ادەتتە وقىماعان ادامعا «سەن مۇنى نەگە بىلمەيسىڭ» دەپ رەنجۋدىڭ ءوزى ورىنسىز. ال داپ-دارداي جوعارى وقۋ ورنىن بىتىرگەن ادام ءوزىنىڭ نە سويلەپ تۇرعانىنا ءمان بەرمەي، ءوزى تۋىپ-وسكەن، ءوزى ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ەلىنىڭ وڭى مەن سولى قايسى ەكەنىن ايىرا الماي، الىستى - جاقىن، جاقىندى - الىس دەپ شاتىپ-بۇتىپ تۇرسا شە؟ وقىماعان ساۋاتسىزدان وقىعان ساۋاتسىز جامان ەكەنىنە سوندا كوزىڭىز جەتەدى. اسىرەسە، قازاق تەلەراديوجۋرناليستەرى الەمدە بولىپ جاتقان جاڭالىقتار مەن سوڭعى حابارلاردى وقىپ وتىرعاندا اۋەلى قازاق ءتىلىن ورىسشانىڭ اۋدارما تىلىنە اينالدىرىپ وتىرعانىنا كەيىسەڭ، ودان ءارى جاڭاعى الىس پەن جاقىندى ايىرا المايتىنىنا، ءسويتىپ، نە سويلەپ وتىرعانىنا ءمان بەرمەيتىنىنە كۇيىنەسىڭ. مىسالى، قازاق جۋرناليستەرى فيلاستين (پالەستينا) مەن يزرايل تۋرالى حابار بەرىپ وتىرىپ، «تاياۋ شىعىس جانجالى»، «تاياۋ شىعىستا جاعداي شيەلەنىسىپ تۇر» دەيدى. ناعىز ويلانباي سويلەۋ دەگەنىمىز وسى. ويتكەنى بۇل ەلدەر بىزگە ەشقانداي دا تاياۋ جاتقان ەلدەر ەمەس. ولار مەن قازاقستاننىڭ اراسى - پالەنباي مىڭداعان شاقىرىم.

ادەتتە وقىماعان ادامعا «سەن مۇنى نەگە بىلمەيسىڭ» دەپ رەنجۋدىڭ ءوزى ورىنسىز. ال داپ-دارداي جوعارى وقۋ ورنىن بىتىرگەن ادام ءوزىنىڭ نە سويلەپ تۇرعانىنا ءمان بەرمەي، ءوزى تۋىپ-وسكەن، ءوزى ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ەلىنىڭ وڭى مەن سولى قايسى ەكەنىن ايىرا الماي، الىستى - جاقىن، جاقىندى - الىس دەپ شاتىپ-بۇتىپ تۇرسا شە؟ وقىماعان ساۋاتسىزدان وقىعان ساۋاتسىز جامان ەكەنىنە سوندا كوزىڭىز جەتەدى. اسىرەسە، قازاق تەلەراديوجۋرناليستەرى الەمدە بولىپ جاتقان جاڭالىقتار مەن سوڭعى حابارلاردى وقىپ وتىرعاندا اۋەلى قازاق ءتىلىن ورىسشانىڭ اۋدارما تىلىنە اينالدىرىپ وتىرعانىنا كەيىسەڭ، ودان ءارى جاڭاعى الىس پەن جاقىندى ايىرا المايتىنىنا، ءسويتىپ، نە سويلەپ وتىرعانىنا ءمان بەرمەيتىنىنە كۇيىنەسىڭ. مىسالى، قازاق جۋرناليستەرى فيلاستين (پالەستينا) مەن يزرايل تۋرالى حابار بەرىپ وتىرىپ، «تاياۋ شىعىس جانجالى»، «تاياۋ شىعىستا جاعداي شيەلەنىسىپ تۇر» دەيدى. ناعىز ويلانباي سويلەۋ دەگەنىمىز وسى. ويتكەنى بۇل ەلدەر بىزگە ەشقانداي دا تاياۋ جاتقان ەلدەر ەمەس. ولار مەن قازاقستاننىڭ اراسى - پالەنباي مىڭداعان شاقىرىم.

