بۇدان ءبىر عاسىر بۇرىن ءۇش ءىرى تاريحي وقيعا بولدى. العاشقىسى – جوعالتقان مەملەكەتتىگىمىزدى جاڭعىرتۋعا ساياسي مۇمكىندىك اشقان اقپان رەۆوليۋتسياسى. ەكىنشىسى  – سول مۇمكىندىكتى جۇزەگە اسىرۋ جولىن بەلگىلەيتىن قۇرىلتايشى جينالىس شاقىرۋعا ءتيىس ۋاقىتشا ۇكىمەتتى بيلىكتەن قۋعان قازان توڭكەرىسى. ءۇشىنشىسى – الاش-وردا اتاۋىمەن ەلدىك شاڭىراق كوتەرگەن جەلتوقسان سەزى. بۇلاردىڭ ىشىندەگى ءبىز ءۇشىن ايرىقشا ماڭىزدى مەرەكە – وتارشىلدار جويعان مەملەكەتتىلىگىمىزدىڭ قايتا تۇلەۋىنە ىرگەتاس قالاعان الاش-وردانىڭ ءجۇز جىلدىعى.

25 قازاندا قۇرىلعان ورتالىق سوۆەت ۇكىمەتى ۇلتتىق قوزعالىستاردىڭ بارىمەن ۋاقىتشا، اعىمداعى جاعداي تالابىن ەسكەرگەندىكتەن، تاكتيكالىق تۇرعىدان عانا ساناسقان ەدى. ماسەلەن، پەتروگرادتا جۇمىس ىستەپ تۇرعان رەسەي مۇسىلماندار وداعىنىڭ اتقارۋ كوميتەتىن – يكومۋستى – بولشەۆيكتىك بيلىك تەز-اق كەرەكسىز ەتتى. يكومۋس توراعاسىنىڭ ورىنباسارى لاۋازىمىندا رەسەي رەسپۋبليكاسىنىڭ ۋاقىتشا زاڭ شىعارۋ ورگانى پرەدپارلامەنتكە مۇشە بولىپ، بولاشاق مەملەكەتتىك قۇرىلىمدى انىقتايتىن زاڭ جاساسۋعا قاتىسىپ جۇرگەن جانشا دوسمۇحامەدوۆ بۇعان تىكەلەي كۋا بولعان. سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ توڭكەرىس ارقىلى دۇنيەگە كەلۋى مەن وعان قارسى شاپشاڭ بوي كورسەتكەن ارەكەتتەردى، جالپى سول كەزدە ورىن العان كۇردەلى ساياسي جاعدايدى جانشا «ورىستاردىڭ ءوزارا ىرىلداسۋى» دەپ باعالاعان-تىن. سوندىقتان دا ول، ورىنبوردا وتكەن ەكىنشى جالپىقازاق سەزىندە، «ورتالىقتان بەرمەن لىقسىعان انارحياعا توسقاۋىل بولۋ ءۇشىن»، قازاق اۆتونومياسىن شۇعىل جاريالاۋدى تالاپ ەتۋشىلەردىڭ باسىندا تۇردى.

دەگەنمەن، سوۆەت وكىمەتىنىڭ بيلىكتە بەكەم تۇراتىنى انىققا اينالعان شاقتا، 1918 جىلعى اقپاندا، ورال قازاقتارى سەزىنىڭ شەشىمىمەن، ارنايى دەلەگاتسيانى ماسكەۋگە جانشا «الاش-وردا» حالىق كەڭەسىنىڭ مۇشەسى رەتىندە باستاپ باردى. ونىڭ سوۆەت ۇكىمەتى باسشىلارىمەن جۇرگىزگەن تۇڭعىش كەلىسسوزى ءبىرشاما ءساتتى ءوتتى. ۇلت ىستەرى جونىندەگى كوميسسارياتتان قازاق ءبولىمى اشىلاتىن بولدى، حالىق كوميسسارى ستالين سەمەيدەگى ءاليحان بوكەيحانوۆ باستاعان الاش-وردانىڭ باسشىلارىن توتە جەلىگە شاقىرىپ، سويلەستى. ورال وبلىسىنداعى زەمستۆو مەكەمەلەرىنىڭ جۇمىستارىن جالعاستىرا بەرۋگە سوۆناركومنىڭ ارنايى قاۋلىسىمەن پۇرسات بەرىلدى، وبلىستاعى الاش-وردا قۇرىلىمىن سوۆەتتىك پلاتفورماعا كوشىرۋ ءۇشىن، دەلەگاتسياعا قوماقتى قاراجات ءبولىندى.

