قازاق ونەرى مەن مادەنيەتى ورنى تولماس قازاعا ۇشىرادى. 71 جاسقا قاراعان شاعىندا قر ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتيسى، "پاراسات" وردەنىنىڭ يەگەرى، اقسۋ اۋدانىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى، قازاق تەاتر ونەرىنىڭ تارلانى ومىرسەرىك قاليۇلى دۇنيەدەن ءوتتى. مارقۇمنىڭ جانازاسى ەرتەڭ ياعني 17 قىركۇيەك 9.00دە، قوشتاسۋ ءراسىمى ساعات 10.00-دە ب.ريموۆا اتىنداعى تالدىقورعان دراما تەاترىنىڭ عيماراتىندا وتەدى. Abai.kz اقپاراتتىق پورتالى مارقۇمنىڭ تۋىستارى مەن قازاق حالقىنا كوڭىل ايتا وتىرىپ، ومىرسەرىك قاليۇلىنىڭ ونەگەلى ومىرىنەن سىر شەرتەتىن "تەاتر تارلانبوزى" اتتى ماقالانى وقىرمان نازارىنا ۇسىنادى.

ءاربىر تالانتتى اكتەردىڭ كەز-كەلگەن سپەكتاكلدەگى ءرولدى  (وزىنە بەرىلگەن) ىزدەنىسپەن ويناپ، وتە ءساتتى سومدايتىنى بەلگىلى. ال كەيدە، تالانت يەسىنىڭ وڭ جامباسىنا تۇسپەي، ىرقىنا كونبەي قوياتىن كۇردەلى وبرازدارى بولۋى دا مۇمكىن. سونداي رولدەر ومىرسەرىك قاليۇلىنىڭ شىعارماشىلىق جولىندا دا كەزدەسكەن. بىراق ول تاباندىلىعى مەن ىزدەنىمپازدىعىنىڭ ارقاسىندا كەزدەسكەن قيىندىقتاردى جەڭە بىلگەن. ماسەلەن، ع. مۇسىرەپوۆتىڭ «قوزى كورپەش – بايان سۇلۋ» تراگەدياسىنداعى قاراباي، ت. قاليلاحانوۆتىڭ «التىن بەسىگىندەگى» قابانباي جانە م. اۋەزوۆتىڭ «قاراكوزىندەگى» نارشا بەينەلەرى اۋەلدە الىنبايتىنداي كورىنگەنىمەن، الگىندەي تاباندىلىعى مەن ىزدەنىمپازدىعىنىڭ ارقاسىندا ومەكەڭ كورەرمەنگە ناقتىلى شىنايى ويناپ، اسەرلى جەتكىزە الدى. ىجداعاتتى ىزدەنىس پەن كوپ ەڭبەكتىڭ، دامىلسىز دايىندىقتىڭ ارقاسىندا ءۇش تۇلعانى ءبىر-بىرىنە مۇلدە ۇقساتپاي، ارقايسىنىڭ ەرەكشەلىگىن ءوزىنىڭ ورنىمەن، ءوزىنىڭ قۇدىرەتىمەن قايتالاماي ويناپ شىقتى. ءبىرى شىق بەرمەس ساراڭ، ءبىرى حالىق قامىن ويلاعان قاس باتىر، ءبىرى جانى نازىك سەزىمتال كىسىنى ارقايسىنىڭ وزىنە ءتان دارالىق قالپىندا اينىتپاي كەسكىندەۋ ومىرسەرىك قاليۇلى سىندى تالانتتى اكتەردىڭ قولىنان عانا كەلەرى ءسوزسىز.

اشىربەك سىعاي

ونەر ولكەسىندە اتى شىققان بابالاردىڭ باسقان ءىزى تاريحتا سايراپ جاتىر. كۇن سايىن بولماسا دا، اراكىدىك ولاردىڭ عيبراتتى عۇمىرىنا ءۇڭىلىپ، قالدىرعان مۇرالارىن جاس ۇرپاققا ناسيحاتتاپ، قالتارىس پەن بۇلتارىسى كوپ تىرلىكتەن قاعاجۋ كورگەندە تەكتىلەردىڭ اۋىر تۇرمىسىن كوز الدىمىزعا كەلتىرىپ، جىگەرلەنە تۇسەتىنىمىز، سولار سەكىلدى بەرىك تە بەكەم بولىپ، ەڭسە تىكتەپ تىرلىك كەشۋگە ۇمتىلاتىنىمىز انىق. نەگە؟! ۇعىنعان جانعا كەشەگىلەردىڭ بولمىس-ءبىتىمى اردا، باسقان ءىزى انىق، حالىق يگىلىگى ءۇشىن تىندىرعان ەڭبەكتەرى ەرەن. سونىمەن قاتار، ونەردى ءومىرىم دەپ ءتۇيىپ، بويىنداعى ءتاڭىرى بەرگەن قاسيەتتىڭ قادىرىن ءبىلىپ، قىلتاسىن قاقپانعا قيدىرسا دا قىڭق دەمەي، ۇلت رۋحانياتى ءۇشىن رۋحىن قايراعان ەدى ولار. سوندىقتان دا ولار ءبىرتۋار تۇلعالار ساناتىنان تابىلىپ، كوز تاستار كوكجيەگىمىزگە اينالدى. ال بۇگىنگى جاھاندانۋ داۋىرىندە سولاردىڭ ءىزىن باسقان، بىزدەرگە ۇلگى بولارلىق ءناسىلى اسىل ارداقتىلار بار ما دەگەن ساۋال كولدەنەڭدەي بەرگەندە، ەش قينالماستان جاۋاپ قاتا الامىز. دارىنىمەن دارالانىپ، ۇلتتىق ونەردىڭ ورىنەن كورىنگەن، بۇگىندە جەتپىستىڭ جەلكەنىن كوتەرگەن تەاتر تارلانى ومىرسەرىك قاليۇلى ءسوز ەتىپ وتىرعان  بەكزات بولمىستى تۇلعالار ساناتىندا ەكەنى داۋسىز.

