يوسيف برودسكي «زۇلىمدىقتىڭ مەكەنى»(«گەوگرافيا زلا»)  اتتى رەتسەنزياسىندا «...بۇل كىتاپتى وقىماۋ - قۇبىجىققا قۇل بولۋ» دەپ جازعان ەكەن(ەركىن اۋدارما). برودسكيدىڭ «بۇل كىتاپ» دەپ وتىرعانى - اتاقتى «ارحيپەلاگ گۋلاگ». اۆتورى - ارينە،  الەكساندر يساۇلى سولجەنيتسىن.

ستالين زامانىنىڭ تەمىر قۇرساۋ، تار شەڭگەلىن كورگەن، اباقتىدا اۋىر ازاپ شەگىپ، سوۆەت وداعى كۇيرەگەنگە دەيىن  اقش-تا ءومىر سۇرگەن ورىستىڭ ەميگرانت جازۋشىسى الەكساندر سولجەنيتسىننىڭ شىعارمالارى  2011 جىلدىڭ كوكتەمىنەن باستاپ رەسەيدەگى ورتا ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەردىڭ جوعارى سىنىپتارىندا جاپپاي وقىتىلماقشى. سونىمەن، باتىستاعى زامانداستارى «سوڭعى يكونا» اتاعان سولجەنيتسىن مارقۇم ورىس الەمىنە قايتا ورالۋدا.  بىراق ءبىز «قىزىق قىلعاندا» «رەسەيدىڭ بەس وبلىسى قازاقستانعا ءوتىپ كەتتى» دەپ ساقالىن جۇلىپ بايبايلاعان سولجەنيتسىننىڭ ساياسي ساندىراقتارىن ەمەس، قالامگەر سولجەنيتسىنگە جاقسى جار، اينىماس سەرىك بولا بىلگەن ناتاليا سولجەنيتسانىڭ سۇحباتتارىنا شولۋ جاساعاندى ءجون كورىپ وتىرمىز.

ناتاليا حانىم كوپ جىلداردان بەرى «سولجەنيتسىن قورىن» باسقارادى. جازارمان بايىنىڭ جازعان دۇنيەسىنە بەرىلگەن قالاماقىنى قاقشىپ الىپ وتىراتىن  ءبىزدىڭ توتاي جەڭگەلەرىمىز سياقتى ەمەس، ول - اتالعان قوردىڭ تيىن-تەبەنىن  گۋلاگ-تىڭ بۇرىنعى تۇتقىندارىنىڭ زارۋلىگىنە جاراتۋمەن كەلە جاتقان جومارت ادام.

يوسيف برودسكي «زۇلىمدىقتىڭ مەكەنى»(«گەوگرافيا زلا»)  اتتى رەتسەنزياسىندا «...بۇل كىتاپتى وقىماۋ - قۇبىجىققا قۇل بولۋ» دەپ جازعان ەكەن(ەركىن اۋدارما). برودسكيدىڭ «بۇل كىتاپ» دەپ وتىرعانى - اتاقتى «ارحيپەلاگ گۋلاگ». اۆتورى - ارينە،  الەكساندر يساۇلى سولجەنيتسىن.

ستالين زامانىنىڭ تەمىر قۇرساۋ، تار شەڭگەلىن كورگەن، اباقتىدا اۋىر ازاپ شەگىپ، سوۆەت وداعى كۇيرەگەنگە دەيىن  اقش-تا ءومىر سۇرگەن ورىستىڭ ەميگرانت جازۋشىسى الەكساندر سولجەنيتسىننىڭ شىعارمالارى  2011 جىلدىڭ كوكتەمىنەن باستاپ رەسەيدەگى ورتا ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەردىڭ جوعارى سىنىپتارىندا جاپپاي وقىتىلماقشى. سونىمەن، باتىستاعى زامانداستارى «سوڭعى يكونا» اتاعان سولجەنيتسىن مارقۇم ورىس الەمىنە قايتا ورالۋدا.  بىراق ءبىز «قىزىق قىلعاندا» «رەسەيدىڭ بەس وبلىسى قازاقستانعا ءوتىپ كەتتى» دەپ ساقالىن جۇلىپ بايبايلاعان سولجەنيتسىننىڭ ساياسي ساندىراقتارىن ەمەس، قالامگەر سولجەنيتسىنگە جاقسى جار، اينىماس سەرىك بولا بىلگەن ناتاليا سولجەنيتسانىڭ سۇحباتتارىنا شولۋ جاساعاندى ءجون كورىپ وتىرمىز.

