ءحىح عاسىردىڭ 50 جىلدارىندا رەسەي يمپەرياسى شەشۋشى اسكەري قيمىلدار ارقىلى جەتىسۋ ولكەسىن جاۋلاۋعا كوشە باستايدى. العاشقى اسكەري جورىعى وتە ءساتسىز اياقتالعان سوڭ، كەلەسى جىلى تىكەلەي ورىس پاتشاسىنىڭ باقىلاۋىمەن تويشىبەك بەكىنىسىنە قارسى قايتادان مول اسكەر جاساقتالادى. بۇل اسكەردىڭ قۇرامىندا 883 جاياۋ اسكەر، 663 كازاك، 16 زەڭبىرەك پەن 100 راكەتاسى بار 170 زەڭبىرەكشى بولىپ، قامال بۇزاتىن اۋىر زەڭبىرەكتەرىن سانكت-پەتەربۋرگ پەن بريانسكىدەگى قارۋ ساقتايتىن قويمادان الدىرادى 1, 40-45 پ.
ورىس پاتشاسىنىڭ قاھارلى مول اسكەري كۇشتى ۇلى ءجۇز قازاقتارىنا قارسى جىبەرۋدەگى ماقساتى تويشىبەك بەكىنىسىن تالقانداپ قانا قويماي، كوتەرىلىس جاساعان قازاقتاردى جازالاپ، ورىس قارۋىنىڭ بەدەلىن قازاقتاردىڭ اراسىندا كوتەرۋ بولدى. ءسىبىر كورپۋسىنىڭ شتاب باستىعى اسكەري ەكسپەديتسيانىڭ باستىعىنا بەرگەن №31 قۇپيا نۇسقاۋىندا بىلاي دەيدى: «تويشىبەك بەكىنىسىن العان سوڭ، ونى جەرمەن-جەكسەن ەتىپ تەگىستەيسىز. سونىمەن قاتار، اسكەرىڭىزدەن جەڭىل جاساقتار قۇرىپ، بىلتىر كوتەرىلىس جاساعان قازاقتاردىڭ ەڭ باستى دەگەن باسشىلارىن جازالاڭىز. مۇمكىندىك بولسا، تويشىبەك، اجەكە، تىلەۋبەرگەن بيلەردى، قۇدايمەندى سۇلتاندى جانە رۇستەمنىڭ تۋىسقاندارىن ۇستاپ الىپ، ومبىعا جونەلتۋ ءۇشىن قاپالعا الىپ كەلىڭىز» 2, س.33.

ءحىح عاسىردىڭ 50 جىلدارىندا رەسەي يمپەرياسى شەشۋشى اسكەري قيمىلدار ارقىلى جەتىسۋ ولكەسىن جاۋلاۋعا كوشە باستايدى. العاشقى اسكەري جورىعى وتە ءساتسىز اياقتالعان سوڭ، كەلەسى جىلى تىكەلەي ورىس پاتشاسىنىڭ باقىلاۋىمەن تويشىبەك بەكىنىسىنە قارسى قايتادان مول اسكەر جاساقتالادى. بۇل اسكەردىڭ قۇرامىندا 883 جاياۋ اسكەر، 663 كازاك، 16 زەڭبىرەك پەن 100 راكەتاسى بار 170 زەڭبىرەكشى بولىپ، قامال بۇزاتىن اۋىر زەڭبىرەكتەرىن سانكت-پەتەربۋرگ پەن بريانسكىدەگى قارۋ ساقتايتىن قويمادان الدىرادى 1, 40-45 پ.
ورىس پاتشاسىنىڭ قاھارلى مول اسكەري كۇشتى ۇلى ءجۇز قازاقتارىنا قارسى جىبەرۋدەگى ماقساتى تويشىبەك بەكىنىسىن تالقانداپ قانا قويماي، كوتەرىلىس جاساعان قازاقتاردى جازالاپ، ورىس قارۋىنىڭ بەدەلىن قازاقتاردىڭ اراسىندا كوتەرۋ بولدى. ءسىبىر كورپۋسىنىڭ شتاب باستىعى اسكەري ەكسپەديتسيانىڭ باستىعىنا بەرگەن №31 قۇپيا نۇسقاۋىندا بىلاي دەيدى: «تويشىبەك بەكىنىسىن العان سوڭ، ونى جەرمەن-جەكسەن ەتىپ تەگىستەيسىز. سونىمەن قاتار، اسكەرىڭىزدەن جەڭىل جاساقتار قۇرىپ، بىلتىر كوتەرىلىس جاساعان قازاقتاردىڭ ەڭ باستى دەگەن باسشىلارىن جازالاڭىز. مۇمكىندىك بولسا، تويشىبەك، اجەكە، تىلەۋبەرگەن بيلەردى، قۇدايمەندى سۇلتاندى جانە رۇستەمنىڭ تۋىسقاندارىن ۇستاپ الىپ، ومبىعا جونەلتۋ ءۇشىن قاپالعا الىپ كەلىڭىز» 2, س.33.