ەل اۋزىندا «قابانباي باتىر» اتالىپ كەتكەن ومىرسەرىك قاليۇلى 1947 جىلدىڭ 1 مامىرىندا اقسۋ اۋدانىنا قاراستى باسقان اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. اكەسى قالي جوڭكەباەۆ حالىقتىڭ قامىن ويلاعان، ەلدى ارتىنان ەرتە بىلگەن جان بولعان كورىنەدى. كىسىلىگى مەن كىشىلىگى بىردەي قالي 1916 جىلعى يۋن جارلىعى بويىنشا وكوپ قازۋ جۇمىسىنا الىنعان. الايدا قازان توڭكەرىلىسى ورىن الىپ، پاتشا تاعىنان قۇلاعان تۇستا، قازاقتار «سلابودا» اتاپ كەتكەن ەلەۋلى وقيعادان كەيىن قانداستارىمەن بىرگە ەلگە ورالادى.  حالىق قامىن ويلاعان ازامات تۋعان جەرىنە ساعىنىشپەن كەلگەندە بويىنداعى كۇش-جىگەرى سارقىلعانشا جۇرت ءۇشىن ەڭبەك قىلۋدى ماقسات ەتەدى. سول تالابى وڭ بولعانداي اعايىن اراسىندا ابىرويلى قىزمەت اتقارىپ، قۇمجارعان ۇجىمشارىنىڭ توراعاسى بولىپ سايلانعاندا اتالمىش كولحوزدىڭ ءال-اۋقاتىن كوتەرۋ جولىندا تابانداپ تەر توگىپ، ەلەۋلى ەڭبەك ەتكەن. سونىمەن قاتار بۇكىلوداقتىق اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ ماسكەۋ قالاسىندا وتكەن كورمەسىنە قاتىسىپ، م. كالينيننىڭ قولىنان «ەڭبەك قىزىل تۋ» وردەنىن السا، سول جىلدىڭ كۇزىندە شاتىرباي بەتەنوۆ «قۇرمەت بەلگىسى» وردەنىنىڭ يەگەرى اتانىپ قايتقان. وسىنىڭ ءوزى ارابشا ءتىل سىندىرىپ، ەسكىشە حات تانىپ نامازعا جىعىلعان قاليدىڭ حالىق ازاماتى رەتىندە اتقارعان ەرەن ەڭبەگىن تانىتار دۇنيە. ال قازاق ەلىنىڭ ماقتانىشى ومىرسەرىك قاليەۆتىڭ اناسى ءمۇسليما ماتاي رۋىنان تارالعان كەنجە شوپشىمەسىنىڭ مۇساباي ءبيىنىڭ قىزى. ول جاسىنان ونەردىڭ سان ءتۇرىن مەڭگەرگەن، ءانشى، قيساشى، جىر-داستاندى جادىنا تۇتقان جان ەكەن. «قوبىلاندى»، «قىز جىبەك»، «زارحان سال» داستاندارىن جاتقا سوعاتىن ءمۇسليما جاسىنان قۇران اياتتارىن، پايعامبار حاديستەرىن جەتىك بىلگەن، ءدىندى بەرىك ۇستانعان كورىنەدى. مىنە، وسىنداي اسىل تەكتى اتا-انانىڭ پەرزەنتى ومىرسەرىك قاليۇلى بۇگىندە تەاتردىڭ قايتالانباس تۇلعاسى ساناتىندا.

ادام بالاسى بويداعى تالانتىن ۇشتاۋ، جەتىلدىرۋ جولىندا تاباندى ەڭبەك ەتە بىلمەسە ونەر الەمىندە ءوزىن وزگەگە مويىنداتا الماسى انىق. ال ءاۋ باستان تەاتر ءۇشىن جارالعانداي بولىپ كورىنەتىن ومىرسەرىك قاليۇلى ءوز باقىتىن بالالىق شاقتان قالاپ، دارا جولىن قالىپتاستىرا بىلگەن جان. حالقىن ۇيىتا بىلگەن كورەگەن اكەسىنىڭ ءار ايتقان اقىلىن كوڭىلىنە توقىپ، تەك جاقسىلىققا ۇمتىلىپ، جان دۇنيەسىنە جامان وي جولاتپاعان. بويىنداعى يماندىلىق، تاباندىلىق، ىزدەنىمپازدىق پەن ەڭبەكقورلىق سەكىلدى ىزگى قاسيەتتەر اكەنىڭ قانىمەن، انانىڭ سۇتىمەن بەرىلگەنى اقيقات. ءوز سوزىندە: «بالام، ادام دەپ اركىمدى ايتادى. ال كىسى دەگەن – كىسىلىگى جوعارى، اينالاسىنداعىلارعا القاۋسىز سەزىممەن  جاقسىلىق جاساي الاتىن، ۇلكەن جۇرەكتىلەرگە قاراتا ايتىلادى. سول سەبەپتى، كىسى دەگەن اتقا لايىق بول!  – دەپ وتىراتىن قالي اكەم. مەن، ءسىرا، وسى وسيەتىن ورىنداۋ جولىندا ىشكى جان دۇنيەم مەن سىرتقى كەلبەتىمدى استاستىرا، ۇيلەستىرە بىلگەن بولارمىن دەپ ويلايمىن»، – دەگەن ەدى ومىرسەرىك اعا. راس، ادامدىق قاسيەتى ەرەك، ءبىتىم-بولمىسى قازاقى جايساڭدىقتى اڭعارتاتىن اق جۇرەكتى جاننىڭ ونەرگە دەگەن كوزقاراسى مەن قۇرمەتى دە سول دەڭگەيدە. سوندىقتان دا تەاتر جانە كينو ونەرىنەن ءوزىنىڭ تۇعىرىن سايلاپ، قازاق حالقىنىڭ ايماڭداي اكتەرلەرى قاتارىنان تابىلدى.