بىراق، سونىڭ ارتىنشا، «پراۆدا» گازەتىندە ءستاليننىڭ جەر-جەردەگى كەڭەستىك بيلىك وكىلدەرىنە ارناعان نۇسقاۋ-حاتى شىقتى. وندا سوۆەت نەگىزىندەگى اۆتونوميا عانا مويىندالاتىنى، سوندىقتان ەڭبەكشى بۇقارانىڭ «بۋرجۋازيا قايراتكەرلەرىن» – «وزدەرىنىڭ دوسمۇحامەدوۆتەرىن» – مويىندارىنان ءتۇسىرىپ تاستاۋعا تيىستىگى  تۇجىرىمدالعان ەدى. سول سەبەپتى الاش-وردا باتىستا دا، شىعىستا دا اقتارمەن وداقتاسۋعا ءماجبۇر بولدى. ماسەلەن، 1918 جىلدىڭ كوكتەمىندە  رەسپۋبليكالىق رەجيمدە جۇمىس ىستەيتىن ويىل ءۋالاياتى قۇرىلىپ، قىزمەتىن الاش-وردانىڭ باتىس بولىمشەسى رەتىندە جالعاستىردى. كەڭەستىك بيلىك وكىلدەرىمەن ازامات سوعىسىنىڭ سوڭىنا قاراي كەلىسىم جاساپ، كۇللى قۇرىلىمىمەن، اسكەري كۇشىمەن سوۆەت وكىمەتى جاعىنا ءوتتى. ءسويتىپ الاش-وردا ءبىرجولا تارقادى.  ۇلتتىق قوزعالىسقا قاتىسۋشىلارعا امنيستيا جاريالانعاندىقتان، ەلدىك ويعا ادال ۇلت قايراتكەرلەرى  ەندى  قازاقتىڭ  مەملەكەتتىلىگىن  تاپتىق  نەگىزدە  تۇلەتۋ ءۇشىن كۇرەستى. الايدا الاش-وردا ۇزاماي «كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىم» دەپ عايباتتالدى دا، قۇپيا قىزمەت قولدان قيىستىرعان جالامەن، الاشورداشىلاردىڭ العاشقى توپتارى 1928–1932 جىلدارى تۇتقىنعا الىنىپ، رەپرەسسيالاندى، ال 1937–1938 جىلدارعى ۇلكەن تەررور كەزەڭىندە الاششىلدار دا، الاش يدەياسىن جۇرەكتە ۇستاپ،  ەل مۇددەسى ءۇشىن ەڭبەك ەتكەن ۇلت كوممۋنيستەرى دە جاپپاي ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراتىلدى.

