسە تەلەارنالاردى. ەلىمىزدە دراماتۋرگيا، رەجيسسۋرادا «سىن جوق» دەپ ايتىپ جاتادى. سول سىندى، رەجيسسۋرانى كوتەرەتىن سول  باق. مەملەكەتتىك تەلەارنالار دا، تەاتر دا قانداي جاڭا قويىلىمدار بولىپ جاتقاندىعىنا قىزىقپايدى. ءبىر سالانى جەتىك مەڭگەرگەن جۋرناليستەر كەرەك.

نۇرلان ەرىمبەتوۆ: مادەنيەت سالاسىندا بەكىتىلگەن ستاندارتتار بولۋ كەرەك. دەنساۋلىق سالاسىندا ستاندارتتار بار. ءبىر اۋىلدا ءجۇز ادام بولسا، مىندەتتى تۇردە دارىگەرلىك پۋنكت بولادى. بەس ءجۇز ادام بولسا، دارىگەرلىك-فەلدشەرلىك بولىمدەر بولادى. بەس مىڭ ادام بولسا - ەمحانا. مادەنيەت سالاسىندا مۇنداي ستاندارت جوق. ەگەر مۇنداي ستاندارت بولسا، مىندەتتى تۇردە ۇكىمەت تاراپىنان قارجى بولىنەدى.

ارىستانبەك مۇحامەديۇلى: ءبىز وزگە ەلدەردەن ۇلگى الۋىمىز كەرەك. 20 جىلدىڭ ىشىندە ءبىراز جەتىستىكتەرگە جەتتىك. قازىر ەسىمىزدى جيناپ، ناقتى ىستەرگە كوشەتىن كەز كەلدى. مادەنيەتتىڭ ءار سالاسىن جەكە قاراستىرىپ، زاڭ جاساۋ قاجەت. رەسەيدىڭ مادەنيەتى وتە جاقسى قالىپتاسقان. ولار 1996 جىلى كينو تۋرالى جاقسى زاڭ جاسادى. سول زاڭنىڭ ارقاسىندا تەاتر، كينو دەگەندەرىڭ اياعىنان تۇرىپ الدى. بىزدە سول سياقتى ارەكەت جاساۋىمىز كەرەك. مەنىڭ ناقتى ۇسىنىسىم - عىلىمي تۇردە ويلانىپ، جۇيەلى تۇردە جۇمىس ىستەۋىمىز كەرەك.

جاس قازاق: ءسۇلتانالى اعا، ءسىز ەلىمىزگە بەلگىلى دراماتۋرگسiز. بۇگىندە قازاقتىڭ كوپتەگەن رەجيسسەرلەرi «كينو تۇسىرەيىك دەسەك، جاقسى ستسەناريلەر جوق»، - دەيدى. تەاترلاردا سوڭعى كەزدەرى جاقسى قويىلىمدار شىقپاي جاتىر. نەگە؟

ءسۇلتانالى بالعاباەۆ: بۇگىندە ءبىر ادام بارلىق سالامەن اينالىسىپ كەتە بەرەدى. تەاتردى قۇرتىپ وتىرعان دا سول. ءبىر ازامات بۇگىن رەجيسسەر بولىپ جۇرەدى دە، ەرتەسىنە دراماتۋرگ بولىپ الادى. اركىم ءوز ىسىمەن اينالىسسا، جاقسى بولار ەدى. دراماتۋرگيا تاۋەلدى جانر. مەنى جاس دراماتۋرگتەردiڭ جوقتىعى الاڭداتادى. ونىڭ ۇستىنە، ەشقانداي رەجيسسەر دراماتۋرگتi قاجەت ەتىپ وتىرعان جوق. جىلىنا ءبىر جاڭا دراماتۋرگ شىعىپ وتىرسا، ول دا جامان ەمەس. ۇكىمەت وسىنى قولعا السا. جاس دراماتۋرگتi تاربيەلەپ جاتقان جوعارى وقۋ ورىندارى دا جوقتىڭ قاسى.