ناتاليا حانىم كوپ جىلداردان بەرى «سولجەنيتسىن قورىن» باسقارادى. جازارمان بايىنىڭ جازعان دۇنيەسىنە بەرىلگەن قالاماقىنى قاقشىپ الىپ وتىراتىن  ءبىزدىڭ توتاي جەڭگەلەرىمىز سياقتى ەمەس، ول - اتالعان قوردىڭ تيىن-تەبەنىن  گۋلاگ-تىڭ بۇرىنعى تۇتقىندارىنىڭ زارۋلىگىنە جاراتۋمەن كەلە جاتقان جومارت ادام.

«بۇگىنگى كەنەۋى كەتىپ، كۇندە جەتىلگەن ادىلەتسىزدىك پەن الەۋمەتتىك تۇرمىسىمىزدى تۇرالاتا باستاعان زورلىق-زومبىلىقتىڭ، مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى ۇرلىقتىڭ توسقاۋىلى -  وتكەنىمىزدى تانۋ»، -  دەيدى ناتاليا حانىم. ءوزىڭدى تانۋدان (ساموپوزنانيەدەن) بۇرىن وتكەندى تانۋدىڭ قاجەتتىگىن كوپ كۇيتتەيتىن تاعدىرلى جان «ارحيپەلاگ» «ءبىز تۋرالى، ءبارىمىز تۋرالى» دەگەن ءسوزدى ءجيى ايتادى.

«ەزگى، - دەيدى ول، - جەندەت پەن قۇربانعا ەگىز تاعدىر. «ارحيپەلاگ» ستالين جايىندا عانا جازىلعان شىعارما ەمەس. رەپرەسسيانىڭ باسكەسەرلەرى تەك چەكيستەر دەپ بىلسەك قاتەلەسەمىز. رەپرەسسياعا كورشىسىنىڭ اۋلاسىنان تۋلاقتاي جەر كەسىپ الۋدى كوزدەپ كوستەڭدەگەن بەلسەندى دە، الدەبىردەڭەنى ءبۇلدىرىپ قويماۋ ءۇشىن مەكتەپ تارتىبىنە بۇگەجەكتەي كونگەن وقۋشى سەكىلدى ماڭايىنداعى سۇمدىقتىڭ بارىنە ناماقۇل بولعان پەندە دە قاتىستى. سوندىقتان حالىق ەرىكتى تۇردە تەرروشىلاردىڭ اجال تىلەگەن ارانىنا جۇتىلىپ كەتە جازدادى».

رەسەي جورنالشىلارى ءام زيالى قاۋىمى ناتاليا سولجەنيتسىنا سياقتى ەكى قوعامنىڭ، ياعني ازاپ لاگەرنە اينالعان سوۆەت وداعى مەن الەمدىك جاندارمدىق بيلىككە جانتالاسا ۇمتىلعان اقش قوعامىنىڭ  شەگىندە ءومىر سۇرگەن ادامنىڭ اۋزىمەن ورىس بولاشاعىنا ءتونىپ تۇرعان قاۋىپ تۋراسىندا سويلەي باستادى. بۇل جونىندە ءبىز دە تەرەڭ ويلانۋعا ءتيىسپىز...

رەسەيدىڭ يمپەريالىق ۇستەمدىگىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋدى كوكسەيتىندەر كوممۋنيستەر بيلەگەن زاماننىڭ كەيبىر يگىلىكتەرى مەن سالت ءداستۇرىن جاڭعىرتۋدىڭ جولىندا ءجۇر. ولاردىڭ قورقىنشتى يدەيالارىنا قول سوعاتىندار وكىنىشكە قاراي ءبىزدىڭ قاتارىمىزدان دا تابىلادى. توبىرلىق ساناعا توقتام جاساۋ قيىن. الايدا، زۇلمات جىلداردان قالعان قاندى جىلىمىنىڭ بەتىن «جىلى جاۋىپ قويىپ» الدىعا ءبىر قادام اتتاي المايتىنىمىزدى ءبىز تەگى بەك ۇقساق كەرەك-ءتى.  سولجەنيتسىنا حانىم نە دەيدى؟