ەكى ورتادا تالاي-تالاي ارقىراعان اساۋ وزەن، توبەسىمەن اسپاندى تۇرتكىلەگەن تاۋلار، قۇلان وتپەس، قۇس ۇشپاس قۇمدى ءشول جاتىر. بۇل - ءبىر. ەكىنشىدەن، ءبىزدىڭ جۋرناليستەر ايتىپ جۇرگەندەي، بۇل ەلدەر تاياۋ شىعىس بولماق تۇگىل، شالعاي شىعىس تا ەمەس. ولار قازاقستاننىڭ ەشقانداي شىعىسىندا جاتقان جوق. ونى انىقتاۋ ءۇشىن اسا ساۋاتتىلىقتىڭ قاجەتى جوق، تەك سانالى ادام ءبىر ءسات «وسى مەن نە دەپ تۇرمىن» دەپ ويلانىپ، جەر شارىنىڭ جاعراپيالىق كارتاسىنا ءسال عانا كوز تاستاسا جەتىپ جاتىر. سوندا ول ءوزى تاياۋ شىعىس دەپ تۇرعان ەلدەردىڭ ەشقانداي دا تاياۋدا ەمەس جانە قازاق ەلىنىڭ ەشقانداي شىعىسىندا دا ەمەس، وڭتۇستىك-باتىسىندا جاتقانىن كورەر ەدى. قازاقستاننىڭ ەڭ تاياۋ شىعىسى - قىتاي مەن موڭعوليا. ال الگى مەملەكەتتەرگە «تاياۋ شىعىس» دەپ ەۋروپالىقتار ات قويىپ العان. ويتكەنى ەۋروپا مەن بۇل ەلدەردىڭ اراسى ناعىز شىعىس ەلدەرىنە قاراعاندا الدەقايدا جاقىن. ولار دا، ورىستار دا سوندىقتان كامچاتكا، ساحالين، ۆلاديۆوستوك جاقتاردى قيىر شىعىس، ياعني الىس شىعىس دەپ اتايدى. جانە الگىلەردى «تاياۋ شىعىس»، ءبىرى «قيىر شىعىس» دەپ اتالسىن دەگەن ەشقانداي حالىقارالىق كەلىسىم دە جوق. تەك جەتى جۇرتتىڭ ءتىلىن ءبىلۋ كەرەك، باسقا ۇلت، باسقا ەل اتاۋلىنىڭ كوڭىلىن تابۋ كەرەك دەگەندى ميىنا ءسىڭىرىپ، توقىپ العان قازەكەمدەر عانا ورىس گازەتتەرى مەن ورىس تەلەارنالارى قالاي ايتسا ءدال سولاي قازاقشاعا اۋدارا سالادى. ويتكەنى ءبىز «الدەقالاي بولىپ كەتپەسىن»، «بالەدەن اۋلاق»، «تەك جۇرسەڭ توق جۇرەسىڭ»، «ءالىپتىڭ ارتىن باعايىق» دەگەن سياقتى ادامنىڭ رۋحىن ءتۇسىرىپ، ەڭسەسىن ەزىپ تۇراتىن شالاجانسار-فالسافاسىماقتاردى ءجيى باسشىلىققا الامىز.
اللا كەشىرسىن، كەيدە ءوز قانداستارىڭنىڭ سول تەلەارنالاردان، باسپاسوزدەن سويلەگەن سوزدەرىنە قاراپ وتىرىپ، وسى قازاق ءتىپتى بىرەۋلەرگە تاۋەلدى، كىرىپتار بولماي جۇرگىسى دە كەلمەيتىن سياقتى ما، قالاي دەگەن دە ويعا كەتەسىڭ. ايتپەسە، قازاق جۋرناليستەرىنىڭ ىلعي «كارى قۇرلىق»، «جاڭا دۇنيە»، «تۇماندى البيون» دەپ ەشنارسەنىڭ بايىبىنا بارماي، نە سويلەپ تۇرعانىنا ءمان بەرمەي ءدىلمار­سيتىنىنا نە جورىق؟ بۇل جەردە دە باستى كىنا باتىسەۋروپالىقتار مەن ورىس «براتان­داردىڭ» ايت­قانىن قايتالاۋدان بولىپ وتىر. ول بىلاي: باياعىدا حريستوفور كولۋمب شى­عىس ەلدەرىندە شاي-شەكەر، جىبەك ماتا، اششى بۇرىش پەن سارىمساق، ەڭ باستىسى، حان ساراي­لارىنىڭ اياعىنىڭ استىنا دەيىن التىن توسەپ تاستايدى ەكەن دەگەندى ەستىپ، سولاي قاراي ساياحاتقا شىعىپ، اقىرىندا كەمەسىنىڭ تۇمسىعى باتىستاعى امەريكاعا كەلىپ ءبىر-اق تىرەلگەندە دە سونى بىلمەي، يندياعا -ۇندىستانعا كەلدىم دەپ ويلاماي ما؟ سودان بەرى بۇل قۇرلىقتىڭ جەرگىلىكتى حالقى ءالى دە «يندەەتستەر» نەمەسە امەريكالىق ۇندىستەر دەپ اتالادى. بۇل دا - تاريحي ۇلكەن قيانات.