ال بالالىق شاعىنان بۇگىنگى كۇنگە دەيىنگى عۇمىرىن جەلدىرتە جازار بولساق، بولاشاق اكتەر ومىرگە كەلگەن جىلدارى قۇمجارعان، بىرلىكتى، جاڭاتىلەۋ ۇجىمشارلارى بىرىكتىرىلىپ، جاڭالىق دەگەن ۇلكەن كولحوزعا اينالادى. وسى ۇجىمشاردىڭ ورتالىعىندا جەتى جىلدىق جاڭاتىلەۋ مەكتەبى اشىلادى. بۇل مەكتەپ تابالدىرىعىن 1952 جىلى اتتاعان دارىن يەسى ونى 1959 جىلى ءتامامدايدى. سول جىلى 13 جاسقا تولعان ومىرسەرىك ومىرىندەگى اسقار تاۋى، التىن تىرەگى سانالار اكەسى قاليدى مەزگىلسىز قازاسىنا وراي جەر قوينىنا تاپسىرىپ، تاعدىردىڭ بار اۋىرتپالىعىن بالاڭ موينىنا جۇكتەيدى. دەگەنمەن بىلىمگە سۋساعان بالاسىنىڭ تالابىن قايتارىپ، تاۋىن شاقپاۋ ماقساتىندا اناسى ءمۇسليما ونجىلدىق قاراكوز ورتا مەكتەبىنە بەرەدى. عازيز اناسىنىڭ قامقورلىعىندا بولىپ، جىر-داستان، قيسسالارىن تىڭداپ وسكەن ومىرسەرىك قاليۇلىنىڭ بالا جاستان ادەبيەت پەن ونەرگە دەگەن ىنتىزارلىعى ويانادى. سول اڭسارلىق مەكتەپ قابىرعاسىندا جۇرگەننەن-اق بولاشاق اكتەردىڭ ەسىمىن دارالاعان كورىنەدى. التىن ۇيا مەكتەپتەگى كوركەمونەر ۇيىرمەلەرىنە قاتىسىپ، ساحنادا ۇستازدارىمەن بىرگە ءتۇرلى قويىلىمدار قويسا، 10-سىنىپتا ءوزى ۇيىمداستىرىپ كەڭەس ارمياسى كۇنىنە قاپان ءساتىبالديننىڭ ۋكراينا جەرىندەگى قازاق پارتيزاندارى تۋرالى جازىلعان ءبىر اكتىلى «تەمىرقازىق» پەساسىن ساحنالايدى. مىنە، وسى ءبىر ەڭبەكتىڭ ءوزى بولاشاق ونەر ادامىنىڭ العاشقى باسپالداعى جانە تەاتر الەمى ءۇشىن جارالعان جان ەكەنىن تانىتار دۇنيە دەسەك ارتىق ايتقاندىعىمىز ەمەس.

تەكتىلىكتى بويىنا دارىتقان ونەر ادامى ادەبيەتكە دەگەن قۇشتارلىعىنىڭ ارقاسىندا مەكتەپارالىق، اۋداندىق بايقاۋلارعا قاتىسىپ، سان جارىستىڭ جەڭىمپازى اتانعان. مەكتەپتە قابىرعا گازەتىن شىعارسا، اۋداندىق «ءومىر نۇرى» گازەتىنە ولەڭ، ماقالالار جازىپ تۇرعان. ءتىپتى، 1964 جىلى اقسۋ اۋدانىندا وتكەن جاس تىلشىلەر بايقاۋىنا قاتىسىپ، وسپانحان اۋباكىروۆ، ادىلبەك ءابايدىلدانوۆ، كۇنسايىن قۋاتباەۆ سىندى قالامگەرلەردىڭ الدىندا ونەرىن كورسەتىپ، اعالارىنىڭ اق باتاسىن العان-دى. اۋىزى دۋالى تۇلعالاردىڭ بەرگەن باتاسى بولاشاق اكتەرگە قانات بىتىرسە، سول كەزدەگى ايىنا ءبىر رەت كەلەتىن اقسۋ حالىق تەاترى مەن الماتىداعى ارتىستەردىڭ ونەرى ومىرسەرىك قاليۇلىنا ۇلكەن اسەرىن تيگىزەدى. ءسويتىپ، بالاڭ جۇرەگى ونەر ولكەسىنە تالپىنادى. الايدا، تىلشىلىك قابىلەتىنىڭ ارقاسىندا اۋداندىق گازەتتە قىزمەت جاساپ، كەيىننەن مەكتەپتەردە مۇعالىم جەتىسپەگەندىكتەن ۇستاز بولۋعا قابىلەتى بار دەگەن جاستاردىڭ ساناتىنا الىنىپ، ۇلاعاتتى جولعا تۇسەدى.