بۇگىندە مۇنىڭ باستى سەبەبىن انىق ايتا الامىز. بىرىنشىدەن، بولشەۆيكتەر پارتياسى قاتاڭ ورتالىقتاندىرىلعان  يمپەريالىق پارتيا ەدى، سوندىقتان دا ول ۇلتتىق بەلگىلەرگە قاراي دەربەستەنۋ ىقتيمالدىعىن قاپەرىنە دە المايتىن. ەكىنشىدەن، جۇمىسشىلار پارتياسى اتالىپ قۇرىلعان بۇل ساياسي ۇيىمنىڭ جالاۋلاتاتىن باستى قۇجاتى – «كوممۋنيستىك پارتيانىڭ مانيفەسىندە» «جۇمىسشىلاردا وتان جوق» دەپ اپ-ايقىن جازىلعان. وسى ەكى ءجايت ساباقتاسا كەلە پايدا بولعان  «دۇنيە ءجۇزىنىڭ پرولەتارلارى، بىرىگىڭدەر!» دەگەن  ۇران كۇنى كەشە سوۆەت وداعى قۇلاعانعا دەيىن كۇشىندە تۇرعانى ءمالىم. الەمدىك رەۆوليۋتسيا جاساۋ جوسپارىنىڭ جۇزەگە اسپايتىنىنا سوناۋ 20-شى جىلدارى-اق كوزدەرى جەتكەندىكتەن، بولشەۆيكتەر وسى ۇرانمەن بۇرىنعى يمپەريا اۋماعىنداعى حالىقتاردى بىرىكتىرىپ-تۇتاستىرۋ ءىسىن بىردەن قولعا العان. ۇلتتىق قۇرىلىمداردىڭ سوۆەتتىك تۇعىردا ۇيىسۋىنا تەك تاكتيكالىق ەسەپپەن عانا  پۇرسات بەرىپ، بارشا قوسپانى تاپتىق تۇرعىدان بىرىكتىرىپ-تۇتاستىراتىن تسەمەنت ەسەبىندە ورىس حالقىن، ونىڭ ءتىلى مەن ءومىر سالتىن العا شىعارعان. سوندىقتان دا كەڭەستىك اۆتونوميالاردى بولشەۆيزم ارناۋلى قۇپيا قىزمەتىنىڭ تورىمەن مۇقيات شىرماپ، ولارداعى ۇلت قايراتكەرلەرىنىڭ ءىس-ارەكەتتەرىن قاتاڭ باقىلاۋدا ۇستادى. ۇلت ماسەلەسىنىڭ وزەكتى جاقتارى 1923 جىلى ءحىى پارتسەزدە ءتاپ-ءتاۋىر  تالقىلانىپ،  جاقسى  شەشىمدەر  قابىلدانعانىنا  قاراماستان، ارتىنشا وتكىزىلگەن ۇلتتىق رەسپۋبليكالاردا ىستەيتىن قىزمەتكەرلەردىڭ 4-ءشى ماجىلىسىندە، گپۋ قاماۋعا العان ءىرى قايراتكەر ميرسايد سۇلتانعاليەۆتىڭ «كونتررەۆوليۋتسيالىق» ءىس-ارەكەتىن كورنەكى تۇردە  سىناۋ ارقىلى، ۇلت ساياساتىنىڭ قانداي شەكتەۋلى ارنادا جۇرگىزىلۋگە تيىستىگىن كورسەتتى.

وسى 4-ءشى كەڭەس ساباعى ءوز الدىنا، قازاق قايراتكەرلەرىنىڭ پاتشالىق زاماننان ساناعا ۇيالاعان  قۇلدىق پسيحولوگيادان ارىلماعاندىعى، تيىسىنشە ورتالىققا كوزسىز ەمىنۋى، اسىرەسە، جەكە باستارىنا كەلگەندە، ۇلتتىق مۇددەنى دە ويلاتپايتىن الاۋىزدىعى سالدارىنان قازاقستان بيلىگىنە 1925 جىلى فيليپپ گولوششەكين كەلگەنى ءمالىم. ول «وكتيابر داۋىلى قازاق اۋىلىنىڭ جانىنان وتە شىققان» دەگەن قيسىنمەن، باي مەن كەدەيدىڭ ارا-جىگىن اشا تۇسەتىن سىنا قاعىپ، «كىشى وكتيابر رەۆوليۋتسياسىن» جاساۋدى قولعا الدى.  بولشەۆيزمنىڭ ءبىر ورتالىققا قاتاڭ باعىندىرىلعان، وزگەشە ەركىندىككە توزبەيتىن جۇيەسىنىڭ ەميسسارى قازاق كوممۋنيستەرىنىڭ سانا-سەزىمىن قىرناپ-تەگىستەۋمەن،  ءوز  سوزىمەن  ايتقاندا،  «نيۆەليروۆكا» جاساۋمەن شۇعىلداندى. جاس ۇرپاققا ۇلتتىق تاربيە بەرۋى ىقتيمال الاشورداشىلاردى اعارتۋ سالاسىنان الاستادى. قۇپيا قىزمەتكە ەرەكشە ەركىندىك بەردى.  «ۇلتشىلدار كامپەسكەلەۋ ناۋقانىنا كەدەرگى كەلتىردى» دەگەندى بولشەۆيكتىك جادىگويلىكپەن جەلەۋ ەتىپ، رەپرەسسيالاۋ ماشيناسىن ىسكە قوستى.  ال سوۆەتتىك سولاقاي رەفورمالارعا كورسەتىلگەن حالىق قارسىلىقتارىن مۇلدەم قارۋلى كۇشپەن باسىپ-جانىشتى. ودان جاساندى اشارشىلىقتارىمەن حالىقتى ميلليونداپ قىرىپ، كول-كوسىر قايعى-قاسىرەتكە بوكتىرگەن ايگىلى ۇلتتىق اپاتقا ۇرىندىردى. جانە سونىڭ بارىندە دە كىنانى بولشەۆيزمگە ءتان كولگىرلىك ويدان قۇراستىرعان «تاپ جاۋلارىنا» ارتىپ وتىردى.

