1991 جىلى كسرو قۇلاپ، باسقا رەسپۋبليكالار دەرەۋ ءوز الدىنا وتاۋ تىگىپ، شاڭىراق كوتەرىپ جاتقاندا قازاقستان باسشىلارى قاشان ماسكەۋ كەۋدەسىنەن يتەرىپ تاستاعانشا ورىستىڭ ەتەگىنە جارماسۋدان تانبادى. باسقالاردى ايتپاعاندا الاقانداي قىرعىزستان رەسەيدەن ازاتتىق الدىق دەپ ايىر قالپاعىن اسپانعا اتىپ، اقشاسىن شىعارىپ جاتقاندا قازاقستان باسشىلارى رەسەيدىڭ سارقۇلاعىن بويتۇمارشا ساقتاۋمەن بولدى. ازاتتىق الدىق دەسەك الدەقايتىپ كەتەرمىز دەپ ەگەمەندىك دەگەن ءسوزدى ويلاپ تاپتى. سول الاقانداي قىرعىزستان ءوزىن قىرعىز رەسپۋبليكاسى دەپ جاريالاعاندا قازاق باسشىلارى قازاق رەسپۋبليكاسى دەۋگە دە جۇرەگى داۋالاماي قازاقستان رەسپۋبليكاسى دەپ ەكى ۇشتى ات قويىپ الدى. ول يدەيانىڭ اۆتورىنىڭ ءبىرى، كەيىن قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىل دەپ اتالۋىنا ات ويناتىپ قارسى شىققان، ءالى دە سول رايىنان قايتپاعان، قازاقتا ادەبيەت بولعان جوق، «ونا (كازاحسكايا ليتەراتۋرا) ۆتوريچنا» دەيتىن ولجاس سۇلەيمەنوۆ دەسەك، اڭقاۋ قازاق ءالى كۇنگە شەيىن بالاسىنىڭ اتىن ولجاس قويادى. سودان كەيىن قازاقستاندا قارداي بوراپ جاتقان ءورىستىلدى جانە رەسەي گازەتتەرى مەن تەلەارنالار ورىستار كەتىپ جاتىر دەگەن حاباردى قازاقستان يەسىز قالدى دەگەندەي قىپ تاراتىپ جاتقاندا قازاق اتقامىنەرلەرى دە «ورىس كەتىپ جاتىر، ەندى كۇنىمىز نە بولادى؟» دەپ وتاعاسىنان ايرىلعان جەسىرشە جوقتاۋ ايتاتىن بولدى. ءتىپتى، ورىستارعا كەتپەڭدەرشى دەپ جالىنعان قازاقتار دا از بولعان جوق.

سودان بەرى، مىنە، 26 جىلدىڭ ءجۇزى بولىپتى. ءبىزدىڭ رەسەيگە، ورىسقا ادال بەرىلگەندىگىمىز سونداي، سول 26 جىلدىڭ ىشىندە قازاقتىڭ عاسىرلار بويى رەسەيدىڭ تابانى استىندا تاپتالىپ قالعان ۇلتتىق ساناسىن، ۇمىت بولعان ۇلتتىق ءتالىم-تاربيەسىن، ەڭ باستىسى ۇلتتىق نامىسىن وياتۋعا باعىشتالعان بىردە-ءبىر نە زاڭ، نە قاۋلى-قارار قابىلدانعان جوق. ۇلتتىق نامىستى وياتپاق تۇگىل ورىسقا قازاقشا سويلەسەڭ، قىلمىستىق جاۋاپقا تارتىلاسىڭ دەپ قورقىتىپ قويدى. قازاقتىڭ نامىسىن وياتپاق تۇگىل ەشقاشان قازاقتا مەملەكەت بولعان ەمەس، شەكارا بولعان ەمەس، استانا، اسكەر بولعان ەمەس دەپ قازاقتى ودان ارمەن تۇقىرتۋمەن كەلەمىز. ول كورگەنسىزدىگىمىزدى پۋتينننەن باستاپ اۋزىنان ساموگون مەن ماحوركا ءيسى بۇرقىراعان مۇجىقتار قايتالاپ ايتتى.

