ء"بىر جوقتى ءبىر جوق تابادى"

حالىق ماتەلى

ەلباسىمىز "بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ" اتتى مەملەكەتتىك باعدارلامالىق مازمۇنى بار ماقالاسىندا تۋعان جەردىڭ تاريحىن جاڭعىرتىپ، تۋعان جەرگە دەگەن ەلدىڭ سۇيىسپەنشىلىگى مەن قۇرمەتىن ارتتىرۋدىڭ ماڭىزى ەرەكەشە ەكەندىگىنە توقتالعانى ەسىمىزدە. وسى رەتتە قازىر تۋعان جەر سىرىنا قانىعۋعا ۇمتىلعان ەكسپەديتسيالار ۇيىمداستىرىلىپ، تاريحي ماڭىزى بار ەلدى-مەكەندەر انىقتالۋدا. سونىڭ ءبىرى باس سۇيەگى ەلگە اكەلىنگەن كەيكى باتىردىڭ وسكەن ولكەسى جىلانشىق وزەنىنىڭ تابيعي كەلبەتى تۋرالى ءسوز ەتەمىز.

سونىمەن، بيىلعى جاز ايىندا قوستاناي وبلىسى ىشكى ساياسات ءبولىمىنىڭ قولداۋىمەن وبلىس ورتالىعىنداعى جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ ءبىر توپ عالىمدارى مەن ستۋدەنت شاكىرتتەردەن قۇرالعان عىلىمي-اعارتۋشىلىق ەكسپەديتسيا تورعاي وڭىرىنە ساپار جاساعان بولاتىن. ماقساتى – 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستىڭ قاھارماندارىنىڭ ءبىرى، كەڭەس ۇكىمەتى ورناعان تۇستا قازاق دالاسىندا بولعان ازامات سوعىسىنىڭ قۇربانى كەيكى كوكەمبايۇلى تۋرالى دەرەكتەر مەن ماعلۇمات جيناۋ ەدى.

ەسكپەديتسيا جۇمىسىنىڭ ءبىر باعىتى رەتىندە ەر كەيكى قازا تاپقان ۇلى جىلانشىق وزەنىنىڭ بويى تاڭدالدى. ۇلى جىلانشىق - تورعاي دالاسىنداعى ۇزىن وزەندەردىڭ ءبىرى. بۇل ولكەنىڭ كەيكى باتىردىڭ عۇمىرناماسىندا ەرەكشە ورنى بار. مىلتىقتى كوزدەمەي، قولىنىڭ كەزەۋى ارقىلى نىساناسىنا ءدال تيگىزەتىندىكتەن حالىق اراسىندا «قولمەرگەن» اتانعان كەيكىنىڭ سانالى عۇمىرىنىڭ باسىم بولىگى ۇلى جىلانشىقتا وتكەن. جاس ۋاقىتىندا ول وسى وزەننىڭ بويىن جايلاعان شاشانبايدىڭ راحمەتىندە جىلقىشى بولىپ قىزمەت ەتەدى. جىلانشىقتىڭ بويىندا، اتاپ ايتقاندا، سول وزەنگە قۇياتىن جالاۋلى وزەكشەسىنىڭ بويىندا سۇتەمگەننىڭ جاكەنىنىڭ قىستاۋىندا باتىر ەرلىكپەن قازا تابادى.

تورعاي بەكىنىسىنە باستاپ بارا جاتقان قاندى كويلەك دوسى پ. توكارەۆتى ءولتىرىپ، دالاعا جاسىرىنعان كەيكى ۇلى جىلانشىق وزەنىنىڭ بويىن تاسالايدى. باتىردىڭ اتالمىش وزەننىڭ بويىنا جاسىرىنۋىنىڭ، بىزدىڭشە، بىرنەشە سەبەبى بولعان سياقتى. بىرىنشىدەن، ۇلى جىلانشىق وزەنىن جاعالاي وتىرىپ ۇلىتاۋ اسىپ، بوي تاسالاۋدى ماقسات ەتسە، ەكىنشىدەن، اتالمىش وزەننىڭ بويى وزىنە ابدەن تانىس، ۇشىنشىدەن، وزەننىڭ جىقپىل-جىقپىل قويناۋى، گەوگرافيالىق ورنالاسۋى ءىز جاسىرۋعا قولايلى بولدى. سوڭعى ءۋاجدىڭ راستىعىن بىزدەر جىلانشىق وزەنىنىڭ سپۋتنيكتەن تۇسىرگەن سۋرەتىن كورگەندە انىق اڭعاردىق.

