تۇركiستانداعى ەجەلدەن ەلدiڭ يگiلiگiنە اينالعان مەشiتتiڭ بiرiنەن ءتۇن ورتاسىندا توسىننان ءورت شىققانىنا كوپ بولا قويعان جوق. قۇداي ساقتاسىن، مەشiتكە ادەيi ءورت قويۋعا كiمنiڭ قولى بارادى دەيسiز؟

تۇركiستانداعى ەجەلدەن ەلدiڭ يگiلiگiنە اينالعان مەشiتتiڭ بiرiنەن ءتۇن ورتاسىندا توسىننان ءورت شىققانىنا كوپ بولا قويعان جوق. قۇداي ساقتاسىن، مەشiتكە ادەيi ءورت قويۋعا كiمنiڭ قولى بارادى دەيسiز؟

تەحنيكالىق قاۋiپسiزدiك ەرەجەلەرiنiڭ ساقتالماۋىنان مەشiتتi ءورت شالعانىن قۇزىرلى ورگاندار تەكسەرۋ بارىسىندا انىقتادى. جارايدى، ءورت ايتپاي كەلەدi, اللانىڭ ءۇيi اياق استىنان تiلسiز جاۋدىڭ "تىرناعىنا iلiگiپتi". ال سiز جاڭادان سالىنىپ، قۇرىلىسى بiتۋگە تاياعان ءزاۋلiم مەشiتتiڭ تاس-تالقانىن شىعارىپ قيراتۋعا، جەرمەن-جەكسەن ەتiپ قۇلاتىپ تاستاۋعا قۇلشىنىپ وتىرعان قۇدايدان بەزگەندەر بار دەگەنگە سەنەسiز بە؟ بۇعان جان-جاقتى مۇمكiندiكتi قاراستىرىپ جانتالاسقان مۇددەلi توپ "قيراتۋ، بۇزۋ، قۇلاتۋ" دەگەن سوزدەر قۇلاققا تۇرپiدەي تيەتiنiن جاقسى بiلەتiندiكتەن "باسقا جاققا كوشiرۋ كەرەك" دەپ جۇمسارتا سويلەگەنiمەن تۇپكi ويلارىن تۇسiنبەيتiندەي جۇرت اقىماق ەمەس. قۇرىلىسى بiتكەلi تۇرعان ءزاۋلiم مەشiتتiڭ عيماراتىن بۇزباسا، قيراتپاسا، قۇلاتپاسا باسقا جاققا وپ-وڭاي كوشiرiپ اكەتە سالاتىنداي كوشiپ-قونىپ جۇرەتiن كەرۋەننiڭ جيناپ قويعان جۇگi مە ەكەن؟ "تۇركiستاندا سالىنىپ بiتكەلi جاتقان جاڭا مەشiت باسقا جاققا كوشiرiلمەسە قوجا احمەت ياسساۋي كەسەنەسiنە كولەڭكە تۇسiرەدi", "جاڭا مەشiت كەسەنە اۋماعىنداعى ايرىقشا قورعالاتىن ايماققا ءتۇسiپ، تاريحىمىز تاپتالۋدا" دەگەن سىڭايداعى بايبالامعا بايلانىستى مەشiت قۇرىلىسىن توقتاتىپ تاستاعاندار ابدەن سالىنىپ بiتۋگە تاياعانعا دەيiن "اي قاراپ، جۇلدىز ساناپ" جۇرگەندەرi تiپتi تۇسiنiكسiز. مەشiت قۇرىلىسىنىڭ قازىعى قاعىلعان كەزدە نەلiكتەن وسىنداي قاتاڭ شارا قولدانىلمادى؟

