قازاق – جەر بەتىندەگى ەڭ مەيىرىمدى حالىق. ونىڭ مەيىرىمگە بارشا ۇلتقا بىردەي. سول مەيىرىمگە ارناپ ەسكەرتكىش تۇرعىزۋ ارتىق بولمايدى ءبىزدىڭ بالا كۇنىمىزدە əجەپتəۋىر ءبىر ءىس تىندىرساق، بولماسا جاس بالالار قاريالارعا ءبىر قىزمەتىن كورسەتسە «مۇعالىم بول!»، «كوپ جاسا، تەڭ قۇربىڭنىڭ الدى بول!» دەپ العىسىن جاۋدىرىپ جاتاتىن. ەلباسى جارلىعىمەن 1 ناۋرىز – العىس ايتۋ كۇنى دەپ جاريالانىپ، قازاقستاندىقتاردىڭ كۇنتىزبەسى تاعى ءبىر مەرەكەلىك داتامەن تولىعۋىن جۇرتشىلىق جاعىمدى جاڭالىق رەتىندە جاقسى قابىلدادى. العىس ايتۋ كۇنى قازاقستاندىقتاردى ءبىر-بىرىنە جاقىنداستىرا، بەرەكە-بىرلىكتى نىعايتا تۇسەدى دەپ سانايدى. قاسىرەت ەشقاشان ۇمىتىلمايدى. سول زوبالاڭ جىلداردى əزەربايجان قىزى – «مەملەكەتتىك تىلگە قۇرمەت» بىرلەستىگىنىڭ، الماتى وبلىستىق əزەربايجان ەتنومəدەني بىرلەستىگىنىڭ ءتورايىمى، قحا مۇشەسى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، «دوستىق»، «پاراسات» وردەندەرىنىڭ يەگەرى، عالىم اسىلى وسمان اپاي دا ءوز باسىنان وتكىزگەن ەدى... 

ءبىز قازاقستانعا 1944 جىلى گرۋزيانىڭ تۇركياعا شەكارالاس احالكالاك دەگەن قالاسىنان جەر اۋدارىلعانبىز. ول كەزدە مەن ەس بىلە قويماعان جاس بالامىن. ۇلكەندەردىڭ ايتۋىنشا، تىپ-تىنىش ءومىر ءسۇرىپ، ايرانداي ۇيىپ وتىرعان ەلدى ءبىر ءتۇننىڭ ىشىندە كەلىپ، باسقا جاققا كوشەسىڭدەر دەپ جىلاعان بالا مەن ەڭىرەگەن اناعا قاراماي، قوراداعى قويىن ماڭىراتىپ، سيىرىن موڭىرەتىپ ەسىككە كولىكتى تاقاپ قويىپ، ءبىر ماشيناعا 2-3 ۇيدەن تيەپ تەمىرجولعا اكەلىپ، مال تاسيتىن ۆاگوندارمەن جونەلتكەن.

اتاسى مەن كەلىنى ءبىر بولمەدە وتىرمايتىن مۇسىلمان ءدىنىن ۇستاناتىن حالىق ءۇشىن سول ۆاگوندا مالدان دا تومەن جاعدايدا بىرنەشە اي ءومىر ءسۇرۋ، اس-سۋسىز قالۋدىڭ قانداي بولعانىن ەلەستەتۋدىڭ ءوزى قيىن. سونداي اۋىر جاعدايدان جول بويى قىرىلعان ادامدار دا بولعان، ولاردى اق جۋىپ، ارۋلاپ كومەتىن مۇمكىندىكتىڭ جوعىنان، تالاي ادامنىڭ ءجۇزىن توپىراق تا جاپپاي قالىپ قويعان دەسەدى.

ول كەزدە قازاقستاندا دا جاعداي ناشار، سوعىستىڭ حالىقتى تۇرالاتقان شاعى. بىراق ءوزىنىڭ دالاسىنداي دارحاندىعى، پەيىلىنىڭ كەڭدىگىمەن ءبىزدىڭ حالىقتى جاقسى قارسى العان قازاق حالقى جەر اۋدارىلىپ كەلگەندەرگە ءبىر بولمەلى ءۇيىنىڭ ءبىر بۇرىشىن، ەكى بولمەلى ءۇيىنىڭ ءبىر بولمەسىن بوساتىپ بەرىپ، وزدەرىنەن كەم قۇرمەت كورسەتپەي، ءبۇتىنىن ءبولىپ، جارتىسىن جارىپ بەرىپ، امان-ەسەن بەيبىت كۇنگە جەتكىزدى.