سوراقى بۇرمالاۋلار  جۇرتتى جاپپاي قۋعىن-سۇرگىنگە تۇسىرگەن زاماندا دا، جەكە باسقا تابىنۋدى اشكەرەلەگەن حح پارتسەزدەن كەيىنگى «جىلىمىق» كەزەڭدە دە كەڭىنەن قولدانىلدى. قۇربانداردىڭ اتىلعان ۋاقىتىن جاسىرىپ، لاگەرلەردە اۋرۋدان ءولدى دەگەن جالعان مالىمەتتەر تاراتۋ  ادەتكە اينالدى. سونداي وتىرىكتى كوپشىلىك ساناسىنا ءسىڭىرۋدىڭ ءبىر سالدارى سول، ءتىپتى، قازىرگى تاۋەلسىزدىك داۋىرىندە دە كەي كىسىلەر 1938 جىلى اتىلعان ماعجان جۇماباەۆ پەن ساكەن سەيفۋلليندى ءوز ولىمىمەن 50-ءشى جىلدارى ولگەنگە بالاپ،  سۇيەگىن سوناۋ ماڭگى توڭ باسقان ايماقتان ىزدەستىرىپ ءجۇردى. بولشەۆيكتىك بۇرمالاۋلارعا ءبىزدىڭ كەيبىر زەرتتەۋشىلەرىمىزدىڭ دە قۇلاي سەنگەنى سونشالىق، ەڭبەكتەرىندە، ماسەلەن، «الاش ءىسى» بويىنشا تۇتقىندالعان بەلگىلى زيالىلار دىنشە ءادىلوۆتىڭ «ساتقىندىعى» سالدارىنان رەپرەسسياعا ۇشىرادى دەيتىن قاتە پىكىر قورىتتى. الايدا، ءادىلوۆتىڭ وگپۋ تەرگەۋشىسىنە بەرگەن كورسەتۋلەرىمەن مۇقيات تانىسقان كىسى بەلگىلى زيالىلار ونىڭ «ساتقىندىعىنان» ەمەس، ارنايى قىزمەت تەرگەۋشىسىنىڭ ادەيى قيىستىرىپ تۇجىرىمداعان «ايىپتاۋلارىنان» قىلمىستىق ىسكە تارتىلعانىنا كوز جەتكىزەدى.  1930 جىلعى 21 ساۋىردە ماسكەۋدە اتىلعان دىنشە ءادىلوۆ – 1917 جىلدىڭ قازان ايىنان الاش پارتياسى اقمولا وبلىستىق كوميتەتىنىڭ مۇشەسى بولعان،  1920 جىلعى قازاقستان سوۆەتتەرىنىڭ قۇرىلتايشى سەزىندە العاشقى قازتسيك قۇرامىنا سايلانعان، ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارياتىنىڭ القا مۇشەسى، حالىق كوميسسارىنىڭ ورىنباسارى،  حالىق كوميسسارى مىندەتىن اتقارۋشى بوپ ىستەگەن مەملەكەت قايراتكەرى، 1925 جىلى ۇلت تەاترىن (قازىرگى مۇحتار اۋەزوۆ اتىنداعى درامتەاتردى) قۇرىپ، جوقتان بار جاساعان، كاسىبي ساحنا ونەرى ورداسىنىڭ شاڭىراعىن تۇڭعىش كوتەرىپ، قيىندىعى مول ەڭ العاشقى تەاتر ماۋسىمىن  ابىرويمەن وتكەرگەن مادەنيەت قايراتكەرى.  ول – ەڭبەگىن ءادىل باعالاپ، ەسىمىن ونەر وردالارىنىڭ ياكي وقۋ ورىندارىنىڭ بىرىنە بەرۋگە ابدەن لايىق تۇلعا.