مادەنيەت مينيسترلiگi مەن ءماجiلiس دەپۋتاتتارى دا ماسەلە ەتiپ كوتەرگەن بايبالامنىڭ نۇكتەسiن قويىپ، ناقتى ناتيجەلi تiرلiك تىندىرعان استانا قالاسىنىڭ اكiمi يمانعالي تاسماعامبەتوۆ بولدى. ارينە، ايدالاداعى استانا اكiمiنiڭ تۇركiستانداعى مەشiتتiڭ تiرلiگiنە ارالاسۋىنا ەشبiر قۇقىعىنىڭ جوقتىعى دا، قۇزىرىنىڭ جۇرمەيتiنi دە بەلگiلi. بiراق تاسماعامبەتوۆ بۇل داۋ-دامايعا باس سۇققاندا يۋنەسكو-نىڭ ەلiمiزدەگi وكiلدiگiنiڭ باسشىسى ەكەنiن العا تارتىپ، ۇكiمەت باسشىسى كارiم ماسiموۆكە قىزمەتتiك حات جازعان سوڭ سول يۋنەسكو-نىڭ قورعاۋىنا الىنعان ق.ا.ياسساۋي كەسەنەسiنە كەدەرگiسiن تيگiزەدi دەگەن سەبەپپەن تۇركiستانداعى سالىنىپ بiتۋگە جاقىنداعان جاڭا مەشiتتiڭ قۇرىلىسىن توقتاتقىزىپ تاس­تادى. «ەندi ول بiرجولاتا بۇزىلماسا بولعانى» دەپ ەل قاۋiپتەنiپ وتىر. سوندا قالاي، داۋ تۋعىزعان مەشiتتi سالۋ ەشكiممەن كەڭەسپەي، كەلiسپەي اسىعىس-ۇسiگiس قابىلدانعان شالاعاي شەشiم بە دەيiن دەسەك، "كونە تۇركiستان" تۋريزم ورتالىعىنىڭ جوباسى تالقىلانعاندا جوباعا ەنگiزiلگەن مەشiت قۇرىلىسىن جۇرگiزۋ پارلامەنت پەن ۇكiمەت تاراپىنان دا قولداۋ تاپقان ەكەن. ونى از دەسەڭiز، قازاقستان مەن تۇركيا مەملەكەتتەرiنiڭ باسشىلارى تۇركiس­تاندا كەزدەسكەندە ءوزارا ويلاسۋ ارقىلى ورتاق شەشiم قابىلداپ، جاڭا مەشiتتiڭ قاي جەرگە سالىناتىنىن تاس بەلگiسiن دە ءوز قولدارىمەن قويعانى تاعى بار. "جامان ايتپاي جاقسى جوق", ەرتەڭگi كۇنi "ەر تۇرiكتiڭ بەسiگi, ەكi دۇنيەنiڭ ەسiگi..." كيەلi تۇركiستان­داعى ءتۇبi بiر تۋىسقاندىقتى تانىتۋدى كوزدەگەن تiرلiكتiڭ بىت-شىتى شىقسا، قۇرىلىستى قارجىلاندىرعان تۇركيالىق اعايىندارمەن اراعا سىزات ءتۇسۋi بىلاي تۇرسىن كۇللi مۇسىلمان جۇرتشىلىعىنىڭ الدىندا ابىروي شiركiن ايرانداي توگiلمەي مە؟ كەلەر جىلى مۇسىلمان الەمiندەگi ەڭ بەدەلدi قۇرىلىم - يسلام كونفەرەنتسياسى ۇيىمىنا باسشىلىق جاساۋ جاۋاپكەرشiلiگi جۇكتەلiپ وتىرعان قازاقستان ءۇشiن بۇل جاراساتىن ارەكەت پە؟

قۇجاتتارعا ۇڭiلسەك وڭتۇستiك قازاقستان وبلىسىنىڭ بۇرىنعى اكiمi نۇرعالي ءاشiموۆتiڭ تۇركيا دiني iستەر باسقارماسى جانە قازاقستان مۇسىلماندارى دiني باسقارماسىمەن بiرلەسiپ تۇزگەن كەلiسiمشارتىنا سايكەس مەشiت سالىناتىن جەردi بەلگiلەۋ تۇركiستان قالالىق اكiمدiگiنە تاپسىرىلىپتى. 2008 جىلدىڭ 27 ماۋسىمىندا ساۋلەتشiلەر، تاريحشىلار، عالىمدار مەن جاۋاپتى مەكەمەلەردiڭ وكiلدەرi بۇل ماسەلەنi جان-جاقتى تالداپ، تالقىلاپ، وعان مادەنيەت مينيسترلiگiنە قارايتىن "ازiرەت-سۇلتان" قورىق مۇراجايىنىڭ تاريحشىسى، باس مامان م.تۇياقباەۆ تا قاتىسقان. مادەنيەت مينيسترلiگi بولسا مىناداي تالاپ قويىپتى: "قۇرىلىس نىساندارىنىڭ قورعاۋ اۋماعى شەكاراسىنان كەمiندە 50 مەتر قاشىقتىقتا بولۋى قاجەت. سونىمەن بiرگە، قورىق-مۇراجايدىڭ دiني-رۋحاني ماعىناسىن ەسكەرە وتىرىپ جانە ازiرەت-سۇلتان كەسەنەسiنiڭ ساۋلەتتiك ماڭىزىن باسەڭدەتپەۋ ماقساتىندا سالىناتىن نىسانداردىڭ بيiكتiگi ودان جوعارى، ساۋلەتi قورىقتىڭ تاريحي-مادەني، ساۋلەتتiك مانiنە ۇيلەسiمسiز بولماۋى تيiس. قۇرىلىس سالىناتىن جەردە الدىن الا تاريحي-مادەني مۇرا وبەكتiلەرiنiڭ بارلىعىن انىقتاۋ ماقساتىندا ارحەولوگيالىق زەرتتەۋ جۇمىس­تارىن جۇرگiزۋ كەرەك".

