ءمادي كەرىمسال. «قارا جورعا» بيىنە كىمدەر كوز الارتۋدا؟
بەرىك سۇلتانوۆتىڭ «شىندىق» پورتالىنا جاريالانعان «قارا جورعا» - قازاققا قاسىرەت» ماقالاسى بىردەن ەلەڭ ەتكىزدى. ايدىڭ، كۇننىڭ امانىندا «قارا جورعا» بيىندەي اسىل مۇرامىزدى جەردەن الىپ، جەرگە سالعان ماقالا مازمۇنى قانىڭىزدى قاراداي قايناتادى.
«قارا جورعا» بابالارىمىزدان قالعان جادىگەر ەمەس. ۇرپاعىنا ءبيدى مۇرا قىلاتىنداي، بابالارىما نە كورىنىپتى؟ سوندا ۇرپاعىنا وسيەت ەتەر دۇنيەلەرى بولماعانى ما؟» - دەپ كوسىلەدى اۆتور. قىرانداي قالقىپ، تولقىنداي تەربەلىپ، جورعاداي تايپالىپ، بيلەنەتىن «قارا جورعا» قازاقتىڭ بۇكىل بولمىسىن كوز الدىڭىزعا اكەلەدى. ءبيدىڭ ءون بويىندا ورلىك، ەرلىك، سۇلۋلىق، سىربازدىق، اسقاقتىق، بيىكتىك جاتىر. ول - سوندىقتان دا قازاق ءبيىنىڭ، ءتىپتى قازاق مادەنيەتىنىڭ برەندى بولۋعا تاتيتىن قۇندى دۇنيە. ەندەشە، ۇلتتىق ءبيىمىز بابالاردان قالماعاندا، اسپاننان سالبىراپ تۇسە قالىپ پا؟
بەرىك سۇلتانوۆتىڭ «شىندىق» پورتالىنا جاريالانعان «قارا جورعا» - قازاققا قاسىرەت» ماقالاسى بىردەن ەلەڭ ەتكىزدى. ايدىڭ، كۇننىڭ امانىندا «قارا جورعا» بيىندەي اسىل مۇرامىزدى جەردەن الىپ، جەرگە سالعان ماقالا مازمۇنى قانىڭىزدى قاراداي قايناتادى.
«قارا جورعا» بابالارىمىزدان قالعان جادىگەر ەمەس. ۇرپاعىنا ءبيدى مۇرا قىلاتىنداي، بابالارىما نە كورىنىپتى؟ سوندا ۇرپاعىنا وسيەت ەتەر دۇنيەلەرى بولماعانى ما؟» - دەپ كوسىلەدى اۆتور. قىرانداي قالقىپ، تولقىنداي تەربەلىپ، جورعاداي تايپالىپ، بيلەنەتىن «قارا جورعا» قازاقتىڭ بۇكىل بولمىسىن كوز الدىڭىزعا اكەلەدى. ءبيدىڭ ءون بويىندا ورلىك، ەرلىك، سۇلۋلىق، سىربازدىق، اسقاقتىق، بيىكتىك جاتىر. ول - سوندىقتان دا قازاق ءبيىنىڭ، ءتىپتى قازاق مادەنيەتىنىڭ برەندى بولۋعا تاتيتىن قۇندى دۇنيە. ەندەشە، ۇلتتىق ءبيىمىز بابالاردان قالماعاندا، اسپاننان سالبىراپ تۇسە قالىپ پا؟
بۇدان ءارى ول قازاقتا «قارا جورعانىڭ» بولماعانىنا كوزبەن كورگەندەي-اق كەپىلدىك بەرە كەلىپ، «ادامزاتتىڭ باقىتتى ءومىر ءسۇرۋى ءۇشىن تۇسىرىلگەن قۇران-كارىمدە اللا تاعالا: «زيناعا جولاماڭدار!..» - دەيدى. زينا جاساۋ بىلاي تۇرسىن، سول جولعا الىپ باراتىن بۇكىل جولعا جولاماۋىمىزدى اللا بىزگە بۇيىرىپ تۇر. ال «قارا جورعا» - زيناعا الىپ باراتىن جولداردىڭ بىرەگەيى. سەبەبى، بي بارىسىندا قىز بەن جىگىتتىڭ ءبىر-بىرىنە وتە جاقىن بولاتىنى داۋسىز. قىزدىڭ تال شىبىقتاي بۇرالعانىن، جىلى كۇلكىسىن، ويناقتاعان كوزىن كورگەن كەز كەلگەن ەرگە شايتاننىڭ جامان وي سالاتىنى ايدان انىق. ول ويدىڭ قانداي ەكەنى بارلىعىمىزعا ايان! الەمدەردىڭ راببىسى بولعان اللا زيناعا تىيىم سالسا، ءبىز اللاعا قارسى شىعىپ، بىرەۋلەردىڭ: «قوي دەسە دە قويماڭ-دار!» - دەگەن ءسوزىن باسشىلىققا الۋىمىز كەرەك پە؟» - دەپ دالاعا لاعادى.