مەنىڭ شەشەم ەرتە قايتىس بولعان، مەن جانە مەنەن كەيىنگى باۋىرلارىم، 9 جاستاعى اپكەم گۇلسارا مەن كورشىمىز ايتبيكە جەڭەشە دەيتىن ايەلدىڭ ارقاسىندا ادام قاتارىنا قوسىلدىق. سونشالىقتى قيىن زاماندا قىناداي قىرىلعان ادامداردىڭ اراسىنان امان قالعانىمىز ءۇشىن مەن قۇدايدان ءبىر جاس كىشى قازاق دەگەن حالىققا ماڭگى قارىزدارمىن!

سوناۋ التايدان اتىراۋعا دەيىنگى تۇلپار شاپسا -تۇياعى توزاتىن، سۇڭقار ۇشسا- قاناتى تالاتىن بايتاق جەرگە يە بولۋىنىڭ ءوزى – قازاقتىڭ پەيىلىنە قاراي بىتكەن بايلىعى. ادامگەرشىلىگى اسقاق، ارامدىقتان ادا، تۋمىسىنان تازا، قياناتتان شەت، ءوزى دارا، جۇرەگى بالا حالىق – قازاق يماندىلىعىمەن دە ەرەكشەلەنگەن.

ءبىزدىڭ كورشىمىز سەرىكباي كوكە دەگەن كىسى نامازدىڭ ۋاقىتى بولا قالعاندا قالتاسىنداعى ورامالىن جايىپ جىبەرىپ، وقي جونەلەتىن. ونىڭ ورامالى تازا ما، كىر مە، نامازدى وقىپ جاتىر ما، جوق پا – ول جاعى ءبىر اللاعا عانا ايان. بىراق ونىڭ نيەتى تازا، ادالدىعى ءشۇباسىز ەدى.

وسىنداي ادالدىعىنان تانباعان تاقۋا ادامداردىڭ اراسىندا ءومىر سۇردىك، قانداي دا ءبىر قاسيەتتەردىڭ انانىڭ سۇتىنە قوسا، ورتانىڭ تاربيەسىمەن دە سىڭەتىنى بەلگىلى.

ادام بالاسىنىڭ بويىندا ءبىر كەسىم تازا ەت بار، ول — جۇرەك، وسى ءبىر كەسىم ەت تازا بولسا، الەم تازا بولادى دەپ ءتۇيدىم مەن، سىرتتان كەلگەندەردىڭ پاناسىزىنا پانا، اناسىزىنا انا بولا بىلگەن، ورازا-نامازىن قازا قىلماعان كوڭىلى دارحان قازاقتىڭ مىنەزىنەن.

العىس ءسوزى – جۇرەكتەن يىرىلەتىن، تۇنىق ءسوز. ەستىگەن جاندى رۋحاني لəززاتقا بولەيدى. ءبىر جاعىنان تىلەك، ءبىر جاعىنان ادامنىڭ نيەتى، ريزاشىلىعى عوي. ونىڭ مəندىلىگى، ماڭىزدىلىعى سوندا جاتىر. العىس ءسوزىنىڭ ماعىناسى تەڭىزدىڭ تەرەڭ تۇڭعيىعىنداي، ءتىل جەتپەيتىن، دۇنيەدەگى قىمبات ءسوز. وسى ءسوزدى ايتۋ بار دا، سول ءسوزدىڭ جۇرەكتە قالۋى بار. قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى دوستىقتىڭ دا، بىرلىكتىڭ دە، تۇتاستىقتىڭ دا ۇيتقىسى بولىپ وتىر دەيمىز عوي. ەندى سول ەلباسى باس- تاپ بەرگەن اسسامبلەيا كۇنىن ءəرى العىس كۇنى رەتىندە، ءəرى مəڭگى ەستە قالدىرۋ ماقساتىندا استانا مەن الماتى قالالارىندا ەسكەرتكىش ورناتساق دەيمىن. مەنىڭ تۇسىنىگىمدە العىس ءسوزىنىڭ يەسى بولۋى ءتيىس. ءبىرىمىز بىرىمىزگە اي- تىپ قانا قويماي، مəڭگى ەستە قالاتىنداي جاساساق. ول ەسكەرتكىش اتاق ءۇشىن ەمەس، ەلىمىزگە، حالقىمىزعا، بولاشاققا ۇلگى بولادى. كەلەر ۇرپاعىمىزعا ىزگىلىكتى ۇمىتپاي وسى- لاي جەتكىزسەك – ونىڭ بىرلىكتىڭ، دوستىقتىڭ تەمىرقازىعىنا اينالارى حاق. ول ەسكەرتكىشكە: «قازاق حالقى مەن تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆقا شەكسىز العىس» دەسەك. سوندا ول، «بوداۋىن بوتالى تۇيە» دەگەندەي، مەيىرىمدىلىگىمەن، جان دۇنيەسىمەن وزگەنى جات- سىنباي باۋىرىنا باسقان قازاق حالقىنا دەگەن قايتارىمىمىز بولماق. مəسەلەن، وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا قازاقستان حالقىنا العىس دەپ بەلگى قويىلدى. قازاقستان حالقىنا كىمنەن العىس. العىس بىرەۋدەن بىرەۋگە بولۋى كەرەك. مەنىڭ سىزگە، ءسىزدىڭ ماعان دەگەن سياقتى. سوندا ول العىستىڭ اۋقىمى دا كەڭي تۇسەدى.