دىڭگەك اۋىلى ن. ەسبولاتوۆ اتىنداعى ورتا مەكتەپكە ءان كۇي، ەڭبەككە باۋلۋ، سۋرەت، سىزۋ ساباعىنان ءدارىس بەرەتىن مۇعالىم بولىپ ورنالاسقان جىلدارى ومىرسەرىك بويداعى دارىنىن جەتىلدىرىپ ءارى ونەرلى جاستاردى جارىققا شىعارۋعا تىرىسادى. ارنايى مەكتەپ وقۋشىلارى مەن ۇجىمشار كوركەمونەر ۇيرمەسىن قۇرىپ، اۋاندىق مەرەكەلەردى ءوزى ۇيىمداستىرىپ، ءوزى جۇرگىزگەن-ءدى. جىگەرلى جاس ونەر مەن قوعامدىق جۇمىستارعا وسىنداي بەلسەندىلىك تانىتسا، 17-گە تولار-تولماس جاسىندا دوس-جارانىن ەرتىپ، اناسى ەكەۋىنە شاعىن باسپانا تۇرعىزادى. بۇل ونىڭ تىرشىلىككە دە بەيىم ەكەنىن، پىسىقتىعىن تانىتار اقپار. باسپانا كوتەرىلگەندە جالعىزىنىڭ ادام بولعانىنا قۋانعان ءمۇسليما انا، لاشىقتى حان سارايىنداي كورىپ، وبەكتەگەن بالاسىنىڭ ۇيلەنۋىن اڭسايدى. سول نەتپەن «مەن ەندى سەنىڭ بالاڭدى، نەمەرەمدى كورىپ بارىپ كوز جۇمسام ارمانىم بولماس ەدى»، – دەگەن تىلەگىن ايتادى. الايدا تاعدىردىڭ جازۋى بولار، عازيز جۇرەك نەمەرەلى بولعانىن كورمەي و دۇنيەگە بەت تۇزەپ كەتە بارعان.

ومىرسەرىك ەكىنشى رەت سىناق تاپسىرۋ ارقىلى اڭساعان ارمانىنا قول ەتكىزىپ، 1970-1974 جىلدارى قۇرمانعازى اتىنداعى مەملەكەتتىك كونسەرۆاتوريانىڭ اكتەرلىك فاكۋلتەتىنە وقۋعا تۇسەدى. ول كەزدە شاڭىراق قۇرىپ، اكە اتانعاندىقتان ءبىلىم مەن تىرشىلىككە بىردەي ۋاقىت تابا ءجۇرىپ، حالىق ءارتىسى ىدىرىس نوعايباەۆ، رابيعا مۇقايقىزى سىندى ۇلاعاتتى ۇستازداردان ءبىلىم العان. ش. قۇسايىنوۆتىڭ «الداركوسەسىندە» شوراياقتىڭ، ش. ايتماتوۆتىڭ «ءجاميلاسىندا» ورازىماتتىڭ بەينەلەرىن ديپلومدىق جۇمىسىنا العان ول، بۇل ساناقتان ايرىقشا تابىسپەن ءوتىپ، رەسپۋبليكالىق جاستار تەاترىنا جۇمىسقا قالدىرىلادى. الايدا، ديپلوم العان بىلىكتى اكتەر سول تۇستا ءۇش بىردەي بالانىڭ اكەسى اتانعاندىقتان، وتباسى جاعدايى بۇل جەردە تۇراقتاپ قالۋعا مۇمكىندىك بەرمەيدى. ءسويتىپ، 1974-1975 جىلدارى تۋعان توپىراعى اقسۋ اۋدانى ءىلياس جانسۇگىروۆ ۇجىمشارىندا كومسومول ۇيىمىنىڭ حاتشىسى بولىپ جۇمىس ىستەپ، 1975 جىلى سول كەزدەگى وبلىستىق مادەنيەت باسقارماسىنىڭ باسشىسى وراز قۇلماعانبەتوۆتىڭ ارنايى شاقىرتۋىمەن جاڭادان اشىلعان تالدىقورعان قالاسىنداعى وبلىستىق دراما تەاترىنا ورنالاسادى. بۇل ونىڭ تەاتر ىرگەسىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى بولىپ تاريحتا قالعاندىعىنا بەرىلگەن زور مۇمكىندىك بولاتىن. مىنە، سودان باستاپ اتتاي 42 جىل بويى ب. ريموۆ اتىنداعى وبلىستىق دراما تەاترىنىڭ دامۋىنا، قازاق ونەرىنىڭ وركەندەۋىنە وزىندىك ۇلەسىن قوسىپ كەلەدى.

كەيدە قالامگەرلەردىڭ جەلدىرتە جازۋىمەن، اقىنداردىڭ جىرىنا قوسۋىمەن تۇلعانىڭ بەت-بەينەسى ايناقاتەسىز سومدالىپ، ونەر جولىنداعى قۋانىشتى جىلدارى مەن تارتقان مەحناتى وقىرمانعا سوعۇرلىم انىق جەتە بەرمەيدى. قازاق ونەرى ءۇشىن جارالعان ومىرسەرىك قاليۇلى ديپلوم الىپ، ءوز مامانىنىڭ مايتالمانى اتانعان شاققا دەيىن دە وسى ءبىر رۋحانيات جولىندا تەر توكتى. ءتىپتى، قارشادايىنان قادىم زاماننان بەرگى تاريحىمىزدى تۇگەندەۋگە، ونى جاس ۇرپاققا ناسيحاتتاۋعا ايتارلىقتاي ۇلەسىن قوستى. وعان ءبىر عانا ۇستازدىق ەتىپ جۇرگەن جىلدارى «قىز جىبەك» قويىلىمىن ساحنالاپ، ورەندەردىڭ ونەرى ارقىلى حالقىن سۋسىنداتقانى مىسال بولا الماق.