سونىمەن جاڭا مەشiت قورعاۋ اۋماعىنىڭ شەكاراسىنان كەمiندە 50 مەتر قاشىقتىقتا بولۋى قاجەت دەگەن تالاپ تولىعىمەن ساقتالىپ، جەر اۋماعى بولiنەدi. مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلiگiنە قاراستى "قازرەستاۆراتسيا" مەكەمەسiنiڭ ساۋلەتشiسi قانات مەدەۋوۆ جانە باسقا دا مامانداردىڭ قاتىسۋىمەن كوزبە-كوز تانىسۋ بارىسىندا مەشiتتiڭ ورنالاساتىن جەرi تال­قىلانعان. تۇركiستان قالاسىنىڭ جەر بەدەرi بiركەلكi بولىپ كەلەدi. اۋىتقۋشىلىق 0,5-1 مەتر كولەمiندە عانا. مامانداردىڭ انىقتاۋى بويىنشا، سالىنىپ جاتقان مەشiتتiڭ جازىقتىق بەلگiسi 212,80, ال قوجا احمەت ياسساۋي كەسەنەسiنiڭ جازىقتىق بەلگiسi 213,50 مەتر. ياعني، كەسەنە مەشiتكە قاراعاندا 70 سانتيمەتر بيiك جەردە ورنالاسقان. دەمەك بۇل تۇرعىداعى تالاپ تا تولىعىمەن ساقتالعان.

ەندi ارحەولوگيالىق قۇندىلىقتار ماسەلەسiنە كەلەيiك. مەشiت قۇرىلىسىنا بولiنگەن اۋماقتا ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىن جۇرگiزۋ جونiندە "تۇركiستان ارحەولوگيالىق قىزمەتi" اتتى مەكەمە مەن دiني باسقارما اراسىندا ارنايى كەلiسiمشارت ءتۇزiلiپ، زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ قورىتىندىسى 2009 جىلدىڭ 3 قىركۇيەك كۇنi جاريا­لانادى. اتالعان مەكەمە ديرەكتورى ە.سماعۇلوۆ قول قويىپ، ءمورiن باسقان بۇل قۇجاتتا "قازىلعان قازانشۇڭ­قىر ورتاعاسىرلىق ياسى قالاسىنىڭ تسيتادەلiنەن 140 مەتر قاشىقتىقتا ورنالاسقان. زەرتتەلگەن اۋماقتىڭ ارحەولوگيالىق جانە مادەني تۇرعىدا قۇندىلىعى تومەن، قاراپايىم ۇيلەر بولعان. وسى جايتتاردى ەسكەرە وتىرىپ ەسكەرتكiشتەردi قورعاۋ جانە پايدالانۋ iسiنە جاۋاپتى مەملەكەتتiك ورگانعا مەشiت قۇرىلىسىنا رۇقسات بەرۋiنە كەڭەس بەرەمiز" دەلiنگەن. ياعني، مەشiت قۇرىلىسى تيiستi زەرتتەۋلەر جۇرگiزiلiپ، مادەنيەت مينيسترلiگiنiڭ وكiلدەرi حاباردار بولعان سوڭ بارىپ قانا باستالدى. الايدا سىن ساعاتتا مينيستر قۇل-مۇحاممەد كوپ جايتتان حابارسىز بولىپ شىققانى تاڭداندىرادى. بيىلعى مامىر ايىندا   قۇرىلىستى جۇرگiزiپ جاتقان "گرين تەك كونتراكشن" جشس-نىڭ باس ديرەكتورى باحري فازليوگلۋىنا "ارنايى رۇقسات الىنباعاندىقتان زاڭسىز قۇرىلىس جۇمىس­تارى توقتاتىلسىن" دەگەن پارمەننiڭ اياق استىنان جەتۋi توبەدەن جاي تۇسiرگەنمەن بiردەي بولدى. سوندا بۇعان دەيiن مەشiت قۇرىلىسىنا قاتىس­تى بiر ەمەس بiرنەشە جيىننىڭ وتكەنiن، وعان مينيسترلiك وكiلدەرiنiڭ قاتىسقانىن قايدا قويامىز؟