قۇداي-اۋ، اۋليەاعاشتى ورتەدى، ءسالەم سالۋعا بولمايدى دەپ، كەلىن مەن اتا-ەنەنىڭ اراسىنا جىك سالدى، ءارتۇرلى تەررورلىق ارەكەتتەرگە باردى، ەندى كەلىپ اتادان مۇراعا قالعان «قارا جورعاعا» اۋىز سالعانى ما اسىرەدىنشىلدەردىڭ؟ ەڭ سوراقىسى - مۇنداي تۇسىنىكتەگىلەردىڭ جىلدان-جىلعا ارتىپ كەلە جاتقانى. وعان دالەل - بەرىك سۇلتانوۆتىڭ جەكە بلوگىندا قايتا جاريالانعان الگى ماقالانى تەرىستەۋدىڭ ورنىنا، قوشتاۋشىلار كوبىرەك توبە كورسەتىپتى. «ءبيدى ەڭ العاش جىندار شىعارعان. جىنداردان ادامدار ۇيرەنگەن. باقسى، شامانداردىڭ جىن شاقىرعان كەزدە ەستەن ايىرىلىپ، سەلكىلدەپ بيلەيتىندەرى سوندىقتان. كەيبىر ءدىن عۇلامالارىنىڭ پىكىرىنشە، بي بيلەگەن ادامدى جىن سىلكىلەپ تۇرادى»، - دەپ پىكىر بىلدىرەدى قۋانىش ەسىمدى وقىرمان. باقسىنىڭ ىزگىلىك ءۇشىن كۇرەسىپ، ەمدىك، رۋحاني ۇستازدىق قىزمەتتەر اتقارعانىن كەڭەس ۇكىمەتى سالدارىنان ۇمىتا باستاعىنىن بۇگىنگى جاستار قايدان ءبىلسىن. كەڭەس ۇكىمەتى پايدالانعان رۋحاني وتارلاۋ ساياساتى ءدىني اعىمدار ارقىلى جالعاسىن تابادى دەپ كىم ويلاعان.
«بۇل بي - قازاقتى قۇرتقىسى كەلەتىندەرگە تاپتىرمايتىن دۇنيە. قازاق «قارا جورعانى» بيلەسە، التىن ۋاقىتتارىن بوسقا وتكىزەدى، بويداق جىگىتتەر وزدەرىنە اۋرۋ تابادى. ءسويتىپ، بىلىمگە دەگەن قۇشتارلىق ازايادى. تاستاندى بالالار كوبەيىپ، جاساندى تۇسىك جاساتۋ ارتادى»، - دەپ ءبىر ءتۇيىپتى جۋرناليست بەرىك سۇلتانوۆ.