كەيبىر وتانداستارىمىز ورىس تىلىنە مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىن سۇراپ ءجۇر. ونىڭ قوعامداعى مارتەبەسى مەملەكەتتىك تىلدەن دە ارتىق بولىپ تۇر عوي، مەنىڭ يمانداي شىنىم، قازاق ءتىلى قازىرگى ورىس ءتىلىنىڭ دەڭگەيىنە جەتسە قۋانعان بولار ەدىم.

ءتىلدىڭ دامۋى ءۇشىن ۇكىمەتتەن قارجىنىڭ دا ءبولىنۋىنىڭ كەمى جوق، بىراق سول نيەتتىڭ دۇرىس ەمەستىگىنەن ول قارجى دا باسقا ماقساتتارعا پايدالانىلىپ كەتىپ جاتادى. ايتپەسە، قازاق ءتىلى تۇرماق، باسقا ۇلتتاردىڭ بالالارىنىڭ وقۋى ءۇشىن كەرەكتى قۇرال-جابدىققا دەيىن اقشا بولىنەتىنىن كوزىم كورىپ وتىر.

قازاق دەگەن جان-جاعىنا قامقورشى بولىپ جۇرەتىن حالىق قوي، ول كەزىندە ارتتا قالعاندى العا جەتەلەپ، جالاڭاش قالعاندى كيىندىردى، اش قالعاننىڭ قارنىن تويدىردى، ەندى بۇگىن ءبىز نەگە سول قازاقتىڭ ءتىلىنىڭ دامۋى ءۇشىن سەن، مەن دەپ بولىنبەي تۇگەل قاۋىم بولىپ جۇمىلمايمىز؟ وسىعان قانشالىقتى اقىل كەرەگىن تۇسىنبەيمىن.

مەملەكەت باسشىسى قازاقستان حالىق اسسامبلەياسىنىڭ ءححىى سەزىندە سويلەگەن سوزىندە «15 جىلدا ايۋعا دا ءتىل ۇيرەتۋگە بولادى، ءبىز قازاق ءتىلىن مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە مەڭگەرۋىمىز كەرەك، ورىس ءتىلىن ساقتاۋىمىز قاجەت، ال اعىلشىن ءتىلىن قازىرگى ەكونوميكانىڭ ءتىلى رەتىندە بۇگىنگى كۇننىڭ تالابى تۇرعىسىنان ۇيرەنۋىمىز كەرەك» دەمەپ پە ەدى، مەن سوندا شىن جۇرەكتەن قۋانىپ ەدىم، وكىنىشتىسى، سول قازاق تىلىنە ءالى باسىمدىلىق بەرىلمەي كەلە جاتىر.

قازاقستاننىڭ شەكاراسىنان اسقاننان كەيىن ەشكىم سىزبەن قازاق تىلىندە سويلەسپەيدى، ونى بىرەۋ قاجەت تە قىلمايدى. سوندىقتان ول ءتىلدىڭ ءوسىپ-وركەندەيتىن باسقا جەرى جوق وسى ەلدەن باسقا، وسىنى ماڭگى ەستە ۇستاۋىمىز كەرەك. قازاقستاندىقتاردان ءوتىنىپ سۇرايتىنىم – مالشىسى دا، مانابى دا ءبىر تىلدە سويلەيتىن حالىقتىڭ باي ءتىلىن باياندى ەتەيىك، وسى ءتىلدى كوزىمىزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتايىق.

ءبىر ۇلكەن كىسى كەلىنىن سىناماقشى بولىپ، ونى شاقىرىپ الىپ: «كەلىن بىزدەن بەرەكە كەتىپ بارادى، نە ىستەيمىز؟» – دەپ سۇراپتى. سوندا اقىلدى كەلىنى: «اتا، ونى ۋايىم قىلماڭىز، بەرەكە كەتسە دە ىنتىماق-بىرلىگىمىز كەتپەسىن» دەگەن ەكەن. سول ايتپاقشى، وسىناۋ ۇلانعايىر ەلدى مەكەن ەتكەن حالىقتىڭ ىنتىماعى كەتپەسىن، بىرلىگىنەن اجىراماسىن دەپ تىلەيمىن.

اسىلى وسمان

Abai.kz