ەل يگiلiگiنە ەندi ۇسىنار تۇستا مەشiتتiڭ قۇرىلىسى توقتاعانىنا الاڭداۋشىلىق بiلدiرگەن تۇركiستان قالاسىنىڭ تۇرعىندارى مەملەكەت باسشىسىنا، ۇكiمەتكە جانە وبلىس اكiمiنە حات جازىپ، اراشا ءتۇسۋiن سۇرادى. وسى حاتتىڭ نەگiزiندە قىر­كۇيەك ايىندا مەشiتتiڭ قۇرىلىسى ماسەلەسiن انىقتاۋ ماقساتىندا ارنايى كوميسسيا قۇرىلىپ، ونىڭ قۇرامىنا مينيسترلiكتiڭ وكiلدەرi جانە بiرقاتار عالىمدار كiردi. بiردەن ايتا كەتەيiك، كوميسسيا مۇشەلەرiنiڭ پiكiرi ەكiگە جارىلدى. كەلتiرiلگەن دالەلدەر كەرەعارلىعى مەن پiكiرلەر قايشىلىعىن اركiم ءوز قاجەتiنە جاراتۋدا. وتەگەنوۆا، يماجانوۆ، تورەقۇلوۆا جانە التاەۆ سەكiلدi كوميسسيا مۇشەلەرi مەشiتكە بولiنگەن جەر تەلiمi قوجا احمەت ياسساۋي كەسەنەسiنiڭ قورعالاتىن اۋماعىنداعى تابيعي لاندشافتىندا ورنالاسقانىن، مۇندا قۇندى جادiگەرلەردiڭ بولۋى مۇمكiن ەكەنiن العا تارتسا، بەلگiلi تاريحشى-عالىم ب.بايتاناەۆ، ساۋلەتشi ب.اشiرباەۆ، قالا اكiمi ق.مولداسەيiتوۆ سەكiلدi كوميسسيا مۇشەلەرi مەشiت قۇرىلىسى ءۇشiن جەر تەلiمiن ءبولۋ سوناۋ 1992 جىلى قابىلدانعان قالانىڭ باس جوسپارىندا بەلگiلەنگەنiن العا تارتقان. داۋ تۋدىرعان اۋماقتا اۋەلi "تۇركiستان ارحەولوگيالىق قىزمەتi", كەيiننەن ءا.مارعۇلان اتىنداعى ارحەولوگيالىق ينستيتۋتتىڭ عىلىمي قىزمەتكەرلەرi ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىن جۇرگiزiپ، بۇل جەرگە تەك 19 عاسىردا قاتارداعى تۇرعىن ۇيلەر تۇسكەن، قۇندىلىعى تومەن اۋماق ەكەنiن كەلتiرiپ، بۇل ۋاجدەردi جوققا شىعارادى. بۇدان شىعاتىن قورىتىندى - مەشiت قۇرىلىسى ءجۇرiپ جاتقان جەر تەلiمi "ازiرەت سۇلتان" مەملەكەت­تiك تاريحي-مادەني قورىق مۇراجايىن قورعاۋ اۋماعىنا مۇلدەم جاتپايدى.