جاس قازاق: ارىستانبەك اعا، بۇل سىن پىكىردىڭ سىزدەرگە دە قاتىسى بار سياقتى.
ارىستانبەك مۇحامەديۇلى: ومىردەن تاجىريبە العان ادام عانا رەجيسسەر بولادى. بىزگە 30 جاسقا كەلىپ قالعان ازاماتتار كەلەدى. «مەن ومىردەن تالاي نارسە كوردىم. مىنا تەلەارنادا رەجيسسەر بولدىم» دەپ. ءبىز وعان ءبىر جىل وقۋ ءۇشىن 400 مىڭ تەڭگە تولەيسىڭ دەيمىز. سودان ول كەرى قايتىپ كەتەدى. بالا-شاعاسى بار ادام ونداي اقشانى قايدان تاپسىن؟ ال ولارعا مەملەكەتتەن گرانت بولىنبەيدى. بۇگىنگى زاڭ - قوعامعا قارسى جۇمىس ىستەيدى. ەندى عانا مەكتەپتى تامامداعان بالالاردى رەجيسسەرلiككە قابىلداپ جاتىرمىز. ولارعا قانشا اقشا كەتىپ جاتىر؟! رەسەيدە 17 جاسار بالانى رەجيسسەرلىككە قابىلدامايدى. ولار ومىرلىك تاجىريبەسى بار ادامداردان بىلىكتى مامان شىعاتىنىن جاقسى تۇسىنەدى.

باۋىرجان شۇكەنوۆ: بۇگىندە كينوتەاترلار ازداپ اقشا جيناپ جاتىر. ول اقشاعا ءبىز تاعى ءبىر كينوتەاتر سالامىز. ودان كەيىن، ءسۇلتانالى اعا سىندى اعالارىمىزعا بارىپ، سىزدە وسىنداي شىعارما بار ەدى، سونىڭ نەگىزىندە ستسەناري جازايىق، - دەپ ايتامىز. سول ءۇشىن اقشا تولەيمىز. ءبىزدىڭ كينو نارىعى وسىدان باستاۋ الۋ كەرەك ەدى. قازىر مينيسترلىككە وڭتايلى، بىزگە پايداسىز زاڭ قابىلدادى. ەندى كينودان تۇسكەن پايدانى زاڭنىڭ تالاپتارىن قاناعاتتاندىرۋ ءۇشىن جۇمسايمىز.

جاس قازاق: ءسىز جۋىردا ءبىر كينونى قازاق تىلىنە ءتارجىمالاۋ ءۇشىن 25-30 مىڭ ەۋرو كەتەدى، - دەپ مالىمدەدىڭىز. بۇل قايدان شىققان اقشا؟ وسىنى تارقاتىپ ايتىپ بەرسەڭىز؟

باۋىرجان شۇكەنوۆ: مەن ولاي ايتقان جوقپىن. بۇنى «قازاقفيلمنىڭ» ماماندارى ايتتى. ولار ءتىپتى 60 مىڭ اقش دوللارى دەپ ايتتى. ماسەلەن، رەسەيدىڭ ستۋديالارى ءبىر فيلمگە ەكى ميلليون رۋبل كەتەدى - دەدى. بىراق رەسەيدە ەكى مىڭ كينوزال بار. سول سەبەپتەن دە بۇل اقشا قايتادى. ال بىزدە بارى - 185 زال. ياعني ءبىز كەرىسىنشە شىعىنعا ۇشىرايمىز. ءبىز الداعى ۋاقىتتا مينيسترلىكتىڭ تالاپتارىن ورىنداۋ ءۇشىن، زالعا اۋدارماشىلاردى وتىرعىزامىز. ءبىرشاما ستۋدەنتتەردى تارتامىز، ونەر اكادەمياسىنان. سول ارقىلى تالاپتاردى ورىندايمىز. ول ساپالى شىعا ما، ساپاسىز شىعا ما، ونى ۋاقىت كورسەتەر. مەملەكەت امەريكادان كەلگەن كينولاردى تارجىمالاۋعا اقشا بولەمىز، - دەپ وتىر. نەگە شەتەلدىڭ كينولارىنا ولار اقشا بولەدى؟ ولار نەگە قازاقشا كينو تۇسىرەيىك دەمەيدى؟ شەتەل كينوونىمدەرىنىڭ جۇرگىزىپ وتىرعان يدەولوگياسى باسقا ەمەس پە؟ ءبىزدىڭ ۇرپاقتارىمىز وزگە ەلدىڭ يدەولوگياسىمەن تانىسىپ جاتىر. ءوزىمىز قازاق تىلىندە كينو ءتۇسىرۋىمىز كەرەك.