مىنە، سودان بەرى ەۋروپالىقتار امەريكانى «جاڭا دۇنيە»، «جاڭا قۇرلىق» دەپ، ال ەۋروپانى «كارى قۇرلىق» دەپ اتايدى. بۇل دا ورتا عاسىرلارعا شەيىن ەشقانداي ءىلىم-ءبىلىمى بولماعان ەۋروپالىقتاردىڭ نە ساۋاتسىزدىعى، نە امەريكانى ءبىز اشتىق دەگەن ساياساتشىلىعىنان تۋىنداعان ءسوز بولاتىن. شىندىعىندا، امەريكا ەشقانداي دا «جاڭا دۇنيە» ەمەس. وعان كولۋمبتان الدەقايدا ەرتەرەكتە ارابتاردىڭ، قىتايلاردىڭ تابانى تيگەنى تاريحتان بەلگىلى. بىراق ول بۇگىندە اسا كوپ ايتىلا بەرمەيدى. دەمەك، ءبىزدىڭ جۋرناليستەرىمىزدىڭ، ساياساتكەرلەرىمىزدىڭ ورىس اقپاراتشىلارى نە ايتسا سونى قايتالاي سالۋىن نە ساۋاتسىزدىق، نە ءوز كوزقاراسىنىڭ جوقتىعى دەۋگە كەلىڭكىرەيدى. ال ساۋاتى تومەن، ءوز پىكىرى، ءوز كوزقاراسى جوق ادامدار قاشاندا الدەقايتىپ كەتەمىن دەگەن وي باسىنان كەتپەيتىن سەكەمشىل، جالتاق بولادى.
ءيا، قازىر جەر-سۋ اتاۋلارىنىڭ كوپشىلىگى باتىستىڭ تىلىندە ايتىلىپ، جازىلىپ ءجۇر. «سرەديزەمنوە مورە» دەگەندى قازاقشاعا سول كۇيىندە اۋدارىپ، «جەرورتا تەڭىزى» دەيمىز. مەيلى، سولاي دەي بەرەيىك. بىراق بۇل تەڭىزدىڭ بۇرىنعى كونە اتاۋى «اق تەڭىز» ەكەنىن بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەيدى. بۇل - ءبىر. ەكىنشىدەن، ولاي اتايتىنداي بۇل تەڭىز جەر-انامىزدىڭ قاق ورتاسىندا جاتقان جوق. جەردىڭ ورتاسىنا ودان گورى قارا تەڭىز الدەقايدا جاقىن جاتىر. بۇل دا - ەۋروپالىقتاردىڭ ىقپالىمەن جاسال­عان قاتەلىك. ارينە، مۇنىڭ ءبارى - حالىقارالىق دەڭگەيدە شەشىلۋگە ءتيىستى ماسەلە. تەك الداعى ۋاقىتتا ەگەر ازات قازاقستان ءوز كارتاسىن، جەر شارىنىڭ كارتاسىن قازاق تىلىندە شىعارىپ جاتسا، ەسكەرىلەتىن ءجايت. مۇندايدا كاسپي تەڭىزى ەجەلگى اتاۋلارىنىڭ بىرىمەن، ال قازىر بۇرمالانىپ جۇرگەن مىسىر، فيلاستين، ءلابان، شام (ليۆان، داماسك، سيريا) جانە باسقا تولىپ جاتقان اتاۋلاردى قالپىنا كەلتىرۋ ەسكەرىلسە، ۇرپاقتىڭ تاريحاتتىق كوزقاراسى قالىپتاسىپ، وتكەن زامانالارعا تەرەڭ ويلى­لىقپەن قاراعان بولار ەدى. ويتكەنى ءبىز قازىر قاي نارسەگە دە ۇلتتىق ءتول كوزقاراسپەن، سانالىلىق تارازىسىنا سالىپ قاراۋدان ايىرىلىپ قالدىق. سەنبەسەڭىز، قاراڭىز: قازىر قازاق گازەتتەرىنەن، تەلەديداردان «اسپان استى ەلى» دەگەندى ءجيى وقىپ، ءجيى ەستيمىز. بۇل دا - كەيبىر ساۋاتسىز، ەلىكتەگىش جۋرناليستەردىڭ ورىسشا قىتايدى «پودنەبەسنايا» دەگەنىنەن سو كۇيىندە الا سالعان «ولجاسى». وسى ءسوزدى ايتىپ، جازىپ وتىرعان ءجۋرناليستىڭ «اۋ، جەر بەتىندەگى حالىق، مەملەكەت اتاۋلىنىڭ ءبارى سوناۋ ءتۇپسىز تۇڭعيىق كوك اسپاننىڭ استىندا جاتقان جوق پا؟! الدە قىتايدىڭ توبەسىنە توڭكەرىپ العان جەكەمەنشىك باسقا ءبىر اسپانى بار ما ەدى؟ وسى ورىستار دا اۋزىنا كەلگەنىن ايتا سالادى ەكەن» دەۋگە جەتەسى جەتپەۋىن كىمنەن كورەسىز؟ ونى ايتاسىز، جاقىندا قازاقشا گازەتتىڭ ساياسي جاڭالىقتار جازىلعان باعاناسىنان «كۇنشىعىس» ايدارىمەن بەرىل­گەن قىسقاشا جاڭالىقتى كورىپ قالدىق. سويتسەك، «كۇنشىعىس» دەپ وتىرعانى جاپونيا ەكەن. بۇل دا - «سترانا ۆوسحودياششەگو سولنتسادان» الىنعان «ولجاباي» سوزدەر.
جالپى، ءبىز، قازاقتار، بۇگىندە اتا-با­بامىزدىڭ «جاقسىدان - ۇيرەن، جاماننان - جيرەن» دەگەن اتالى سوزىنەن اداسىپ قالعان ۇلتپىز. ءبىز قازىر ورىستار نە ايتسا سونى سو كۇيىندە دۇعا سوزىندەي قابىلداپ، ءىش دەسە ىشىرتكىدەي ىشە سالۋعا ابدەن داعدىلاندىق. وسىدان ءبىراز بۇرىن «ۆ سيري ۆىپال رۋسسكي سنەگ» دەگەن شاعىن ماقالانى «سيريادا ورىس قارى جاۋدى» دەپ اۋدارىپ باسقاندى دا كوردىك. قازىر قازاقتار «ورىس اسپانى»، «ورىس شايى»، «ورىس نانى»، «ورىس قىسى»، «ورىس ماحابباتى» دەگەن ەسالاڭ سوزدەردى دە ءجيى قولدانادى. وسىنىڭ ءبارى - ءبىزدىڭ «ورىس ۇلى حالىق» دەگەن قۇلدىق سانادان ارىلماي قالعانىمىزدىڭ بەلگىسى.
ال جەر-سۋ، اۋىل-قالا اتاۋلارىن جازعاندا «تالدىقورعاننىڭ قاسىنا تالدىكورگان، قوستاناي - كوستاناي، اقتوبە - اكتوبە، اقتاۋ - اكتاۋ، كوكشەتاۋ - كوكشەتاۋ دەپ ءبىر ارىپكە بولا سونشا جازۋ جازاتىنىمىزدى قانداي جاعىمپازدىققا جاتقىزۋعا بولادى. ەگەر ورىس ادامى «ع»-نى، «ق»-نى، «ءا»-ءنى ايتۋعا ءتىلى كەلمەسە، كەلتىرۋگە نيەتى بولماسا، ءبىز نەگە ونىڭ كوڭىلىن اۋلاپ، نەگە ونىڭ ىڭعايىنا جىعىلا كەتۋىمىز كەرەك. الدە كوس­تاناي دەمەي قوستاناي دەسەك، اكتاۋ، اكساي دەمەي اقتاۋ، اقساي دەسەك، ولار باسقا جاققا اداسىپ كەتەر دەپ قورقامىز با؟ انشەيىندە ءبىر اۋىلدىڭ، ءبىر كوشەنىڭ اتاۋىن وزگەرتۋگە كوپ اقشا كەتەدى دەپ جىلاپ قويا بەرەمىز. ال ءبىر ارىپكە بولا الگىندەي تۇتاس جەر-سۋ، قالا، اۋىل، تاۋ، قىراتتاردىڭ اتاۋىن شۇبىرتىپ قايتا جازىپ شىعۋعا ول جازىلعان تەمىر، قاڭىلتىر، اعاش، ماتاعا، ءارتۇرلى بوياۋلارعا قانشا شىعىن كەتەتىنىمەن جۇمىسىمىز جوق. باسقانىڭ كوڭىلىن تاپساق بولدى.