سونىمەن تۇركiستانداعى بiتۋگە تايا­عان مەشiتكە تونگەن قاۋiپتi كەسەنەدەن كورەمiز بە، جوق، پەشەنەدەن كورەمiز بە؟ اللا ءۇيiنiڭ ارتىندا ءتۇرلi اعىمداردىڭ iشكi قايشىلىعى تۇرعان جوق پا؟ مادەنيەت مينيسترiنiڭ مەشiتكە اياق استىنان شۇيلiگە قالۋىنا نە تۇرتكi بولدى ەكەن؟ بiر قاراعاندا، قولىنان قۇمانى، اۋزىنان قۇرانى تۇسپەيتiن مۇسىلماننىڭ بiر-بiرiنەن ايىرماشىلىعى جوق سياقتى. دiن دەگەنiمiز ازاننان-كەشكە دەيiن اللاعا قۇلشىلىق ەتۋ عانا ەمەس، ول دەگەنiمiز ۇلكەن مادەنيەت، دiني-ۇلتتىق بiلiم، ۇلتتىق تiلدەگi ۋاعىز ەمەس پە؟! ايتسە دە، "اۋرۋىن جاسىرعان ولەدi" دەگەن، سوڭعى كەزدەرi بiر جاينامازعا جىعىلىپ جۇرگەن مۇسىلمانداردىڭ جiك-جiككە ءبولiنiپ الىپ، بiرiن-بiرi مويىندامايتىنىن، مەيلiنشە بiر-بiرiنiڭ اياعىن شالۋعا دايىن تۇراتىنىن جاسىرۋدىڭ قاجەتi جوق. ارينە، كيەلi قالادا سالىنعالى وتىرعان بۇل مەشiت قانشا جەردەن كورiكتi بولسا دا، بارلىق ەرەجەگە ساي بولۋى تيiس. بالكiم بۇل داۋدىڭ ءتۇپ-توركiنi مۇلدە باسقادا بولار. بۇل داۋ تاعى دا سول دiن تارماقتارىنىڭ تارتىسىنان، سول تارماقتاردىڭ باسىندا تۇرعان لاۋازىمدى تۇلعالاردىڭ iشكi قايشىلىعىنان تۋىنداپ وتىرعان جوق پا ءوزi?

جاقىندا عانا جەرگiلiكتi گازەت­تەردiڭ بiرiندە شىمكەنت قالاسىنىڭ تۇرعىنى پەريزات قايىربەكوۆانىڭ جانايقايى جاريالاندى. كەيۋانانىڭ جاسى جيىرمادان اسقان بالاسى جاينامازعا جىعىلعالى بەرi مiنەز-قۇلقى وزگەرiپ، تiپتi اناسىنىڭ قولىنان اس iشۋگە ارلاناتىندى شىعارىپتى. "بالامنىڭ مەشiتكە بارىپ، ناماز­عا جىعىلىپ، مۇسىلمانشىلىقتى قولعا العانىنا قۋانىپ، ادامگەر­شiلiگi مول، يماندى بولادى دەپ توپشىلاعانىم بەكەر بولدى. قازiر قاي­عىدان قان جۇتىپ وتىرمىن. تۋىس-باۋىرلاردىڭ تويىنا بارۋدى قويدى. مەنiمەن، تiپتi اڭگiمەلەسپەيدi دە. مiنەز-قۇلقى وزگەرiپ كەتتi. بiزدiڭ تۇرمىستىق سالت-داستۇرiمiزگە ەنگەن قاعيداتتاردىڭ ەشقايسىسىن مويىندامايدى. تiپتi نامازعا جىعىلماساڭ، اسىڭدى iشپەيمiن دەگەن ءسوزi جانىما قاتتى باتتى", - دەيدi پەريزات. مۇنداي مىسالدار قازiر وتە كوپ. ارينە، جاس بالا - جاس شىبىق سياقتى، قالاي قاراي يسەڭ، سولاي مايىسادى. جاس دەيiك، ومiرگە ماس دەيiك، بiراق، اڭداۋسىزدا تەرiس جولعا ءتۇسiپ كەتكەن ءجاسوسپiرiمدi دەر كەزiندە بايقاپ، بەتiن قايتارۋعا بولاتىن شىعار. ال سۇيەگi قاتىپ قالعان ۇلكەندەردi قايتەمiز؟!.