«اڭسارىمىزدى وتكەنگە اۋدارىپ، وتكەنگە اربالا بەرمەيىك. كوپشىلىك قالاي ويلايدى: مەن بۇرىن بالامدى جازعى كانيكۋلىندارىندا دەمالىس لاگەرلەرىنە جىبەرەتىنمىن، قازىر ولار ەشكىمگە كەرەك ەمەس. بۇرىن «جىلىك مايى» سۋ تاتىسا دا ارقايسىمىزدىڭ قوعام مۇلكىنەن ورتاق ۇلەسىمىز بولدى. سودان كەيىن مىنانداي بايلام جاسايدى: بۇرىن - «ۇلكەن ايماقتا» ءومىر ءسۇرۋ جاقسى ەدى». جوق، بۇل قاتە! بوستاندىقتىڭ بوداۋىندا كۇن كەشكەندەر ءۇشىن ول جۇيە ادىلەت جۇيەسى ەسەپتەلدى. بىراق، ول جۇيە ادامنىڭ ءتانى مەن بىرگە جانىن دا قورلادى. ءبىز سول ءبىر دۇلەي قوعامنىڭ جانى مەن ءتانى يلەۋگە تۇسكەن قۇلاق كەستى قۇلى بولدىق».

ناتاليا سولجەنيتسىنا  سوز ەتىپ وتىرعان جايتتاردى توقسانىنشى جىلداردىڭ «تولىقسىعان شاعىندا» ستاليندىك رەپرەسسيا قۇرباندارىنان قالعان ۇرپاقتار ەستەلىگىمەن ەستىر قۇلاققا ءبىز دە جەتكىزىپ باقتىق. بىراق قازاقستان بيلىگى اينالدىرعان ون-جيىرما جىلدىڭ جۇزىندە سان قۇبىلعاندىقتان  قازاق قوعامى دا «قۇبىلاسىنان» جاڭىلا بەردى.. بيلىك بىردە توتاليتارلىق جۇيەنىڭ توڭىن ءجىبىتىپ جاڭا قوعام قۇرۋدىڭ قامىنا كىرىسسە، بىردە ول ويىنان اينىپ، باياعى سۇرلەۋ سوقپاقتان شىقپاۋدىڭ، ءالىپتىڭ ارتىن باعۋدىڭ دۇرىستىعىن دارىپتەۋگە كوشتى. بىردە، دەموكراتيالىق زايىرلى قوعامنىڭ قۇندىلىقتارىنا نيەتىنىڭ اۋعانىن اڭعارتسا، بىردە، ءبارىن ىسىرىپ تاستاپ الەمگە قازاقستاندىق «نوۋ-حاۋ» - قوعامدى جاڭا ساتىعا كوتەرۋدىڭ ۇلگىسىن ۇسىنىپ اۋرەلەندى. انىعى قازىر، قازاقستاندىق بيلىك «نوۋ-حاۋلاۋدىڭ» جولىنا ءبىرجولا «اۋ-حاۋلاپ» تۇسكەن سىقىلدى.  وسى كۇندەرى الاش ارداگەرلەرى ارمانداعان ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ يدەياسى  مارگينالدانعان قازاقستاندىق قوعامدا قۇنسىزدانىپ بارادى. ۇلتتىق مەملەكەتتىڭ ماكەتىنە حاليفات بيلىگىن جاپسىرۋدى كوزدەيتىن كۇشتەردىڭ ەپتەپ بەلگى بەرۋى الگى «نوۋ-حاۋدىڭ» نە ەكەندىگىنەن حابارسىز جۇرتتى جىرىپ اكەتۋدىڭ امالى بولسا كەرەك.