ءيا، قازاققا ارنالعان قاۋلى-قارار دەگەن اتىمەن بولماسا دا 1991 جىلدان بەرى قازاقستاندا قارا ورمانداي قاپتاعان رەفورمالار قابىلداندى. سول رەفورمالاردىڭ بىردە-بىرىندە قازاقتىڭ ۇلتتىق ماسەلەسى كوتەرىلمەسە دە سولاردىڭ كەيبىرەۋى قازاقتى ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىنەن ايىرۋعا باعىشتالعان با دەپ قالۋعا دا بولادى. سوناۋ جىلدارى جاسالعان  رەفورمانىڭ كەسىرىنەن جۇزدەگەن، مىڭداعان قازاق اۋىلدارى جويىلىپ، بۇگىندە ولاردىڭ ورنىندا قيراعان ۇيلەردىڭ ۇيىندىلەرى عانا قالدى. قازاقتىڭ مالسىز، اۋىلسىز كۇنى جوق ەكەنى ىقىلىم زاماننان بەرى بەلگىلى. قازاقتى قىرۋ ءۇشىن گولوششەكين مالدى قىرعىزسا، تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى سول رەفورما كەزىندە ەكى قويدىڭ قۇنى ءبىر كەسەك كىر سابىن بولدى. قازاق اۋىلدان قالاعا بوستى، اش-جالاڭاش اۋىلداردا تەك كارى-قۇرتاڭ عانا قالدى. ەلىمىزگە مالدىڭ كەرەگى جوق، ونى شەت ەلدەردەن، قويدى اۋستراليادان الامىز دەگەن ۇران تاستالدى.

كۇندەردىڭ كۇنى بولعاندا قازاقستان باسشىلارى «كەلەشەگى جوق اۋىلدار» دەگەندى ويلاپ تاپتى. اقىل-ەسى دۇرىس ادام بىرەۋدى مىنانىڭ كەلەشەگى جوق دەگەن يمانسىزدىق ءسوز ايتپايدى. ءبىزدىڭ باسشىلار سو كەزدە جۇزدەگەن، مىڭداعان قازاق اۋىلدارىن «بۇلار كەلەشەگى جوق اۋىلدار» دەگەن اۋمەسەرلىك شەشىمدەر شىعاردى. ويتكەنى، كسرو كەزىندە 70 جىل بويى جينالعان قيساپسىز قازىنانى  اۋىلدارعا قارجى ءبولىپ ۇستاپ وتىرۋ بيلىكتەگىلەرگە ءتيىمسىز ەدى. «كەلەشەگى جوق اۋىلدار تۋرالى» دەپ اتالاتىن سول كورگەنسىزدىك، يمانسىزدىق قاۋلىدان كەيىن تالاي-تالاي اۋىلدار كونە زامانداردان قالعان بەيىتتەر  سياقتى قاڭىراپ، قازاقتار كىندىك قانى تامعان مەكەن-جايلارىنان باز كەشىپ، شارتاراپقا بوسىپ كەتتى. سونىڭ سالدارىنان تەپسە تەمىر ۇزەتىن جاس جىگىتتەر ءالى دە قالا بازارلارىندا يتىڭدەپ اربا سۇيرەتىپ، ەندى بىرەۋلەرى ءار ءۇيدىڭ اۋلاسىندا كۇزەتشى بولىپ ءجۇر. ونداي «باقىت بۇيىرماعاندارى» ۇرلىق ىستەپ سوتتالىپ، قالا كولىكتەرىندە جۇرتتىڭ قالتاسىنا ءتۇسىپ كۇنەلتۋدە.

ايتپاقشى، وسىنىڭ ءبارىن جۋىپ-شايۋ ءۇشىن انەبىر كەزدە «اۋىل جىلى» دەگەن جىل جاريالاندى. جوعارىداعىلاردىڭ ايتۋىنشا سول كەزدە اۋىلدى وركەندەتۋگە پالەنبەي ميلليون اقشا ءبولىنىپتى. بىراق قيراعان اۋىلدار سول قيراعان كۇيىندە ءالى جاتىر دا، قالاعا كەتكەندەر ارباسىن سۇيرەتىپ، «وحراننيك» بولىپ ءالى ءجۇر.

قالاي دەسەڭىز دە سوڭعى 26 جىل ىشىندە قازاقستاندا جاسالىپ جاتقان رەفورما اتاۋلىدان قازاققا زاررەدەي دە پايدا تيمەك تۇگىل سولار قازاقتى ۇلتتىق بەت-بەينەسىنەن ايىرىپ، جاس ۇرپاعىمىزدى ۇلتتىق سانادان ايرىلعان ماڭگۇرت ۇرپاققا اينالدىرۋدا ما دەپ قورقامىز. بيلىك باسىنداعىلار وزدەرى ويلاپ تاپقان قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى دەپ اتالاتىن قۇرىلىم ارقىلى ۇسىنعان قازاقستاندىق دەپ اتالاتىن ۇلت جاساۋ يدەياسى بۇل ەلدىڭ نەگىزگى يەسى قازاق دەگەندى جويۋعا ارنالعانى تۋرالى تالاي-تالاي پىكىرلەر دە ايتىلدى. ول يدەيا بۇگىندە ءسال سايابىرلاعانىمەن  ءالى دە جاسىرىن تۇردە جۇرگىزىلىپ كەلە جاتقان سياقتى. ەلىمىزدىڭ قازاق ەلى نەمەسە قازاق رەسپۋبليكاسى دەلىنبەي قازاقستان رەسپۋبليكاسى اتالۋىنىڭ ارجاعىندا سول جىمىسقىلىق جاتپاعانىنا ەشكىم كەپىلدىك بەرە المايدى.