وسىنداي ەسكەرۋسىز قالىپ كەلە جاتقان تۇلعالاردى بيىلعى ءجۇز جىلدىق قۇرمەتىنە ارنايى ارداقتاۋ شارالارىن جاساۋ ءجون بولار ەدى. بۇل رەتتە ەلىمىزدىڭ ونەر تاريحىنداعى ەرەك تە دارا قۇبىلىس – قوجىقوۆتار اۋلەتىنە ەرەكشە نازار اۋدارۋ كەرەك.   اۋلەت وتاعاسى قوڭىرقوجا قوجىقوۆ – 1912 جىلى جارىق كورگەن تۇڭعىش «الىپپەنىڭ» اۆتورى، ۇستاز، قازاق ازاتتىق قوزعالىسىندا ءوز ورنى بار قوعام قايراتكەرى. ول قوقاندا جاريالانعان تۇركىستان اۆتونومياسى حالىق كەڭەسىنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى، سوۆەتتىك تۇركىستان رەسپۋبليكاسى مۇعالىمدەر دايارلايتىن وقۋ ورنىنىڭ وقىتۋشىسى،  تۇركرەسپۋبليكا جەر-سۋ حالىق كوميسسارياتىنىڭ جاۋاپتى قىزمەتكەرى، سوۆەتتىك قازاقستاننىڭ ەجەلگى تاريحىن، كونە جادىگەرلەرىن زەرتتەۋ سالاسىندا ەلەۋلى ىستەر تىندىرعان عىلىمي قىزمەتكەر بولدى. ۇلكەن تەررور كەزىندە ۇستالىپ، 1938 جىلعى 17 قاڭتاردا الماتىدا اتىلدى. ونىڭ زايىبى ءلاتيپا  ۇلت تەاترىنىڭ العاشقى ساحنا بەزەندىرۋشىسى، سۋرەتشىسى، قولدانبالى ونەر شەبەرى، كەزىندە باسپاسوزدە قازاق تەاترىنىڭ اڭىز-ادامى دەپ اتالعان تۇلعا بولاتىن. ەكەۋىنىڭ ءتورت ۇلى بار ەدى، تورتەۋى دە جاڭاشا قالىپتاسىپ كەلە جاتقان قازاق ونەرى تاريحىندا وزىندىك وشپەس ءىز قالدىردى. تۇڭعىشى قوجاحمەت – قازاقتان شىققان العاشقى سۋرەتشى، اكەسىنىڭ ارتىنان رەپرەسسيالانىپ، لاگەر ازابىنان ەرتە قايتىس بولدى. ەكىنشى ۇلى قۇلاحمەت – تۇڭعىش تەاتر جانە كينو سۋرەتشىسى، ونەرگە ءسىڭىرىپ جۇرگەن زور ەڭبەگىنە قاراماستان، «حالىق جاۋىنىڭ» بالاسى رەتىندە ۇدايى قىسىم كوردى. ءۇشىنشى ۇلى نۇراحمەت – العاشقى مونۋمەنتاليست-ءمۇسىنشى، مايداندا اۋىر  جاراقات  العاندىقتان،  تالانتىن تولىق اشا المادى. ال كەنجەسى سۇلتاناحمەت – مايدانگەر-پانفيلوۆشى، اعاسى قۇلاحمەتپەن بىرگە باستاپ، اتاقتى «قىز جىبەكتى» تۇسىرگەن ايگىلى كينورەجيسسەر. رەپرەسسيالانعان ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس قايراتكەرىنىڭ وتباسىنان وسىنداي بەس بىردەي كورنەكتى ونەر قايراتكەرى شىعۋى، ءسوز جوق، ءسۇيسىنىپ ايتارلىقتاي ەرەن قۇبىلىس.  وسى ۇلاعاتتى اۋلەتتى ۇلىقتاۋ شاراسىن ويلاستىرۋ قاجەتتىگى – الدەقاشان ءپىسىلىپ-جەتىلگەن ماسەلە، الاش-وردانىڭ 100 جىلدىعىن اتاپ ءوتۋ اۋقىمىندا ەلىمىزدىڭ وقۋ ورىندارىنىڭ، ەلدى مەكەندەرىنىڭ، بەكەتتەرىنىڭ، ياكي قالالارىنداعى كوشەلەرىنىڭ  ءبىرىن قوجىقوۆتار اۋلەتى اتىمەن اتاۋ سۇرانىپ تۇر.

الاش-وردا مەن ونىڭ جازىقسىز جازالانعان قايراتكەرلەرىن ەستە قالدىرۋ شارالارىن وسى مەرەكە اۋقىمىندا شۇعىل جۇزەگە اسىرۋدىڭ  تاۋەلسىزدىك  تۋىن  الىپ  جۇرەتىن  بولاشاق  ۇرپاق تاربيەسى ءۇشىن اسا قاجەت ەكەنىن ۇمىتپايىق.

بەيبىت قويشىباەۆ, قازاقستان «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى، جازۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى.

Abai.kz