«ورىس ءتىلىن ءبىلۋىمىز – ءبىزدىڭ تاريحي جەتىستىگىمىز، باسىمدىعىمىز». بۇل - تاۋەلسىز قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ توراعاسى نۇرلان نىعماتۋليننىڭ ايتقانى. قازاقستاننىڭ نەگىزگى زاڭ شىعارۋشى ورگانىن تىزگىندەپ، ءۇش پارتيادان قۇرالعان 107 دەپۋتاتتىڭ جۇمىسىن باسقارىپ وتىرعان كىسىنىڭ ءدۇيىم جۇرتقا ايتقان اقىلدى ءسوزى وسى بولدى.

لاتىن ءالىپبيىن ەنگىزۋدىڭ بىرىڭعاي ستاندارتتارىن تالقىلاۋعا ارنالعان ماجىلىستەگى جيىندا توراعا نۇرلان نىعماتۋلين ءسوز سويلەدى. ەلباسىنىڭ "بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ" اتتى ماقالاسىنا توقتالىپ وتكەن سپيكەر، ورىس ءتىلىنىڭ قاز-قالپىندا ساقتالىپ قالاتىنىن، قولدانىستان تۇسپەيتىنىن جانە ءبىر مارتە ەسكەرتتى.

 «ۆسەم وچەۆيدنو، چتو ۆلادەنيە رۋسسكيم يازىكوم — ەتو يستوريچەسكوە پرەيمۋششەستۆو ناشەي ناتسي. دۋمايۋ، چتو تاكايا تۆەردايا ي پوسلەدوۆاتەلنايا پوزيتسيا ەلباسى ۆ داننوم ۆوپروسە دولجنا ۋسپوكويت ەموتسي ي سپوسوبستۆوۆات وسوزنانيۋ ۆسەمي، چتو رۋسسكي يازىك كاك ميروۆوي يازىك، يمەيۋششي موششنىە كۋلتۋرنو-يستوريچەسكيە كورني ۆ ناشەي سترانە، بۋدەت پو-پرەجنەمۋ پرودولجات يگرات ودنۋ يز ۆاجنىح رولەي ۆ جيزني كازاحستانسكوگو وبششەستۆا»، - دەدى ءماجىلىس توراعاسى.

سپيكەر مىرزانىڭ سولتۇستىكتەگى كورشى مەملەكەتتىڭ ءتىلىن ءبىزدىڭ ەلدە قولداپ، قورعاشتاپ ايتقانىن قازاق تىلىنە قوتارىپ ەدىك. "بارلىعىنا بەلگىلى، ورىس ءتىلىن ءبىلۋىمىز – ءبىزدىڭ تاريحي باسىمدىعىمىز. ورىس ءتىلى الەمدىك دەڭگەيدەگى تاريحي-مادەني تامىرى بار ءتىل رەتىندە قازاقستان قوعامىندا ماڭىزدى ءرول اتقارا بەرەدى" دەگەن ەلباسىمىزدىڭ ناقتى پوزيتسياسى دۇرلىككەن جۇرتتى تىنىشتاندىردى دەپ ەسەپتەيمىن»، - دەپتى ءماجىلىس توراعاسى.

ءماجىلىس قازاقستاننىڭ نەگىزگى زاڭ شىعارۋشى ورگانى، پارلامەنتتىڭ تومەنگى پالاتاسى بولعانىمەن، سەناتتان گورى ساياسي مايداننىڭ قىزىپ جاتاتىن جەرى. قازاق ءتىلىنىڭ كەلەشەگى تالقىلانعان بۇل جيىندا نۇرلان زايروللاۇلىنىڭ رەسەيدىڭ مەملەكەتتىك ءتىلىن قورعاشتاپ سويلەگەنى قانشالىقتى ساياسي ساۋاتتىلىق؟  ورىس تىلىنە جانە ورىس ءتىلدى كونتەنتكە سۇرانىس كۇن ساناپ ازايىپ، قازاق ءتىلىنىڭ دومينانتتى ءتىل دارەجەسىنە جەتكەن تۇستا ورىس ءتىلىن ورتاعا سالارداي سپيكەردى نە تۇلەن ءتۇرتتى؟