ءسۇلتانالى بالعاباەۆ: ورتا ازياداعى ەڭ اقشاسى كوپ كينوستۋديا بىزدە. بىراق بۇل ستۋديا حالىققا قىزمەت ەتىپ جاتقان جوق. قازاق تىلىنە تارجىمالاۋعا 40 مىڭ ەۋرو كەتەدى دەگەن بوس ءسوز. بۇل ستۋديا تەك اقشا تابۋدى كوزدەيدى. سوڭعى كەزدە تەاترعا قاتتى ءمان بەرىپ جاتىرمىز. پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنىڭ كومەگىمەن، سوڭعى بەس جىلدا تەاترلار كىمنىڭ قويىلىمىن قويدى، قانداي تاقىرىپ، قانشا اقشا جۇمسالعانىن انىقتادىق. سونى ساراپتا­ماقشىمىز. ساراپتاما جاساپ بىتكەننەن سوڭ، ۇكىمەتكە تىكەلەي شىعامىز. ءبىز ارنايى كەڭەس قۇردىق. توراعاسى قۋانىش سۇلتانوۆ. ءبىز ونەرمەن مادەنيەتكە قالاي كومەكتەسەمىز دەگەن ماسەلەلەردى كوتەرەمىز. وسى وتىرىستا ايتىلعان ماسەلەنىڭ ءبارىن تالقىلايمىز. قازاقتىڭ اقشاسى شەتەلگە كەتىپ جاتىر. ولار ءبىزدىڭ ەلگە كەلىپ كينولارىن كورسەتەتىن بولسا، دۋبلياجدىڭ اقشاسىن ءوزى تولەسىن دەپ تالاپ قويۋىمىز كەرەك. نەگە ءبىز ولاردىڭ كينولارىن قازاق تىلىنە ءتارجىمالايمىز؟

ارىستانبەك مۇحامەديۇلى: ءسۇلتانالى اعا، ءسىز قوعامدىق وتىرىستا وسى ماسەلەلەردى ايتىپ شەشەمىز دەپ وتىرسىز با؟ سىزدەر سان مىڭ رەت وتىرساڭىزدار دا شەشىلمەيدى. مادەنيەت ينستيتۋتىنا وتكىزۋ كەرەك، جاسالعان ساراپتامالاردى. ولار عىلىمي تۇرعىدا زەرتتەپ، ءبىر قورىتىندى شىعارادى. كينو تۋرالى زاڭ بولماي، ەشقانداي ماسەلە شەشىلمەيدى. جاڭا سىزدەر امەريكانىڭ كينوسى سانانى ۋلايدى دەپ جاتىرسىزدار. نەگە؟ مەن ولاردىڭ كينوسىن كورگىم كەلەدى. ال ءبىزدىڭ ەلدە ءتۇسىرىلىپ، كورسەتىلىپ جاتقان «جانىم» دەگەن سەريال مەنىڭ نامىسىما تيەدى. ءبىر ۇيدە ءبىر ەركەك ءۇش ايەلمەن تۇرىپ جاتىر. مۇنداي كينولاردى بالالارىما كورسەتۋگە تىيىم سالامىن. ودان دا «ترويا» سياقتى تاريحي اڭىزعا قۇرىلعان كينولاردى كورگەنىم ارتىق.

جاس قازاق: بۇگىندە نەگە اۋەسقوي رەجيسسەرلەردiڭ كينولارى قاپتاپ كەتتى؟ كاسىبي ماماندارىمىز قايدا قاراپ ءجۇر؟

ارىستانبەك مۇحامەديۇلى: زاڭدىلىق جۇيەسى جوق. «قازاقفيلمگە» تاريحي فيلمدەر، ءبىر انيماتسيالىق فيلم، بالالارعا ارنالعان ءبىر كينو تۇسىرۋگە تاپسىرىس بەرسە، ونى اۋەسقوي رەجيسسەر تۇسىرە المايدى. اسىرەسە، تاريحي كينولاردى. سوندا كاسىبي رەجيسسەرلەردى شاقىرادى. «گولليۆۋد» كوركەم فيلم، «ۋولت ديسنەي» انيماتسيا، «موسفيلم» تەك قانا كينو تۇسىرەدى. ولارعا باسقا جانرداعى فيلمدەردى تۇسىرۋگە تاپسىرىس بەرسە، كەلىسىم بەرمەيدى. سەبەبى، ارقايسىسىنىڭ موينىنا جۇكتەلگەن جانرى بار. ال بىزدە ءبىر ستۋديا بارلىق جانردى تۇسىرۋگە ءازىر. بىراق ناتيجە جوق.