كەيكى باتىردىڭ قازا تاپقان جەرىنە تاعىزىم ەتۋگە شىققان ەكسپەديتسيا سۇتەمگەننىڭ جاكەنىنىڭ قىستاۋىنىڭ ورنىن تابا الماي، جالاۋلى مەن جىلانشىقتىڭ بويىن شارلاپ، ءبىراز داعدارىپ قالدى. ءتىپتى، استى تومەندەۋ دجيپ كولىكتىڭ ءتۇتىن شىعاراتىن تۇرباسىنا قۋراعان ءشوپ جينالىپ، ماشينا ورتەنىپ كەتە جازدادى. سول كەزدە Googlee ىزدەۋ جۇيەسى ارقىلى جىلانشىقتىڭ كارتاسىن ىزدەپ، قايدا تۇرعانىمىزدى انىقتاۋعا ۇمتىلعان ەدىك. سپۋتنيكتەن الىنعان كارتانى كورگەندە بىزدەر كەيكى باتىردىڭ جىلانشىق بويىن نە سەبەپتەن تاسالاعانىن تۇسىنگەندەي بولدىق. سونداعى سپۋتنيك دەرەگى مىناۋ ەدى:

فوتودان بايقاعانىمىزداي،  ۇلى جىلانشىق وزەنى كادىمگى جىلانداي يرەلەڭدەپ، بۇرالاڭداپ اعىپ، جىقپىل-جىقپىل قولتىق قۇرايدى. جاعالاۋ تىك جارلى، سۋى تەرەڭ، ياعني سۋدىڭ ارعى بەتى مەن بەرگى بەتىنە ءوتۋ وڭاي ەمەس. مۇنداي گەوگرافيالىق جاعداي قاشقىنعا وتە قولايلى. سوندىقتان كەيكى باتىر ۇلى جىلانشىقتىڭ بويىن تاسالايدى. وكىنىشكە قاراي، وزەننىڭ تابيعي قورعانىسى مەن قولايلىلىعى كەيكىگە «كومەكتەسە» المادى.

«ءبىر جوق ءبىر جوقتى تابادى» دەگەندەي، كەيكىنىڭ دەنەسى جاتقان جەردى ىزدەپ ءجۇرىپ، وزەننىڭ نە سەبەپتەن «جىلانشىق» اتالاتىنىن تۇسپالداعانداي بولدىق. ەل اراسىندا «جىلانشىقتىڭ» اتاۋى وزەندە جىلان كوپ بولعاندىقتان شىققان دەگەن ءسوز بار. راس، قازاق جەرىندە جىلانعا قاتىستى جەر اتاۋلارى بارشىلىق. سەبەبى حالىقتىڭ ميفتىك تانىمىندا جىلاننىڭ ەرەكشە ورنى بار. وندا جىلان - سۋدى ەمەس، جەردى مەكەندەيتىن جاندىك.