اكەدەن تەكتىلىكتى، ءوز ۇلتىن شەكسىز سۇيە ءبىلۋ كەرەكتىگىن ۇيرەنىپ، ارداقتى انادان سول حالىقتىڭ ادەبيەتى مەن مادەنيەتىن قانعا سىڭىرگەن ومىرسەرىك قاليەۆ سانالى عۇمىرىن تەاترعا ارناعان جان. ول وسى ۋاقىت ىشىندە 100-دەن استام رولدە وينادى. ونىڭ وتىز شاقتىسى باستى ءرول. قاراپايىم بەينەنى سومداۋدىڭ ءوزى ونەردى جان-تانىمەن سۇيەتىن ادام ءۇشىن كوپ ىزدەنىس پەن ەرەن ەڭبەكتى قاجەت ەتەتىنىن ۇعىنار بولساق، وسى ءبىر سان ءرولدى ساحنالاۋدا اكتەردىڭ قانداي تاباندىلىقپەن جۇمىس جاساپ، تەر توككەنىن ەلەستەتە بەرۋگە بولادى. ونەردىڭ وتىمەن كىرىپ، كۇلىمەن شىقان جان بۇگىنگى تەاتر ونەرپازدارىنىڭ دا وزدەرىندەي ەڭبەكتەنۋىن قالايدى. «ءبىز ۇلتتىق سانانى وياتۋعا بار عۇمىرىمىزدى ارناعان جاندارمىز. بۇل مىندەتسىنەتىن دۇنيە ەمەس. بارىمىز بەن ءنارىمىزدى كورەرمەن ءۇشىن ساحنادا سارپ ەتكەندىكتەن، جاستاردىڭ جالىندى دا ارىندى، قابىلەتى اسقان قارىمدى بولعانىن قالايمىز. الايدا قىنجىلتار ماسەلە جەتەرلىك. ونەردى ءوزىن جارقىراتىپ كورسەتۋ مەن حالىققا تانىلۋ ءۇشىن تاڭدايتىنداردىڭ قاراسى قالىڭداپ بارا جاتقانىن سەزىپ تە، كورىپتە ءجۇرمىز. ەگەر ماعجان اقىن سەنگەن جاستار رۋحانياتقا وسىنداي كوزقاراسپەن كەلسە، تەاتر ادام جانىن ەمدەيتىن كۇشتەن ايىرىلادى. سالدىرلاعان ساحنا، بىلدىرلاعان اكتەر دەگەن عانا اتاۋ قالادى. مەنى الاڭداتاتىنى وسى... ار-نامىستى الدىعا قويعان بابالاردىڭ شىن ۇرپاعىمىن دەيتىن ونەر ادامدارى بولسا، جاستار ءوزىن ۇلت پەرزەنتىمىز دەپ ساناپ، رۋحانياتتىڭ ۋىعى ماڭگىلىك مىزعىماسىن دەسە تالانتپەن تانىلامىن دەپ ەمەس، ەل كادەسىنە جارايىن دەگەن نيەتپەن تەاتر بوساعاسىن اتتاعانى ءجون-اق»، – دەيدى اللا بەرگەن دارىنىن تەك ونەردىڭ ورىستەۋى، وركەندەۋى ءۇشىن جۇمساپ، ادامنان اتاق دامەتپەگەن اق پەيىلدى، اقجارقىن جان. راس، بۇگىنگىدەي قۇندىلىقتار قۇلدىراپ بارا جاتقان تۇستا، حالىق مۇراسىن ساقتاۋعا كۇش سالىپ جانە رۋحانياتتىڭ التىن دىڭگەگىنە اينالۋدى ماقسات ەتەتىن جاستاردىڭ قاتارى سيرەك. وسىنى قىراعىلىقپەن اڭعارا بىلگەن ونەر ادامى كەشەگىلەردەن جالعاسقان التىن ءجىپتىڭ ءۇزىلىپ قالماۋى مەن تەاتر ارقاشان ءوز دەگەيىنەن تۇسپەسە ەكەن دەگەن اق نيەتتە.

بۇل كۇنى ەلگە تانىمال، دارىنى دارا اكتەر بار بولمىسىمەن ۇلتىن سۇيەدى. ەكى ءسوزىنىڭ بىرىندە «حالىق ءۇشىن قىزمەت ەتۋدەن اسقان باقىت بولماس. ءتاڭىردىڭ بۇل جولعا سالعانىنا مىڭ سان تاۋبە»، – دەپ وتىرعان جاننىڭ بار ارمان-تىلەگى وسى. بۇدان تالانت يەسىنىڭ شىن مانىندە ونەر ءۇشىن جاراتىلعان ۇلتجاندى جان ەكەنىن اڭعارا الامىز.

راس، پەندە بالاسىنىڭ ارمانى ءارتۇرلى. بىرەۋ جانى قۇلاي سۇيگەندىكتەن، ءبىرى ەلدەن قالماۋ ماقساتىندا قام قىلادى. الايدا، نە نارسەگە بولسا دا پاراساتتىلىقپەن بولجام جاساي الاتىن، ءوزى تاڭداعان جولدا تاباندىلىقپەن ەڭبەك ەتە بىلەتىن جاننىڭ عانا جۇلدىزى جارىق بولماق. كەي جاستاردىڭ تالعامىن تارازىعا تارتقانداي ەركىن سالماقتاپ وتىرعان ساليقالى ساڭلاقتىڭ دا ءاۋ باستاعى ماقساتى ەل كادەسىنە جاراپ، ونەر وتاۋىن ىرگەلى ەتۋ بولاتىن. سان ءرولدى سومداپ، الىنباستاي كورىنگەن اسۋلاردى القىنباي ارتتا قالدىرعان تەاتر تارلانى سول بەينەلەردى شىنايى ويناپ، سان مىڭ كورەرمەندى تالاي مارتە ءتانتى ەتكەن. اسىرەسە ونەر يەسىنىڭ ءبىر ۇتىلماس كەزەڭى نازىم حيكمەتتىڭ «ەلەۋسىز قالعان ەسىل ەر» قويلىمىنداعى دوكتور وبرازىن قازاق كسر-ءنىڭ حالىق ارتەسى نۇرمۇحان جانتورينمەن بىرگە سومداۋى. بۇل ءرولدى وزىنەن اسىرىپ ويناماسا، كەم ساحنالاماعان ومىرسەرىككە ن. ءجانتورين ريزا بولعانى سونشا، اتالمىش بەينەنى ارى قاراي جالعاستىرىپ سومداۋىنا كەلىسىم ءبىلدىرىپ، اق باتاسىن بەرىپ تابىستاپ كەتۋىنىڭ ءوزى نە تۇرادى دەسەڭىزشى؟! سول كەزدەگى جاس اكتەرگە ارتىلعان ۇلكەن سەنىم ءھام بولاشاقتاعى جۇلدىزىنىڭ جارىق ەكەندىگىن سەزگەندىكتەن بولار، بالكىم...