بۇل كوڭىلشەكتىك قازاقستاننىڭ كەز كەلگەن شاھارىنىڭ كوشە اتاۋلارىنىڭ جازىلۋىنان دا كورىنىپ تۇر. سوندا دەيمىز-اۋ، قۇرمانعازى كوشەسى دەگەننىڭ جانىنا كۋرمانگازى، مۇقانوۆتىڭ جانىنا مۋكانوۆا، التىنسارين دەگەنگە «ا» ءارپىن قوسىپ التىنسارينا دەپ جازباساق، ورىستار نە باسقالار قۇجىناعان قالانىڭ ىشىندە اداسىپ، ايدالاعا قاڭعىرىپ كەتەر دەپ قورقامىز با؟
مىنە، ءبىز، قازاقتار، وسىلايشا قازىر باسقا ءبىر ۇلت وكىلى تۇشكىرسە دە، كەكىرسە دە، جوتەلسە دە، «ءجا، راحىم اللا» دەۋگە دايىن تۇراتىن بولدىق. ايتپاقشى، قازەكەم قازىر تۇشكىرگەن ادامعا بۇرىنعىداي «يا راحىم اللا» نەمەسە «ءجا، راحىم اللا!» دەمەي، ورىستاردىڭ «بۋد زدوروۆ» دەگەنىن اۋدارىپ، «ساۋ بول!» دەيتىن بولدى. ال اتام قازاق «ساۋ بول!» دەگەندى قوشتاسار ساتتە ايتۋعا قولداناتىن ەدى.
قازىر تەلەارنالاردا تۇركيادان اكەلىنگەن تەلەحيكايالار ءجۇرىپ جاتىر. بىلەتىندەر بۇلار تۇرىك حالقىنىڭ ءومىر سالتىنا، ءۇردىس-داستۇرىنە، يسلامي مادەنيەتىنە جات، ادەيى بۇلدىرگى نيەتپەن جاسالعان دۇنيەلەر دەپ تە ءجۇر. ول ءسوزدىڭ كوپ رەتتە راس ەكەنىنە سول فيلمدەردى كورىپ وتىرىپ كوز جەتكىزگەندەي بولاسىڭ. مىنە، وسىلاردا كەيىپكەرلەر تۇرىك تىلىندە «اللاعا شۇكىر»، «اللا جار بولسىن»، «اللا قالاسا» دەگەنىن كومەسكىلەۋ بولسا دا قۇلاعىڭ شالىپ وتىرادى. بىراق ونى قازاقشا دۋبلياج جاساعاندار اللا دەمەي، «قۇدايعا شۇكىر، قۇداي جار بولسىن» دەپ سويلەيدى. بۇلار سوندا اللا دەۋگە كىمنەن قورقىپ، كىمگە ۇناماي قالامىن دەپ تۇر؟ الدە مۇسىلمان اتاۋلىعا ەۋروپالىقتار جاۋىپ جاتقان «تەرروريست»، «ەكسترەميست» دەگەن اتقا قالامىن دەپ قورقادى ما، بىلمەيمىز؟ بىراق وسى كۇنگى كوپ­تەگەن قازاقتا الدە ساياسي قورقاقتىق، الدە سا­نانىڭ كۇڭگىرتتەنۋى، الدە ۇلتتىق نامىستان ايى­رىلىپ قالۋ سياقتى ءبىر دەرت بار ەكەنى راس.

«انا ءتىلى» گازەتى