ءدال قازiر بiزدiڭ بيلiك دiندi قولشوقپار قىلىپ ۇستاپ وتىر ما، جوق كەرiسiنشە دiن بيلiكتiڭ بيشiگiنە جارماسىپ ءجۇر مە، اجىراتۋ قيىن. قاراپايىم ەل قاشاندا جاقسى باسشىعا، بيلiكتiڭ بيiگiندە جۇرگەن ابىرويلى ازاماتتارعا قاراپ بوي تۇزەيدi. قاراپايىم بiر ادامنىڭ اداسقانىنان ەل اراسى ءبۇلiنiپ كەتپەس، ال بiر باسشىنىڭ اداسقانىنان بۇكiل ەل جوعالىپ كەتۋi مۇمكiن. اقپارات قۇرالدارىندا پرەزيدەنت اپپاراتىنىڭ جەتەكشiسi اسلان مۋسيننiڭ بالاسى مۇسىلمان دiنiنiڭ بiر تارماعىنىڭ ۋاعىزشىسى، جەتەكشiسi ەكەنi تالاي مارتە جازىلدى. تiپتi, ارا-تۇرا مۇسىلمانشىلىعى ۇستاپ قالعان كەزدە اسلان مۋسيننiڭ ءوزi دە قاۋعاداي قىپ ساقالىن ءوسiرiپ، ۇلىنىڭ ۋاعىزىنا قاتتى ۇيىپ قالاتىنداي ما قالاي؟ قايبiر جىلى پرەزيدەنتتiڭ تiكەلەي تاپسىرماسىمەن "قازاقستان" ۇلتتىق ارناسى "يسماتۋللاشىلاردان" تازارتىلعان كەزدە، ولاردىڭ ارتىندا يمانعالي تاسماعامبەتوۆ تۇر دەگەن پiكiرلەر اشىق جازىلدى. باسقاسى باسقا، مەملەكەت باسشىسىنىڭ نەمەرە iنiسiنiڭ ءوزi, ياعني جاس بولسا دا، باس بولىپ، بiرقاتار ۇلكەن لاۋازىمدى قىزمەتتەردi اتقارىپ ۇلگەرگەن قايرات ساتىبالدىنىڭ توڭiرەگiندەگi نامازحاندار دا بارلىق مۇسىلماندارمەن باسى پiسە بەرمەيدi. ولاردىڭ دا ءوز جولدارى، دiتتەگەن ءوز ماقساتتارى بار. ودان بولەك، ەل اعالارى، قارتايىپ قالسا دا بيلiكتiڭ بيشiگiن بەرمەي كەلە جاتقان ومiربەك بايگەلدi, مىرزاتاي جولداس­بەكوۆتەردiڭ قولدان جاساپ العان ءوز "قۇدايلارى" بار ەكەنiن، سەناتتى باس­قارىپ تۇرعان كەزدە نۇرتاي ابiقا­ەۆ­تىڭ بiر كورiپكەل ايەلدەردi ەرتiپ بارىپ، تاعى بiر "التىن ادام" تابامىن دەپ، ەسiك قالاسىنىڭ دالاسىنىڭ ءبارiن قازىپ تاستاعانىن دا رەسپۋبليكالىق گازەتتەر جازدى. دiندi قابىلداۋ، وعان بوي ۇسىنۋ، ارينە، ادامنىڭ سانا-سەزiمiنە، iشكi تۇسiنiگi­نە، مادەنيەتiنە بايلانىستى شىعار. بiراق، وسىناۋ جايتتەردiڭ ءبارi - دiنiمiزدiڭ ءار تارماعىنىڭ وكiلدەرi بيلiكتiڭ موينىنا ارقان لاقتىرىپ، اركiم وزiنشە بۇعاۋلاپ جاتقانىن سەزدiرەتiن سياقتى. قولىندا مىقتى بيلiگi بار ادامدى ءوز قاتارىنا تارتۋ ارقىلى باسقالارعا جول اشۋ وڭاي. ياعني، تاۋەلسiز ەلiمiزدiڭ بيلiگi دە جاس شىبىق سياقتى مايىسقاق بولىپ تۇر دەگەن ءسوز.