بارلىق عۇمىرىن ادەبيەتكە ارناعان، قالامى قارىمدى، قايتالانباس جازۋشى شەرحان مۇرتازانىڭ «ستالينگە حات» قويىلىمى تەاتر تابالدىرىعىن توزدىرعان كورەرمەندەرگە تاڭسىق ەمەس بولار. مىنە، وسى پەسادا ۇجىمشار باستىعى يماننىڭ ءرولىن سومداعان ءو. قاليۇلى زاماننىڭ زارىن كەۋدەسىنە جيىپ، شاراسىزدىقتان جىلاپ جىبەرگەن كورىنەدى. ارينە، بۇل رولدەگى تاعدىر ءۇشىن. الايدا، سان كورەرمەننىڭ الدىندا وبرازعا ەنىپ، كەيىپكەرشە كۇيزەلۋدىڭ ءوزى شىن تالانتتان عانا تۋىندايتىن دۇنيە. وسى قويىلىمدى كورگەن، ومەكەڭنىڭ ساحناداعى سول ءبىر كوزدەن مونشاق-مونشاق جاس پارلاعانىن تاماشالاعان ونەرتانۋشى زامزاگۇل امىرعاليەۆا: «ومىرسەرىك قاليۇلىنىڭ ارتىستىك ونەرىنە بۇرىننان دا ءتانتى ەدىك. ول ءۇشىن ءرولدىڭ ۇلكەن-كىشىسى جوق. قانداي وبراز بولسا دا بەرىلە ويناپ، كورەرمەندەردى ابدەن سەندىرەدى. اسىرەسە ۋاكىل: «قىس ايىندا بەس توننا جۇك وتكىز» – دەپ دىگىرلەگەن كەزدە، كولحوز باستىعى يماندى ويناعان ومىرسەرىك قاليۇلى: «بۇل نەتكەن سوراقىلىق، جۇنىنەن ايىرىلعان مال قىرىلادى، مال قىرىلعان سوڭ ادامدار دا اشتان ولەدى عوي» – دەپ قىسىلا ەگىلگەندە ومىرسەرىكتىڭ كوزىنەن مونشاق-مونشاق جاس اعىپ، كورەرمەندەردى دە كۇيزەلتە وكسىتتى»، – دەپ تەبىرەنە جازعان ەكەن. مىنە، ونەرتانۋشىنىڭ وسى ءبىر ەستەلىگىنەن-اق ونەرگە شىن بەرىلگەن، ءار بەينەنى ءوز دارەجەسىنەن اسىرا ويناماسا، كەم سومداماس سوم بولاتتاي قايراتتى اكتەردىڭ قابىلەت-قارىمىن ەركىن اڭعارا الامىز.

تەاتر ساحناسىندا وتكەن ومىرىنە وي جۇگىرتكەن ومىرسەرىك قاليۇلى: «ونەر ءۇشىن تۋىلساڭ، ماڭدايىڭا بۇيىرعان ءرولدى سومدايسىڭ. مىناۋ كىشى، اناۋ ۇلكەن ءرول دەپ تالعامعا بوي ۇرعان جاندى اكتەر دەپ قابىلدامايمىن. مەن وسىناۋ ۋاقىتقا دەيىن كومەديا، فارس، تراگەديا، دراما سىندى كەز كەلگەن جانردا تالايىما تاپ كەلگەن بەينەنى سومدادىم. جەتەر جەرىنە جەتكىزۋ ءۇشىن اۋىر ەڭبەكتى باستان كەشىرىپ، تاباندىلىق تانىتۋعا تىرىستىم. سونىڭ ارقاسىندا حالقىمنىڭ العىسىنا بولەنىپ كەلەمىن دەسەم ءوزىمدى اسىرا ماقتاعانىم بولماس»، – دەيدى. اقيقاتى وسى. ول تەاتر ساحناسىندا قالاي ءمىنسىز ءرول سومداعانىن جەتىسۋلىقتار، قالا بەردى رەسپۋبليكامىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندەگى كورەرمەندەر بىلەدى. ال وزىنە جۇكتەلگەن دۇنيەنىڭ سالماعىن سەزىنىپ، وعان جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراعان، ۇلتتىق رۋحانيات ءۇشىن قام جەي بىلگەن جاننىڭ اۋزىنان ءوزىن اسىرا ماقتاۋ مەن اسپەتتەۋدىڭ شىقپاسى انىق. ومىرسەرىك قاليۇلى ومىردە قانداي جان بولسا، ونەرگە دە سونداي تازالىقپەن قاراعان، ايتار ويىن بۇكپەسىز جەتكىزە بىلگەن، «قابانباي باتىر» دەگەن اتقا لايىقتى بىردەن ءبىر تۇلعا.