كەيبىر شيپاجايلار مەن ەمحانالار «قارا جورعانىڭ» دەنساۋلىققا مىڭ دا ءبىر ەم ەكەنىن ءتۇسىنىپ، ساۋىقتىرۋ ءادىسى رەتىندە پايدالانا باستاعانى كوپكە ءمالىم. «قارا جورعا» - 13288 ادامنىڭ بيلەۋىمەن گيننەستەر كىتابىنا جازىلعان، قىتايداعى شىڭجاڭ ولكەسىندە وقۋشىلار دەنە شىنىقتىراتىن بيگە اينالعان، گەرمانياداعى قازاقتاردىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىگىنە بالانعان، قالا بەردى، ساۋىق-دۋماننىڭ سانىنە اينالعان قازاق ءبيى. بۇگىندە وسى «قارا جورعا» ءبيىن كۇللى قازاقستان حالقى توي-دۋمان كورىگىنە اينالدىردى. مۇنداي ۇلتتىق ونەرىمىزدى «بىلىمگە قۇشتارلىقتى جويادى»، «جاساندى تۇسىك ارتادى» دەپ قارا كۇيە جاعۋ ءدىني كورسوقىر بولماسا، سانالى ادام ايتاتىن ءسوز بە؟ ايتپاقشى، بىرىنەن-ءبىرى ماقالا كوشىرىپ باسىپ، ءبىر-بىرىنە سىلتەمە جاساپ، «جارنامالاعان» «ۋاعىز»، «شىندىق»، «نامىس»، «اسىل ارنا»، «ءدىن يسلام»، «مالىمەتتەر» ءتارىزدى سايتتاردىڭ قاي-قايسىسىنان دا قازاققا قارسى، ۇلتتىق مۇددەمىزگە قايشى يدەيالاردى تابۋعا بولادى.
وعان تاعى «ازاماتتىق جۋرناليستيكانى» جەلەۋ ەتىپ كۇن سايىن تولىعىپ جاتقان بەرىك سۇلتانوۆتىڭ بلوگى ءتارىزدى ينتەرنەتتەگى جەلىلەردى قوسىڭىز. جاستار، نەگىزىنەن، ينتەرنەتپەن جۇمىس جاسايتىندىقتان، ميسسيونەرلەر ءدىني ەكسپانتسيالاۋدى وسى باعىتتا جۇمىلدىرعاندى ءجون دەپ تاپقانعا ۇقسايدى. بلوگشى بولامىن دەپ بوقشاعا اينالىپ بارا جاتقان جاستاردى كورىپ ءجۇرمىز. قازاق رۋحانياتىن ءتۇپ-تامىرىمەن جويۋدى ماقسات تۇتقان اسىرەدىنشىلدەردىڭ ينتەرنەتتەگى باسسىزدىقتارىنا توسقاۋىل قويۋ كەرەك.
ءدىني اعىمدار وزدەرىنە بەرىلگەن بارلىق مۇمكىندىكتى اسىرا پايدالانىپ جاتىر. ال ءبىز ميسسيونەرلەردەن قورعانۋدىڭ قامىن ويلادىق پا؟ ءاي، قايدام...
قيلى قيسىن
دۋمان اناش، «الماتى اقشامى» گازەتىنىڭ قىزمەتكەرى:
ءدىني ءفاناتيزمنىڭ ءداستۇرگە قول سالۋى - قاۋىپتى تەندەنتسيا. ءوز باسىم، قازاقتا «ورتەكە»، «بۋىن» سياقتى بيلەردىڭ بولعانىن ەتنوگرافتاردىڭ اۋزىنان ەستىگەنىم بار. «قارا جورعا» وسى بيلەرمەن ۇندەس. ونىڭ ۇستىنە، ۇلتىمىزدىڭ سال-سەرىلەر سىندى ۇلكەن مۋزىكالىق ينستيتۋتى بولدى. ولاردىڭ داۋىسى كوكشەنىڭ شىڭدارىنان ارى اسىپ شىرقالعاندا، البىرت جاستىڭ ءبارى ويلى كەيىپتە باس شۇلعىپ، تىڭداپ وتىردى دەي الاسىز با؟.. ياعني ءار ۇرپاقتىڭ ءوز جاسى بار، ءوز جاسامىسى بار. جاس قاي كەزدە دە جاستىعىن ىستەيدى. ونىڭ تۇلا بويىندا جاراتىلىستىڭ زاڭدىلىعى بار. ەگەر بۇل زاڭدىلىققا مويىنسۇنباساق، وندا ءبىز كوبەيمەس ەدىك. كوبەيمەسەك، ەل بولماس ەدىك. سوندىقتان «قارا جورعا» ءبيىن زيناقورلىققا اپارادى دەگەن - جاڭساق ۇعىم. بۇل - قازىرگى «اداسقاق» اعىمداردىڭ ىڭعايىنا قاراي ىلكىمدەۋ ءۇشىن جازىلعان، وتە قاراۋ نيەتتەگى جازبا.