باۋىرجان شۇكەنوۆ: ۇكىمەتتەن بولىنگەن قارجىنىڭ باسىم بولىگى   «قازاقفيلمگە» بولىنەدى. بىزدە نەشە ءتۇرلى پروديۋسەرلىك كومپانيالار بار. اقشالاردى سولارعا بولسەك، دۇرىس بولار ەدى. ماسەلەن، ارداق امىرقۇلوۆ، گۇلنار سارسەنوۆا دەگەن ازاماتتارىمىز بار، وسى سالادا. سولارعا اقشانى ءبولىپ بەرەر ەدىم. بىراق ءبىر جىلدا كينونى شىعارماساڭدار اڭگىمە باسقاشا بولادى دەگەن تالاپ قويۋ كەرەك. ولاردا دايىن جوبالار بار. ءبارىن جاساپ بىتكەننەن سوڭ، ولار جاساعان ونىمدەرىن «قازاقفيلمگە» اكەلەدى. سەبەبى، تەحنيكالىق بازا  «قازاقفيلمدە» عانا بار. سول كەزدە مەملەكەت قارجىسى ناتيجەلى ىستەرگە جۇمسالار ەدى.

ءاليا بوپەجانوۆا: پروديۋسەرلىك كينو دەگەنىمىز - 1990 جىلدارى باستالعان. مارقۇم وراز ىرىمجانوۆ بۇل سالادا جاقسى جۇمىس ىستەدى. بىراق ول كەزدە قوعام دايىن بولمادى. سودان دا بولار، پروديۋسەرلىك كينو دەگەنىمىز ءوزىن-ءوزى اقتامادى. فيلمدەر اياقتالماي قالىپ، ارتى داۋعا اينالدى. جۋىردا جارىق كورگەن «استانا - مەنىڭ ماحاباتتىم» دەگەن كينونى «قازاقفيلم» ءبىر كومپانيا­مەن بىرلەسىپ ءتۇسىردى. بۇگىندە كينومىزدىڭ اياعى اقساپ تۇر. وزىمىزدە قانشا كينو تۇسىرسە دە، شىعىنعا باتادى.

ارىستانبەك مۇحامەديۇلى: كىم ايتتى سىزگە شىعىنعا باتادى دەپ؟ اقان ساتاەۆ «رەكەتيردى» ءتۇسىرىپ، پايدا تاپتى. ەگەر مىقتى كينو بولسا، ونى كەز كەلگەن تەلەارنا ساتىپ الادى. جاقسى فيلم بولسا، وزبەكستان، ءتىپتى قىتاي دا ساتىپ الادى. توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى - كينوعا قولايلى زاڭ كەرەك. «ۋولت ديسنەيگە» بالالارىمدى اپاردىم. سوندا بالالارىم مۋلتفيلمدەگى كەيىپكەرلەرىن كورىپ، ءماز-مەيرام بولدى. «ۋولت ديسنەي» انيماتسيامەن اينالىسادى. قانداي جەتىستىكتەرگە جەتتى. بىزدە سونداي ونىمدەر شىعاراتىن بولساق، تابىسى وتە كەرەمەت بولادى. مەن قازىر بالالارىما نارۋتونىڭ بار كيىمىن الىپ بەردىم. سەبەبى، جاپونيا ىزدەنە وتىرىپ، ساراپقا سالىپ، جاقسى مۋلتفيلم شىعاردى. بالالاردىڭ ءبارى نارۋتو بولعىسى كەلەدى. سەبەبى، ونداعى كەيىپكەرلەر دوستىققا بەرىك. تاربيەلىك ءمانى زور. قازاقتار دا سونداي كەيىپكەردى شىعارسا، قۇبا-قۇپ بولار ەدى. قازىر قاراقات دەگەن ءانشى قۋىرشاقتاردى شىعارىپ جاتىر. ونى ەشكىم المايدى. ءبىزدىڭ بالالارعا «ورمەكشى ادام» سياقتى ءمۋلتفيلمنىڭ كەيىپكەرلەرى كەرەك. بىزدە باسقا باتىر بولماعان سياقتى، قايتا-قايتا «ەر توستىك»، «قاڭباق شال» دەگەندەردى جاساپ شىعارادى. «داستارقان» دەگەن انيماتسيالىق فيلم بار. ول دا مەنىڭ نامىسىما تيەدى. ءبىر داستارقان ءۇشىن ءبارى قىرىلىسىپ قالادى. ەڭ سوڭىنا، داستارقاندى توبەلەرىنە شىعارىپ الىپ ولەڭ ايتادى. سوندا بۇكىل قازاقتىڭ ساناسى تەك ءبىر داستارقانمەن شەكتەلىپ قالعان سياقتى وي تۋدىرادى. بىزگە بۇلدىرشىندەرىمىزدىڭ پسيحولوگياسىن زەرتتەيتىن انيماتسيالىق فيلمدەر كەرەك.