ونەرى مەن ءومىرىن زەرتەۋ بارىسىندا نۇرعالي ومارقۇلوۆتىڭ 1977 جىلى «مادەنيەت جانە تۇرمىس» جۋرنالىنا جازعان ماقالاسىنا تاپ بولدىق. بۇل ماتەريالدا قالامگەر: «ساحناگەر ومىرسەرىك قاليۇلى سومداعان ت. قاليلاحانوۆتىڭ «التىن بەسىك» تاريحي دراماسىنداعى قابانباي بەينەسى – اڭىزعا اينالعان باتىر بالا وبرازى ەلىنىڭ ەرتەڭىن، جەرىنىڭ تىنىشتىعىن ساقتاپ، كەيىنگى ۇرپاققا امانات ەتىپ قالدىرۋدا ءتۇر-تۇلعاسىمەن، كۇركىرەي شىققان داۋسىمەن باتىر بەينەسىن نانىمدى ەتىپ كورەرمەنگە جەتكىزە ءبىلدى»، – دەپ بەدەرلەگەن ەكەن. مىنە، وسىنىڭ ءوزى جوعارىدا ايتىلعان سان ويدى ءبىر ارناعا توعىستىرعان تۇشىمدى پىكىر. وسىنداي تاعى ءبىر ەستەلىكتى اتاپ كەتسەك، بەلگىلى تەاتر سىنشىسى، پروفەسسور باعىبەك قۇنداقباەۆ م. اۋەزوۆتىڭ «ەڭلىك-كەبەگىندەگى»  ەسپەنبەت ءرولىن سومداعان اكتەرگە: «كۇنى بۇگىنگە دەيىن قازاق تەاتر ساحناسىنداعى بارلىق تەاترلاردىڭ اكتەرلەرى ەسپەنبەت بەينەسىن سەركە قوجامقۇلوۆتىڭ جولىمەن جاساپ، تەك سەراعاڭدى قايتالاۋ بولاتىن. ال، اكتەر ومىرسەرىك قاليۇلىنىڭ بەينەلەۋىندە مۇلدەم باسقا، اكتەر ەسپەنبەت بەينەسىن شەشەن بي، العانىنان قايتپايتىن قاتال، قايسار ەتىپ كورسەتەدى. بۇل اكتەردىڭ وزگەگە ۇقساتپاي ءوز شەبەرلىگىن كورسەتكەن ۇلكەن تابىسى»، – دەپ باعالاعان ەكەن. مىنە، وسىنداي عاجايىپ پىكىرلەردى العا تارتساق سالعان جولى دارا، بولمىسى بەكزات، ونەر الەمىندە وزىندىك تۇعىرى بار تالانت يەسىنىڭ تۇلعالىق بەينەسى ودان ارمەن ايقىندالا تۇسپەك.

قازاق تاريحى مەن ادەبيەتىن جەتىك بىلەتىن، ومىرىندە كوپ ىزدەنىپ، تالماي وقىعان ەڭبەكقور ءھام ۇشان-تەڭىز ءبىلىم يەسى ومىرسەرىك قاليەۆ زاماننىڭ زاڭعار جازۋشىسى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي» داراماسىندا ۇلى اقىننىڭ ءرولىن سومداعان. سومداپ قانا قويماي، دانىشپاننىڭ ىشكى جان-كۇيىنەن تۋعان دانالىق سوزدەردى  ساحنا تىلىندە كورەرمەننىڭ جۇرەگىنە قوندىرا بىلگەن. ءوز كەزىندە بۇل ءرولى ءۇشىن مامان بايسەركەنوۆتەن «مەن بۇل اكتەردىڭ بويىنان قالەكەڭدى (اباي بەينەسىن تۇڭعىش جاساۋشى قاليبەك قۋانىشباەۆ) كورىپ وتىرمىن. اباي بەينەسىن جاساۋدا اكتەر ۇلى اقىننىڭ اقىندىعىمەن قوسا قايراتكەر فيلوسوفتىعىن كورسەتە ءبىلدى»، – دەگەن جوعارى باعا ەستىگەن. مىنە، سودان بەرى سان مارتە ۇلى ويشىلدىڭ بەينەسىن سومداعان ومەكەڭ ابايدى ەرەكشە باعالايتىنىن، جاۋھار جازبالارعا عاشىقتىعىن تەبىرەنىسپەن جەتكىزدى. «تالاي رەت حاكىم بەينەسىن جاسادىم. ىزدەندىم. جىرلارىن جاتتادىم. بۇگىندە قازاقتىڭ جىر-داستاندارىمەن قوسا، «قىز جىبەكتى»، سونىمەن قاتار ابايدىڭ بۇكىل شىعارماشىلىعىن جاتقا ايتىپ بەرە الامىن. الايدا، ءبىز دانىشپاننىڭ جازعان جىرلارىنىڭ استارىنا ۇڭىلە، پاراساتتىلىقپەن پايىمداي الماي كەلەمىز. ول وسىدان 170 جىل بۇرىن كورەگەندىكپەن جازىپ كەتپەسە، ايتقاندارى اينا قاتەسىز بۇگىنگى قوعامدا كورىنىس بەرەر مە ەدى؟ «بەس نارسەدەن اسىق بول، بەس نارسەگە عاشىق بول»، – دەگەن ءبىر اماناتىن ارقالاي الماي جۇرگەن جاندار جەتەرلىك. مىنە، وسىنى ويلاساڭ وزەگىڭدى ءورت قاريدى»، – دەپ كۇڭىرەنەدى دانىشپان ءسوزىن سارالاي الماي جۇرگەن كەيبىر وقىرماندارعا دەگەن رەنىشتەن. بۇل ءسىرا، ونەر يەسىنىڭ قوعامنىڭ قالتارىس-بۇلتارىسىندا ادامشا ءجۇرىپ، اڭشا تىرلىك كەشىپ جاتقاندارعا دەگەن وكپەسى بولسا كەرەك.