كرەملدىڭ ءدالىزىن كەشكەن ورىس بيلىگىنىڭ سوڭىنان كەشەگى قازاق-سوۆەت نومەنكلاتۋراسى دا ويلانباي ەرە بەرگەن بولاتىن، بۇگىنگى قازاق بيلىگىندەگى ساياسي سۆيتا دا كوزدى جۇمىپ تاستاپ سول سالتپەن ۇرىپ كەلەدى. ەندەشە، ەسكىرمەيتىن  سالت بويىنشا مۇمكىندىكتى پايدالانىپ قازاقستان دا «تاريحي اقتاڭداقتاردىڭ» بەتىن قايىرا اقتارىپ، الاش ارداگەرلەرىنىڭ ادەبي مۇرالارى مەن ساياسي ويلارىن جاڭعىرتۋعا ءتيىس.

ۋكراينا راداسى گولودوموردى دۇنيەجۇزىنە جاريا ەتتى.

ءبىز دە قازاق حالقىن قىرىپ-جويعان، ەزگىگە سالعان، تۋعان جەرىنەن ايىرعان، اشتىقپەن قىرعان، اتىپ-اسقان بولشەۆيكتەردىڭ باسقىنشىلىعىن حالىقارالىق ۇيىمدار ارقىلى بار قۇرلىقتىڭ «قۇلاعىنا» جەتكىزىپ الەم تاريحىنىڭ بەتىنە ويىپ جازۋىمىز كەرەك.

ءپۋتيننىڭ تىكەلەي قۇزىرىمەن سولجەنيتسىن شىعارمالارى ءسال-ءپال جۇقالانىپ  مەكتەپ باعدارلاماسىنا ەنىپ جاتىر. ال، بىزدە جۇسىپبەك، ماعجان، مىرجاقىپ، ت.ب. شىعارمالارى    مەكتەپتەگى ادەبيەت پانىندەرىنە ءالى تولىق ەنگەن جوق. ەسكەرەتىن ماسەلە.

تاريح وقۋىلىقتارىندا 1920-1940 جىلدار ارالىعىنداعى سۇمدىقتاردىڭ بەتى كۇلبىلتەلەنىپ قانا اشىلعان. 11 سىنىپقا ارنالعان «قازاقستان تاريحى» وقۋلىعىنداعى 5-تاراۋدا «قاسىرەتتى جىلدار» دەگەن تاقىرىپتان وزگەسى «ساياسي اعارتۋ مەن مەكتەپ جۇيەسىنىڭ قۇرىلۋى»، «قازاقستاندا كاسىپتىك ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ قالىپتاسۋى»، «عىلىمنىڭ دامۋى» بولىپ كەتە بەرەدى.

تاريحاتان «تازا» قالپىمىزبەن قايدا بارىپ وڭار ەكەنبىز؟

ادەتتە قانداي دا ءبىر تۇيتكىلدى ماسەلەنىڭ ءتۇيىنىن تارقاتاتىن ناقتى جاۋابىمىز بولماعاندىقتان وسىلايشا ماقالا سوڭىن سۇراقتارمەن اياقتاۋىمىزعا تۋرا كەلەدى. ماعان كەيدە قازاقتىڭ ءار كۇنى سۇراقپەن ءوتىپ جاتقانداي سەزىلەتىنى بار.

ءبىز وتكەننىڭ بار كەساپات، زيانىن اقتارىپ، ارىلعاندا عانا اشىق، ازات ويىمىزعا تۇعىر تابا الاتىن بولامىز.

ءبىر جۇيە... بۇلىنگەن قوعام. ءبىر جۇيە مەن بۇلىنگەن قوعامنىڭ زاردابىن سان مىڭداعان تاعدىرلار تارتتى. سولاردىڭ ءبىرى جازۋشى سولجەنيتسىن بولاتىن. بىزگە ونىڭ ساياسي ساندىراقتارى ەمەس، قالامگەرلىگى، ازاپتى تاعدىرى وي سالادى. ۇلتى، ءدىنى، تۋعان جەرى وزگە بولعانىمەن وزەكتى تاعدىرى ءبىر ادامدار تۋرالى تۇتاستىقتى ەسكەرە جۇرگەن ءجون. مارتەبەلى وقىرمانعا ەندى ءبىر ءساتى تۇسسە،  شابدانۇلى قاجىعۇمار مەن شالاموۆ ۆارلام تۋراسىندا اڭگىمەلەپ بەرمەكپىز.

«اباي-اقپارات»