قازاقستاننىڭ ءبىلىم سالاسىندا، اسىرەسە مەكتەپتەردە جاسالىپ جاتقان رەفورمالاردان بالالارىمىزدىڭ ءبىلىم-بىلىگى اسپانعا شىعىپ، مەن قازاقپىن، بۇل مەنىڭ ياعني، ەڭ اۋەلى قازاقتىڭ ەلى دەگەن سانا-سەزىمىن وياتتى دەسەك كەشىرىلمەس كۇناعا باتار ەدىك. ءيا، ءبىر ۇلتتى تىلىنەن، سالت-داستۇرىنەن ايرىلعان ەڭ ساناسىز، ەڭ نامىسسىز ماڭگۇرت ۇلتقا اينالدىرىپ جوق قىپ جىبەرۋ ءۇشىن ول ۇلتقا قوس تىلدىلىك دەگەندى ەنگىزىپ، قوس تىلدە سويلەيتىن ەتۋ كەرەك. سوندا ول ۇلتتىڭ ءوز ءتىلى شۇبارلانادى. ال ءتىلى شۇبارلانىپ، باسقا ۇستەم ۇلتتىڭ ءتىلىن ارالاستىرىپ سويلەيتىن ۇلت ءوزىن-ءوزى سيلامايتىن، وزگەنى ارتىق دەپ ويلايتىن كەششە، ميعۇلا، ماڭگۇرتكە اينالىپ ءوز-وزىنەن قۇرىپ بىتەتىنى الدەقاشان-اق دالەلدەنگەن. سونى بىلگەندىكتەن قازاقستاندا تۇراتىن ورىستار قازاقتىڭ ءۇش-اق ارىپتەن تۇراتىن «نان»، «تۇز»، ەكى-اق ارىپتەن تۇراتىن «سۋ» دەگەن سوزدەرىن قازاقتىڭ نان-تۇزىن تاتىپ ءوسىپ كەلە جاتقان بالالارىنا ايتقىزبايدى. كسرو كەزىندە ءتىلى شۇبارلانعان 94 ۇلت جويىلىپ كەتتى.ەندىگى كەزەكتە چۋكچالار مەن قازاقتار تۇر. چۋكچالاردىڭ فاميليالارى تۇگەلگە جۋىق ورىسشالانىپ ءبىتتى. ال قازاقتار اكيشەۆ، ساگينتاەۆ، كۋليباەۆ، كاراگۋسوۆا، ساگاندىكوۆ، ساتۋۆالدىەۆ بولىپ چۋكچالاردىڭ ءىزىن باسىپ ەنتەلەپ كەلەدى. ەندى سول قوستىلدىلىك از بولعانداي قازاق ۇرپاعىن جارىق دۇنيەگە كوزىن اشپاي جاتىپ ءۇش تىلدە سويلەۋگە ماجبۇرلەۋ جۇرگىزىلىپ جاتىر. بۇل پەداگوگيكالىق جاعىنان دا، پسيحولوگيالىق جاعىنان دا قازاقتىڭ جاس ۇرپاعىنا جاسالىپ وتىرعان زور قاسكويلىك، قىلمىس ەكەنىن قيتابان قارا حالىقتان باستاپ نەبىر ۇلاعاتتى ۇستازدار، نەبىر عۇلاما عالىمدار  ايتۋداي-اق ايتىپ كەلەدى. بىراق ولاردىڭ ءسوزىن قۇلاعىنا دا، باسقا جاعىنا دا قىستىرىپ جاتقان ەشكىم جوق. ءتىپتى، دۇنيەجۇزىندەگى ەڭ ءبىلىم-بىلىگى جوعارى ەلدىڭ ءبىرى سانالاتىن جاپونيادا جاپون بالالارى 14-15 جاسقا كەلگەنشە وزگە ءتىلدى  وقىمايدى. ولار ءوسىپ ەرجەتكەسىن دە تەك وزىنە كەرەك بولار دەگەندەر عانا شەت ءتىلىن ۇيرەنۋگە كىرىسەدى. سوندا قازەكەمنىڭ باسشىلارىنىكى قانداي ساياسات؟ بۇل قازاق ۇلتىن جويۋعا ارنالعان ساياسات ەمەس پە دەسەك قالاي بولادى؟.