باقىت نۇرپەيىس: بۇگىنگى اڭگىمەنى تۇيىندەيتىن بولساق، ونەر مەن مادەنيەتكە بايلانىستى وزەكتى ماسەلەلەر كوتەرىلدى. يدەولوگيا ماسەلەسىن كوتەردىك. بىزدە كوركەم دۇنيەلەردى جاساۋ ءۇشىن باسەكەلەستىكتى كۇشەيتۋىمىز كەرەك. كوپتەگەن كوركەم دۇنيەلەر بولعان كەزدە عانا باسەكەلەستىك بولادى. ول ءۇشىن جاقسى پەسالار، ستسەناريلەر جازىلۋ كەرەك. ونى ساراپتايتىن ورتالىق قۇرىلعانى ابزال. رەپەرتۋارلىق كوللەگيانى كۇشەيتۋ قاجەت. ۇلتتىق بولمىسىمىزدى، كەلبەتىمىزدى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن بالالارىمىزدى ۇمىتپايىق. بالالارعا ارنالعان ونىمدەر جوق. شەتەلگە اۋزىمىزدى اشىپ وتىرمىز. بالالاردىڭ ەستەتيكالىق تالعامىن قالىپتاستىراتىن قاھارماندارىمىز جوق. ونىڭ ءبارى اينالىپ كەلگەندە، كاسىبيلىككە كەلىپ تىرەلەدى. ءار ادام ءوز جۇمىسىنا جاۋاپتى قاراسا، جۇيە رەتتەلەدى.

ءسۇلتانالى بالعاباەۆ: ادەبيەت پەن مادەنيەتتى باسقارۋدىڭ باسقا جۇيەسىن قاراستىرۋ كەرەك. بىزدە اقشا بار. تەك سونى دۇرىس يگەرە الماي جاتىرمىز. زاڭدى قايتا جەتىلدىرىپ، سونىڭ نەگىزىندە باسقارۋدى ۇيىمداستىرۋ جۇمىسىن قايتا قولعا الۋ كەرەك.

ارىستانبەك مۇحامەديۇلى: بۇگىندە سىرتتان نەشە ءتۇرلى ءدىني اعىمدار كەلىپ جاتىر. تەلەارنالاردا نەشە ءتۇرلى سانانى ۋلايتىن نارسەلەردى كورسەتىپ جاتىر. وسىنىڭ ءبارىن توقتاتۋ قاجەت. توقتاتپاساق، مەملەكەت رەتىندە جويىلىپ كەتۋ قاۋپىمىز بار.

نۇرلان ەرىمبەتوۆ: كينونى «مادەنيەت» دەپ ايتپاي-اق قويايىق. مادەنيەتتى نارىقتىق سالاعا جىبەرۋگە بولمايدى. بۇل - سالا مەملەكەتتىڭ ەكىنشى ورىندا تۇراتىن ماسەلەسى. بۇعان قارجىنى اياماۋىمىز كەرەك. بۇگىندە تۇرمەدەگىلەردىڭ سانى اسكەر قاتارىنداعىلاردان كوبەيىپ كەتتى دەپ ءجۇر. سەبەبى، ول ادامدار تەمىر تورعا مادەنيەتتەن جۇرداي بولعاندىعىنان ءتۇستى. بالا كەزىندە تەاتردى كورمەگەن. تۇرمەدە وتىرعان ادامداردىڭ تاماعىنا بەرگەن اقشانى بالالارىمىزعا جۇمساۋىمىز كەرەك.

كونفەرەنتسيانى جۇرگىزگەن ەلدوس ومىرزاقۇلى

«جاس قازاق» گازەتى