حالىق تۇسىنىگىندە «وردالى جىلان» دەيتىن دە تۇسىنىك بار. وردالى جىلاندار سۋسىز قۇدىقتاردا، شۇڭقىرلاردا، ۇڭگىرلەردە مەكەندەيدى، «جۇزدەگەن، مىنداعان جىلاندار ءبىر-بىرىنە ورالىپ، ءۇيىلىپ جاتادى» دەگەن تۇسىنىك وسى وردالى جىلاندارعا قاتىستى ايتىلادى. ەگەر ادام وردالى جىلاننىڭ بىرەۋىن ابايسىزدا بولسىن، ادەيى بولسىن ءولتىرىپ السا، وندا قالعان جىلاندار الگى ادامدى قاي جاققا كەتسە دە تاۋىپ الىپ ولتىرەدى دەگەن تۇسىنىك تە قازاقتىڭ سەنىم-نانىمىنان ورىن العان.

«وردالى جىلان» تۇسىنىگى – ەجەلگى «جىلان ەلى، جىلاندار مەملەكەتى» دەگەن تۇسىنىكتىڭ سارقىنشاعى. «ەر توستىك» ەرتەگىسىنىڭ مازمۇنىن ەسكە تۇسىرەيىك. توستىك جەر استىنا ءتۇسىپ، جىلان پاتشالىعىنىڭ بيلەۋشىسى باپى حاننىڭ ەلىنە بارمايتىن با ەدى؟ سونداي-اق قازاق ۇيگە جىلان كىرسە، «جەر استىنان جامان نيەتپەن شىقتى» دەپ باسىنا اق قۇيىپ، شىعارىپ سالادى. دەمەك، جىلان - سۋ استىن ەمەس، ۇڭگىرىن جەر استىنان دايىنداپ، ازىعىن جەر مەن سۋ ۇستىنەن ىزدەيتىن جاندىك.

ۇلى جىلانشىق گيدرونيمىندە حالىقتىڭ وزەن-سۋ اتاۋىنىڭ ارناسىنىڭ كولەمىنە جانە ونىڭ ۇزىن-قىسقالىعى قاتىستى تانىم-تۇسىنىكتەرى ورىن العان. بۇل جەردە اتاۋدىڭ «ۇلى» بولىگى ۇزىندىققا قاتىستى بولسا، كىشىرەيىتپەلى ماعىنا بەرەتىن «شىق» قوسىمشاسىمەن جاسالاتىن «جىلان» دەگەن ەكىنشى بولىگى وزەن ارناسىنىڭ جىڭىشكەلىگىنە جانە يرەلەڭدەپ اعاتىنا بايلانىستى قالىپتاسقان. باسقاشا ايتقاندا، قازاق تانىمىندا «ۇلى جىلانشىق» «ارناسى جىڭىشكە ۇزىن وزەن»، ال «كىشى جىلانشىق» «ارناسى جىڭىشكە قىسقا وزەن» دەگەن ماعىنا بەرەدى.

جىلانشىق سىندى سۋ ارناسىنىڭ جىڭىشكەلىگىنە بايلانىستى قويىلعان گيدرونيمدەردىڭ ءبىرى – قىلشاقتى. باستاۋىن ششۋچينسك قالاسىنىڭ وڭتۇستىك-شىعىسىنان الىپ، اقمولا وبلىسىنىڭ بۋراباي جانە زەرەندى اۋداندارى جەرىمەن اعىپ، كوكشەتاۋ قالاسى ارقىلى قوپا كولىنە قۇيادى. قىلشاقتى وزەنىنىڭ كوكتەمگى قاتتى سۋ تاسقىنى كەزىندە ارناسىنان شىعىپ كەتەتىن كەزدەرى بولادى.