راس، اقيقاتتان ىرگە بولمەگەن، شىندىقتىڭ شەكپەنىن يىعىنان سۋسىتپاعان تەاتر تارلانبوزى ءوزىنىڭ سانالى عۇمىرى وتكەن بيكەن ريموۆا اتىنداعى وبلىستىق دراما تەاترىنا دەگەن پەيىلى ۇشان-تەڭىز. «قاسيەتتى قارا شاڭىراعىم عوي ول. ءبىزدى وسىنداي بيىككە شىعارعان، ەسىمىمىزدى ەلگە جايعان ساحناسىنىڭ كيەسى تىلمەن جەتكىزەرلىك دۇنيە ەمەس-ءتى. نەگىزىنەن، رەسپۋبليكا بويىنشا تاريحي قويىلىمدار قويۋدا ءبىزدىڭ تەاتر الدىنا قارا سالماعان. ءبىرىنشى ورىندا. جاستاردى قاناتتاندىرۋدا دا بۇل تەاتردىڭ ورنى ەرەكشە...» – دەيدى ساحنا سايىپقىرانى. بۇل ارينە ويماقتاي ويىن العا تارتقانداعىمىز. ال ءوز قاراشاڭىراعى جايلى قىزىل ءتىلدىڭ تيەگىن اعىتىپ قويىپ كوسىلگەندەگى كوركەم سوزدەردى، جىلى لەپەستى جازار بولساق، ءبىر كىتاپقا جۇك بولارى ءسوزسىز.

ومىرسەرىك قاليۇلىنىڭ ونەردەگى جەتىستىگى ءوز الدىنا بولەك اڭگىمە. ول قيىن-قىستاۋ جىلداردا دا ەل ارالاپ، ەڭبەكقور اۋىل جۇرتىنىڭ كوڭىلىن سەرگىتۋگە اتسالىستى. ايازدا شالعاي ەلدى مەكەندەرگە ويىن قويامىن دەپ جولدا قالىپ، قيىندىققا تاپ  بولدى. سويتە ءجۇرىپ رۋحانياتقا سۇبەلى ۇلەس قوسىپ، ونەردىڭ ورىنەن تۇعىر سايلادى. ماسەلەن، 1991 جىلى «قازاق حالىق قاھارماندارى جىلى» اتالىپ، رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە وتكەن قابانباي باتىردىڭ 300 جىلدىق تويىندا ەلى مەن جەرىن قوعاۋدا اسا ەرلىك كورسەتكەن قازاق باتىرى، قولباسشى، دارابوز قابانبايدىڭ بەينەسىن جاساۋ ونى كۇللى جەتىسۋلىققا تانىمال ەتىپ، ءوزى ءباھادۇردىڭ ەسىمىمەن اتالعانى ءبىر توبە، سونىمەن قاتار لاۋرەات اتانعاندا بولتىن. 1993 جىلدىڭ ناۋرىزىنداعى ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ جارلىعىمەن «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتىسى» اتاعىن الىپ، وڭىرىنە وردەن قادايدى. ال 2000 جىل ەل پرەزيدەنتىنىڭ ءوز قولىنان «پاراسات» وردەنىن الادى.  مىنە، وسى سەكىلدى سان اتاقتى يەلەنىپ، تالاي مارتە ارناۋلى قۇرمەتكە بولەنگەن اقسۋ اۋدانىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى، تەاتر تارلانى ومەكەڭنىڭ وتكەن جولى داڭعىلداي دارالانا سايراپ جاتىر.

سان مارتە قوعامدىق ءىس-شارالاردى جۇرگىزىپ، وبلىستىق دەڭگەيدەگى يگىلىكتى ىستەردىڭ باسى-قاسىندا جۇرگەن، ءاز ناۋرىزدا قىدىر اتا، الەمدىك كۇنتىزبەنىڭ اۋىسقان شاعىندا اياز اتا بەينەسىن سومدايتىن، سونىمەن قاتار، جاس ۇرپاقتى ونەر جولىنا باۋلىپ، ورتا مەكتەپتەردە ءدارىس بەرىپ، ءوزى جەتەكشىلىك ەتكەن كوركەمونەر ۇيىرمەلەرىندە سان شاكىرتتىڭ قاناتىن قاتايتقان جان ءۇشىن  ول كۇندەر – بۇگىنگى جەتپىس جاسىنا دەيىنگى عۇمىرىنىڭ تاماشا كەزەڭدەرى. ءار نارسەنى پاراساتپەن پايىمداپ، سابىرمەن قارايتىن ول: «وبلىسىمىزدا ونەرگە جاقسى كوڭىل بولىنۋدە. ەلدىڭ ريزاشىلىعىن ارقالاپ جۇرگەن ءوڭىر باسشىسى اماندىق باتالوۆ جاڭا تەاتر سالۋدا. مىنە، وسىنىڭ ءوزى رۋحانياتقا جانى اشيتىن، تەاتردى سۇيەتىن جەتىسۋلىقتار ءۇشىن دە قۋانتارلىق جاعداي. ءاۋ باستا ەل كولەمىندە ونشاقتى تەاتر جۇمىس جاساسا، وسى كۇنى الپىس-جەتپىسكە تارتا ونەر وشاعى بار. بۇل دەگەنىمىز رۋحى بەكەم ەلدىڭ ونەرى ماڭگىلىككە جالعاسادى دەگەن ءسوز»، – دەپ اعىنان جارىلدى. راس، ەلىنە اباي بەينەسىمەن تانىلعان، حالىق جاعدايىن دانىشپانشا ويلاپ كۇڭىرەنە الاتىن، كەيدە قابانباي باتىر سەكىلدى ايبات شەگىپ، باتىرعا ءتان مارتتىكپەن سامارقاۋ پەيىل تانىتار جاننىڭ ءومىرى كوپكە ۇلگى، ونەرى جۇرتىنا ءمالىم. سانالى عۇمىرىن كيەلى ساحنادا وتكەرگەن سايىپقىران جەتپىس قانا ەمەس، ءجۇزىنشى كوكتەمىن دە تەكتى جۇرتىمەن قارسى الار كۇنگە امان جەتسىن دەگەن القاۋسىز سەزىمنەن تۋعان اقجارما تىلەگىمىز بار-دى...

اسىل سۇلتانعازى

Abai.kz