ال الىپبيگە جاسالىپ جاتقان رەفورما بويىنشا ءبىر دىبىستى بيلىكتەگىلەر مەن ەۋروپاشىل، اعىلشىنقۇمار الاوكپە قازاقتار ۇسىنعانداي بىرنەشە تاڭبامەن جازسا، قازاقتىڭ ءتىلى دە، ءسوزى دە، ادەبيەتى دە قۇردىمعا كەتەتىنىنە كۇماندانباي-اق قويىڭىز. بۇل – ءبىر. ەكىنشىدەن، لاتىن الىپبيىنە كوشۋ كەرەك بولسا بۇكىل ەل بولىپ كوشۋىمىز كەرەك. ال بيلىك بۇرىنعى كيريلليتسادا قالعىسى كەلگەندەر قالا بەرسىن دەۋ ارقىلى ءبىر ەلدى، ءبىر ۇلتتى ەكىگە ءبولۋ ساياساتىن جۇرگىزىپ وتىرعان جوق پا؟ ويتكەنى، ورىس ءتىلىن مەملەكەتتىك تىلمەن قاتار قولدانىلادى دەپ مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ءوزىن ەكىگە ءبولىپ، ەكى  ءتۇرلى ءالىپبي قولدانۋ ارقىلى ەكىگە بولىنگەن، جەر-جەردە ءۇش ءبيدىڭ سۋرەتىن ءىلىپ ءۇش جۇزدەن تۇراتىنى ەسكەرتىلىپ قويعان ۇلتتى باسقارۋ كوممۋنيستىك بيلىككە دە، ونىڭ بۇگىنگى كەيبىر ءىزباسارلارىنا دا وتە وڭتايلى.

ال ءححى عاسىردىڭ ەڭ قۋاتتى قارۋى تەلەۆيزيا. قازاقستان تەلەارنالارىنان كۇندىز-ءتۇنى كورەتىنىمىز ءانشى ەمەس انشىلەر، سازگەر ەمەس سازگەرلەر، ازىلكەش تۇرسىنبەك قاباتوۆ، نۇرلان قويانباەۆتارمەن باسقا دا  كۆنشىلار، جانار ايجانوۆا سياقتى الدە ءانشى، الدە اكتريسا، الدە قالجىڭباس، الدە جۇرگىزۋشىلەر بولسا ەلىمىزدە قانداي ۇلتتىق يدەولوگيا، قانداي وتانشىلدىق، قانداي ۇلتتىق سانا مەن ۇلتتىق ار-نامىس ماسەلەسى قولعا الىنعان دەي الاسىز؟

بىرەۋلەر جاتىپ كەپ تۋلاسا تۋلاسىن، بىراق بۇگىن ءبىز ءۇش عاسىر بويى رەسەي وتارلىعى قانىمىزعا سىڭىرگەن قۇلدىق مىنەزدەن، قۇلدىق سانادان ارىلماعان قالپىمىزدا قالدىق. قازاقتىڭ ساناسىن ونداي قۇلدىقتان تازارتۋ 26 جىلدان بەرى بىردە-ءبىر رەت قولعا الىنعان ەمەس. ونىڭ ورنىنا ءبىزدىڭ بيلىك رەسەيسىز كۇنىڭ جوق، رەسەيسىز كۇنىڭ قاراڭ دەگەن ۋاعىز-ناسيحاتتى وتە شەبەرلىكپەن بىلدىرمەي جۇرگىزىپ كەلەدى. ءبىر-اق مىسال كەلتىرەيىك: قازاقستاندا ءالى دە رەسەيدىڭ بىرنەشە اسكەري پوليگونى ويىنا كەلگەنىن ىستەپ، قايتا-قايتا «پروتونىن» قۇلاتىپ جاتقانىن ايتپاعاندا بيلىك جاقىندا رەسەيدىڭ زىمىراندارىن قۇلاتۋعا تاعى دا 76 مىڭ گەكتار جەردى قازاقتىڭ كەلىسىمىنسىز بەرە سالعاندا قازاقتار ءۇن شىعارماي توي-تويلاپ ءجۇرۋىنىڭ ءوزى-اق قۇلدىق سانا ونىڭ قانىنا ابدەن ءسىڭىپ كەتكەنىن، قازەكەم ودان ارىلۋدى، ويانىپ باس كوتەرۋدى ويلامايتىنىن كورسەتۋدەي-اق كورسەتىپ بەردى.

مىرزان كەنجەباي

Abai.kz