اتالمىش وزەن اتاۋىنىڭ ءتۇبىرى – «قىل»، ياعني «جىڭىشكە». قازاق اراسىندا «قىلداي»، «قىل بەل»، «قىلشىق» دەگەن جىڭىشكەلىك ماعىنا بەرەتىن سوزدەر بار. دەمەك، قىلشاقتى گيدرونيمى «جىڭىشكە وزەن» دەگەندى بىلدىرەدى. ءدال وسىنداي گيدرونيم قىزىلوردا وبلىسى ارال اۋدانىنىڭ تەرريتورياسىندا كەزدەسەدى. وندا وزەن اتاۋى «جاقسى قىلىش» دەپ اتالادى. وزەننىڭ «جاقسى» اتانۋى كوكتەمگى تاسقىنعا بايلانىستى قويىلسا كەرەك. تاسىمايتىن وزەن-كولدەرگە قازاق «جاقسى» دەگەن سىن ەسىمدى قويىپ، كوكتەمدە بوي بەرمەي تاسيتىن وزەندەرگە «جامان، تەنتەك، بۇزىلىق» دەگەن اتاۋلار بەرەدى. ايتالىق، كەيكى باتىردىڭ تۋعان ولكەسىندە «تەنتەكساي» دەپ اتالاتىن وزەكشە بار. تورعاي وزەنىنە قۇيادى.

قورىتا كەلگەندە، كەيكى باتىردىڭ رۋحىنا تاعزىم ەتەمىز دەپ اتانعان ەكسپەديتسيا ۇلى جىلانشىقتىڭ اتاۋىنىڭ شىن ماعىناسىن ۇققانداي بولدى. اتام قازاق وزەن-كولدەرگە اتاۋ بەرگەندە، ونىڭ ءتۇر-ءتۇسى، تۇرمىس-تىرشىلىككە قاجەتتىلىگى، گەوگرافيالىق ەرەكشەلىكتەرى، مەزگىلدىك بەلگىلەرى، سۋ ارناسىنىڭ كولەمىنە بايلانىستى ۇعىمداردى تاڭعان، تاڭبالاعان. كوشپەلى تىرلىك قۇرىپ، نەگىزىنەن مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسقان قازاق حالقى وزەن-كول اتاۋلارىنىڭ ءتۇر-تۇسىنە (اقسۋ، اقكول، قاراسۋ، كوكسۋ، سارىسۋ، سارىكول), اششى-تۇششىلىعىنا (اششىساي، ءدامدى), تاسۋ-قايتۋ بەلگىلەرىنە (تەنتەكساي، بۇزىلىق، جامانساي،), وزەن بويىنداعى وتكەل ەرەكشەلىكتەرىنە (اتباسار، قارعالى), تەرەڭدىگىنە (تەرەڭساي، قايرانكول), ارناسىنىڭ جالپاقتىعى مەن جىڭىشكەلىگىنە (جايىق، جالپاقسۋ، قىلشاقتى، جاقسىقىلىش), ۇزىن-قىسقالىعىنا (ۇزىنكول، شولاقساي), سان جاعىنا قاراي ء(ۇش قاراسۋ، جەتىساي، جەتىكول، بەستاماق) ت.ب. قاراي اتاۋ بەرگەندىگى ايقىن اڭعارىلادى.

بۇل ورايدا ايتايىن دەگەنىمىز، بۇگىنگى تاڭدا جەر-سۋ اتاۋلارىنا كىسى ەسىمىن بەرۋ ءۇردىسى كۇشەيىپ كەلەدى. كىسى ەسىمىن بەرۋ – بولشەۆيكتىك كوممۋنيزم زاماننىڭ سارقىنشاعى. قازاق جەر اتاۋلارىنا كىسى ەسىمىن وتە سيرەك قويعان. ءبىز «بولشەۆيكتىك سانامەن» ابدەن ۋلانعان حالىقپىز. بۇگىنگى رۋحاني جاڭعىرۋ تۇسىندا بىزدەر سول كوممۋنيزم تۇسىنداعى ەسكى سانادان ارىلۋىمىز قاجەت. جەر-سۋ اتاۋلارىنا بايلانىستى اتا-بابادان قالعان اسىل مۇرانى ساياساتتىڭ «قىل بۇراۋىنا» سالماي، «مۇرتىن بۇزباي» كەلەسى ۇرپاققا قالدىرۋ - ءبىزدىڭ ازاماتتىق پارىزىمىز.

الماسبەك ابسادىقوۆ، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، بايتۇرسىنوۆ اتىنداعى قوستاناي مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى.

Abai.kz