قازىر ادامداردىڭ ءوزىن-ءوزى تاپپاي، قۇنارلى دۇنيەنىڭ كوزىن بىلمەي، ەستۋ، كورۋ داعدىسى بويىنشا عانا ەل-جۇرت ىشىندەگى وسىنداي جەكەلەگەن جانداردىڭ سوزىنە قۇلاق اسۋى بايقالادى. وتە قاۋىپتى تەندەنتسيا. ءاليحان بوكەيحانوۆ تۋرالى قوشكە كەمەڭگەرۇلى: «ول ءوز سەرىكتەرىن تاتاردىڭ ءدىني فاناتيزمىنەن قۇتقارا ءبىلدى»، - دەپ ايتادى. بىزدە حح عاسىر باسىندا يسلامنىڭ اۋقىمىندا تاتار فاناتيزمى بولسا، قازىر ءححى عاسىردا بۇل ءفاناتيزمنىڭ ەسەبىنە جەتۋدەن قالدىق. جانە ونىڭ سالتىمىزعا، ءداستۇرىمىزگە قول سالا باستاعانى قورقىنىشتى. جاستاردى سانانى ۋلايتىن الگىندەي ارەكەتتەردەن قورعاي ءبىلۋىمىز كەرەك.
ايگۇل بولاتحانقىزى، جۋرناليست:
ءبىر قىنجىلتارلىق ءنارسە - ءدىندى حالىقتىڭ ءداستۇرى مەن سالتىنان جوعارى قويىپ جۇرگەنىمىز. «مۇسىلمان بولۋ ءۇشىن الدىمەن اراب بولۋ كەرەك» دەگەن تۇسىنىكتىڭ قازاق جاستارىنىڭ اراسىنا دەندەگەنى سونشا، جاستارىمىز قازاقتىق قالپىنان اجىراي باستادى. ونى كۇندە كورىپ تە ءجۇرمىز. ءتىپتى سول حيدجاب كيىپ جۇرگەن قاراكوزدەرىمىزدىڭ ءوزى ەكىگە ءبولىنىپ العان با دەرسىڭ. ولاي دەيتىنىم - بىرەۋلەرى ءتۇرلى ءتۇستى اشىق ماتادان تىگىلگەن كيىمدەر كيسە، ەندى بىرەۋلەرى تەك قارا ءتۇستى كيىم كيىنەدى. بۇل ەندى - ءوز الدىنا بولەك تاقىرىپ.
كەيبىر ءدىندارلارىمىز «اللاعا سەرىك قوسۋ» دەپ، كەلىن سالەمىنە قارسىلىق تانىتقانى بىلاي تۇرسىن، قاسيەتتى دومبىرامىزعا، ۇلتتىق ونەرىمىزگە «كوز الارتا» باستادى. ولاردىڭ تۇسىنىگىنشە، دومبىرا - شايتاننىڭ اسپابى، قازاقتا ونەر بولماعان. قازاق تەك بەس ۋاقىت نامازدان باس كوتەرمەگەن ەكەن...
وسىنداي كوزقاراس ەندى «قارا جورعاعا» دا كەلىپ جەتتى. سوندا قالاي، «قارا جورعانى» بيلەگەندەردىڭ بارلىعى تاستاندى بالالاردىڭ كوبەيۋىنە سەبەپ پە ەكەن؟ الدە ولار تاڭنىڭ اتىسى، كۇننىڭ باتىسى بي بيلەۋدەن قولدارى تيمەيدى دەپ ويلاي ما؟ مەيلى، «قارا جورعانى» قويالىق، «قىز قۋىمىز» شە؟ جۇيرىك اتقا مىنگەن شاباندوز جىگىتتىڭ قۋىپ جەتىپ قىز بەتىنەن سۇيەتىنىن نە دەيمىز سوندا؟ دەمەك، بۇل كىسىلەردىڭ تۇسىنىگىنشە، ولار دا، كەشىرىڭىزدەر، جاساندى تۇسىكتىڭ كوبەيۋىنە جول بەرەتىندەر عوي. سول سەبەپتى ايتقىمىز كەلگەن نارسەنى ادامعا وي سالاتىنداي قيسىنعا سۇيەنىپ ايتساق ەكەن.
«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»
(پروەكت «DAT» № 43 (80) 01 جەلتوقسان 2010 جىل.
ماقالا ىقشامدالىپ باسىلدى