جوعارىدا ايتقانىمىزداي يمانعالي تاسماعامبەتوۆتiڭ ەسiمi كوپتەن بەرi "يسماتۋللاشىلارمەن" تىعىز بايلانىستىرىلىپ كەلە جاتقانى جاسىرىن ەمەس. ايتەۋiر، مۇريدتەردiڭ اراسىندا تاسماعامبەتوۆتiڭ ەسiمi اسا ۇلكەن قۇرمەتكە يە. الماتى قالاسىنىڭ اكiمi قىزمەتiن اتقارىپ تۇرعاندا وڭتۇستiك استانانىڭ اكiمدiگiندە سۋفيزم اعىمىنىڭ وكiلدەرi قاپتاپ كەتكەنi كەزiندە اقپارات قۇرالدارىندا جان-جاقتى جازىلعان. جۋىردا تۇتقىندالعان "يسماتۋللاشىلاردىڭ" بەلسەندi وكiلi سايات ىبىراي دا وسى جىلدارى اياق استىنان الماتى قالالىق ءماسليحاتىنىڭ دەپۋتاتى بولىپ سايلانا قالۋى دا كوپشiلiكتiڭ كۇمان­iن تۋعىزعان.   "يسماتۋللاشىلاردىڭ" ماسەلەسi مايشاممەن قارالعانعا دەيiنگi كەزەڭدە عالىم بوقاش، بولات ءمۇرسالiم، بولات اتىعاي، ەلدوس ەمiل جانە باسقا بەلسەندi يسماتۋللاشىلار­عا ايتارلىقتاي قولداۋ كورسەتiلدi. بيلiك ەشەلونىنداعى اۋىر سالماقتى ساياساتكەرلەردiڭ بiرi سانالاتىن تاسماعامبەتوۆ بiرازدان بەرi زiكiر­شiلەرمەن اراداعى اشىق تۇردەگi بايلانىسىن ۇزگەنiن كورسەتۋگە تىرىسقانىمەن، وسى اعىمنىڭ نەگiزگi قامقورشىلارىنىڭ بiرi بولىپ قالا بەرەتiن سىڭايلى. الداعى ۋاقىتتا ۇكiمەت تۇركiستانداعى مەشiتكە قاتىستى بiر شەشiم قابىلدايدى دەپ كۇتiلۋدە. مۇندا كiمنiڭ مۇددەسi ەسكەرiلiپ، مەشiتتiڭ تاعدىرى قالاي شەشiلەتiنiن تاقسىر ۋاقىت كورسەتەر. وعان يۋنەسكو-دان ارنايى كەلەتiن وكiل تورەلiك ايتپاقشى. يۋنەسكو-نىڭ ەلiمiزدەگi وكiلدiگiن يمانعالي تاسماعامبەتوۆ باسقاراتىنى دا بiراز ماسەلەنi شەشەتiنi انىق. ال تۇركiستان قالالىق اقساقالدار كەڭەسiنiڭ توراعاسى جارىلقاسىن ازiرەتبەرگەنوۆ باستاعان جەرگiلiكتi تۇرعىندار سالىنىپ بiتۋگە تاياعان مەشiتتiڭ قۇرىلىسىنان بiر كiرپiشiن دە بۇزعىزبايتىن بارلىق ارەكەتكە بارامىز دەپ تاس-ءتۇيiن بولىپ وتىر.

سIز نە دەيسIز؟

ومار ەلەۋۇلى،

تۇركiستان قالاسىنىڭ باس يمامى:

- تۇركiستان قالاسىنىڭ 140 جىلدىق تاريحى بار ورتالىق مەشiتiنە كەلۋشiلەردiڭ بارلىعىن سىيدىرا الماي ءجۇرمiز. جۇما جانە ايت نامازدارىندا جۇرت تiپتi   كوشەگە شىعىپ كەتەدi. البەتتە، جاڭا مەشiت سالىنىپ، پايدالانۋعا بەرiلگەندە يماندىلىققا بەت بۇرعان تۇركiستاندىقتار ءۇشiن وتە قولايلى بولار ەدi. مەشiتتiڭ سالىنۋىنا قارسىلىق بiلدiرۋشiلەردiڭ ۋاجدەرi ۇساق-تۇيەك نارسە. اۋليە بابامىزدىڭ كەسەنەسiنiڭ كورiنiسiنە نۇقسان كەلتiرەدi دەگەنi دە اقىلعا قونبايدى. جالپى، كەيبiر كوميسسيا مۇشەلەرiندە وسى ماسەلەگە قاتىستى باسقا قىزىعۋشىلىعى بار سەكiلدi. بالكiم، مەشiت سالىنىپ بiتسە احمەت ياسساۋي بابامىز جاتقان جەر قابiرستان سياقتى بولىپ كەتەدi دەگەن قورقىنىش پا، الدە كەسەنەگە كەلۋشiلەر مەشiتكە قاراي اعىلادى دەگەن كۇدiگi بار ما، ول جاعىن انىق تۇسiنە المادىم. قالاي دەسەك تە، بۇل ۋاجدەردiڭ بارلىعى دا نەگiزسiز. مەشiت - حالىق ءۇشiن كەرەك دۇنيە.

قايرات مولداسەيIتوۆ،

تۇركiستان قالاسىنىڭ اكiمi.