نۇرەكەڭ بىلمەيتىن كورىنەدى. ەندەشە ەسىنە سالايىق. قازاقستاندا قازاقتىڭ ءام قازاق ءتىلدى ازاماتتاردىڭ سانى 82%-عا جەتتى. 2016 جىلدان بەرى قازاق ءتىلدى باق 13%-عا كوبەيدى. 2015 جىلى قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك ءتىلىن مەڭگەرگەندەر 76,3% بولسا، وتكەن جىلى بۇل كورسەتكىش 82,3%-دى قۇرادى. ەسەسىنە، ءورىستىلدى ازاماتتاردىڭ سانى 0,6%-عا ازايعان. پرەزيدەنت تاپسىرماسىنا سايكەس، ەلىمىزدە 2025 جىلعا دەيىن قازاق ءتىلىن ەركىن مەڭگەرگەندەر سانى 95%-عا جەتەدى. بۇل «Ranking.kz» جاساپ تۇزگەن رەيتينگ.

مەملەكەتتىك ءتىل قر ءبىلىم سالاسىندا دا قارقىندا دامۋدا. قازاق مەكتەپتەرىن تامامداعان تۇلەكتەر سانى ەلىمىز بويىنشا 70%-عا جەتتى.

قازاق ءتىلى كەڭ ءورىس العان تاعى ءبىر سالا – بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى. اسىرەسە ەلەكتروندى باق-تار اراسىندا قازاق ءتىلدى ينتەرنەت سايتتاردىڭ سانى ەكپىن الىپ، 84%-دى قۇرادى. ال پروپورتسيانالدى ەسەپ بويىنشا، ەلىمىزدىڭ 16%-ى عانا ورىس ءتىلدى باق-تى كەرەك ەتكەن.

ول از دەسەڭىز، 1991 جىلى ەلىمىزدەگى ورىستاردىڭ جالپى سانى 5,9 ملن بولعان. قازىر 3,7 ملن ورىس قالدى. ورىستاردىڭ سانى 2 ملن-عا ازايدى.

ەندەشە وسىنداي ۇستەمدىككە يە بولىپ وتىرعان قازاق ءتىلى، مەملەكەتتىك ءتىل نەگە ورىس ءتىلىنىڭ تاساسىندا قالىپ قويا بەرەدى؟

ءبىر انىعى - ورىس ءتىلى  ماريگينالدانعان بيزنەس-ەليتا مەن ساياسي ەليتاعا عانا كەرەك ءتىل. ياعني، نۇرلان زايروللاۇلى نىعماتۋلين مىرزالاردىڭ ءتىلى.

سالىستىرمالى تۇردە ايتا كەتەيىك. ۋكراينا ورىس تىلىنەن تولىعىمەن باس تارتتى. بىلەسىزدەر، رەسەيدەن ىرگەسىن اۋلاق سالعاندا پرەزيدەنت پوروشەنكو حالىق الدىنا شىعىپ، «پروششاي، نەمىتايا، روسسيا، سترانا رابوۆ» دەگەن  لەرمونتوۆتىڭ ايگىلى ولەڭىن وقىپ تۇرىپ، «ورىستىڭ وزىنەن دە، تىلىنەن دە» باس تارتقانىن مالىمدەدى. سويتكەن ۋكراينانىڭ 50,9 پايىز حالقى ورىس تىلدىلەر ەدى.

2014 جىلى مولدوۆا رەسمي ورىس تىلىنەن باس تارتتى. وندا قازىر رف ءتىلى ەكىنشى دەڭگەيلى شەت ءتىلى رەتىندە عانا وقىتىلادى. 2014 جىلدىڭ 7 قازانىندا مولدوۆا پرەزيدەنتى نيكولاي تيموفتي بۇل زاڭعا قول قويعان بولاتىن.

2012 جىلى لاتۆيا رەفەرەندۋم جاسادى. حالىقتىڭ 77, 22%-ى ورىس ءتىلىن كەرەكسىنبەگەن. ءسويتىپ، ورىس ءتىلى مەملەكەتتىك دارەجەسىنەن ايىرىلىپ، قارا بازاردا قولداناتىن ءتىل دەڭگەيىنە ءتۇستى.

گرۋزيا ورىس تىلىنەن سوناۋ 2009 جىلى تولىق تازالانعان.

سولاي، مىنە، نۇرلان مىرزا! ورىس تىلىنە ۇيىرسەك سىزدەر مەن قازاق تىلىمەن ءومىر سۇرەتىن ءبىزدىڭ ايىرمامىز-  وسى. ءبىز زايىرلىمىز، سىزدەر «زاۆيسيمويسىزدار».

نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى

Abai.kz