- مەشiت كەسەنەدەن 500 مەتر قاشىقتىقتا تۇر. كەزiندە جەر تاڭداۋ iسiنە مينيسترلiكتiڭ ەكi قىزمەتكەرi ارنايى كەلiپ قاتىسىپ، كەلiسiمدەرiن بەرiپ كەتكەن ەكەن. بۇگiندە مينيسترلiكتەگiلەردiڭ "ونداي ادامدار بiزدە قازiر جۇمىس iستەمەيدi, بiزگە قاتىسى جوق" دەگەندi سىلتاۋراتىپ، بارلىعىن جوققا شىعارۋعا ۇمتىلۋى قيسىندى ما؟ مەشiت قۇرىلىسىنا تاپسىرىس بەرۋشi - دiني باسقارما. مادەنيەت مينيسترلiگiنەن رەسمي تۇردە رۇقسات قاعازىن الۋ مiندەتi وسى ءمۇفتياتتىڭ موينىندا. ارحەولوگيالىق زەرتتەۋ جۇمىستارى مۇندا ەشقانداي دا قۇندى زاتتاردىڭ جوقتىعىن كورسەتتi. مەنiڭ تاڭقالاتىنىم مىناۋ، اقىرى مەشiت كەسەنەگە قاۋiپ توندiرسە، قۇرىلىس جۇمىستارى باستالعان كەزدە نەگە قارسىلىق بiلدiرمەدi? "مەشiت جاسىل لاندشافت ايماعى جانە قۇرىلىس رەتتەلەتiن ايماققا ءتۇسiپ تۇر" دەپ تە ەسكەرتۋ جاسالىندى. بiراق بۇل ءۋاج نەگiزسiز. بiلە بiلسەك، ول ايماقتار ءالi كۇنگە دەيiن قۇجات جۇزiندە بەكiتiلمەگەن، شەكاراسى ناقتىلانباعان. ياعني، ولاردىڭ قولدارىندا زاڭدى قۇجات جوق. سوعان قاراماستان ءوز بەتiنشە شەكارانىڭ سۋرەتiن سالىپ الىپ، سوعان قۇجات رەتiندە نەگiزدەپ وتىر. بۇل ايماقتاردىڭ شەكاراسىن بەكiتۋ جۇمىستارىن "قازرەستاۆراتسيا" مەكەمەسi ەندi جۇرگiزiپ جاتىر.

مادەني مۇرالار ساناتىنداعى نىساننىڭ ماڭىنان بيiك قۇرىلىس سالىنباسىن دەگەن يۋنەسكو-نىڭ تالابى بار. ال مۇنى قالاي تۇسiنەمiز؟ بيiك دەگەنiمiز 2 مەتر مە، 10 مەتر مە، جوق، الدە 100 مەتر مە؟ ول جايلى ناقتى دەرەك كورسەتiلمەگەن. مەنiڭشە، بۇل ەرەجەنi ءتۇسiندiرۋدiڭ بiر عانا جولى بار - قۇرىلىس كەسەنەدەن بيiك بولماۋى كەرەك. ال سالىنىپ جاتقان مەشiت كەسەنەدەن بيiك ەمەس. مۇناراسىن دا كiشiرەيتۋگە بولادى.

ماۋلەن سادىقبەك،

«ازiرەت-سۇلتان» قورىق-مۇراجايىنىڭ ديرەكتورى:

- مەشiت قۇرىلىسى بiتۋگە تاياعاندا بايبالام سالىنۋدا دەگەن ءسوز قۇلاققا قونبايدى. بۇعان دەيiن دە ابدەن ايتىلعان جانايقايىمىزعا ەندi ناقتى شارا قولدانىلدى. كەسەنەنiڭ اينالاسىنداعى جاسىل لاندشافت جانە قۇرىلىستاردى رەتتەۋ اۋماقتارىنىڭ قۇجاتتارى جوق دەۋ قيسىنسىز. يۋنەسكو-نىڭ قورعاۋىنا الىنعان كەزدە بارلىق اۋماقتار بەلگiلەنiپ قويعان. مەشiتتiڭ قۇرىلىسىن باستايتىن كەزدە ارنايى ۋاكiلەتتi ورگاننىڭ رۇقساتى بولۋى كەرەك. وسى قاراپايىم عانا تالاپ ورىندالماعان عوي. شەشiمدi مەن ەمەس، مينيسترلiكتەگiلەر قابىلدايدى. سولاردىڭ ۋاجiمەن مەن دە كەلiسەمiن. مەشiت قۇرىلىسى توقتاسا دا، قايتا جالعاستىرىپ، حالىقتىڭ يگiلiگiنە ۇسىنساق تا تەك زاڭ تالاپتارى اياسىندا جۇزەگە اسسا ەشبiر تiرلiككە ەشقانداي قارسىلىعىم جوق.

«جاس الاش» گازەتى