پاتشا وكىمەتى جازالاۋشى ەكسپەديتسيانىڭ باستىعىنا قازاقتاردى جازالاۋدا تالاي رەت سىننان وتكەن، قازاق دالاسى مەن ءتىلىن، ءداستۇرىن جاقسى بىلەتىن پودپولكوۆنيك كاربىشەۆتى تاعايىندايدى. جازالايشى ەكسپەديتسيانىڭ اسكەري جورىعىن دايارلاي وتىرىپ، ورىس اسكەري اكىمشىلىگى جورىقتىڭ جاعدايىن وتە قۇپيا جاعدايدا ۇستايدى. ىلەنىڭ ارعى بەتىنە اتتاناتىن اسكەردى جورىققا دايارلاۋ تۋرالى بۇيرىق 1851 جىلى 7 ناۋرىزدا بەرىلەدى. ال اسكەر بولسا 1851 جىلى 18 مامىردا قاپالدان اتتانادى 1, 31 پ.
تويشىبەك قورعانىنا كەلەسى ەكىنشى جورىقتى دايارلاي وتىرىپ، ءسىبىر اسكەر باسشىلىعى بۇل ىسكە جەرگىلىكتى حالىقتىڭ باسقارۋشى توبىن تارتىپ، سول ارقىلى ءوز مىندەتىن جەڭىلدەتۋدەن ۇمىتتەندى. ءوز رەتىندە ۇلكەن وردا پريستاۆى كاپيتان پەرەمىشلسكي 1851 جىلعى 27 ناۋرىزداعى 15, 16 جانە 17 جولداۋىمەن اعا سۇلتاندار سوك، ءالي جانە تەزەكتىڭ ارقايسىسىنا ەكسپەديتسيا ءۇشىن 150 تۇيە جانە 25 اتتان دايارلاۋدى تاپسىرادى [3, 29-30 پپ].
بۇل الىمداردى سۇلتانداردان العاننان كەيىن، پاتشا اكىمشىلىگى ۇلى ءجۇز سۇلتاندارىنا تاعى دا قوسىمشا الىم سالادى. اسىرەسە، ورىس اكىمشىلىگى تەزەك تورەگە ەرەكشە ءۇمىت ارتادى. وسىعان بايلانىستى ۇلكەن وردا پريستاۆى پەرەمشلسكي ەكسپەديتسيا باستىعى كاربىشەۆكە 19851 جىلى 11 مامىردا بىلاي دەپ مالىمەت بەرەدى: «كورپۋس شتابىنىڭ باستىعى گ.كاگالنيكتىڭ تاپسىرماسى بويىنشا مەن ەكسپەديتسيانى جاراقتاندىرۋ ءۇشىن قاراۋىمداعى ۇلى ءجۇز قازاقتارىناڭ 400 تۇيە، 100 جىلقى جانە ولاردى الىپ جۇرەتىن 80 ادام بەرۋگە ءتيىس ەدىم. قازىرگى ۋاقىتتا 263 تۇيە، 71 جىلقى جانە 69 ادام جينادىم. ال قالعانىن قىتايدا كوشىپ-قونىپ جۇرگەن تەزەك سۇلتان اكەلۋگە ءتيىس ەدى. بىراق تەزەك سۇلتاننىڭ جايىلىمى الىستا بولعاندىقتان ول كەشىگىپ جاتقان شىعار» [3, 49-50 پپ].
ىلەنىڭ ارعى بەتىنە اتتاناتىن ەكپەديتسيانى جاراقتاۋ ءىسى قاپالدا ءجۇردى. ونى باسقارۋ باتىس ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورى گەنەرال-اديۋتانت اننەنكوۆتىڭ بۇيرىعىمەن 6-شى كازاك پولكىنىڭ كومانديرى پودپولكوۆنيك كاربىشەۆقا جۇكتەلدى. ەكسپەديتسياعا قاجەت كولىك مالدارى جانە ولاردى كۇتۋشى ادامدار كوكەك ايىنىڭ سوڭىنا قاراي قاپالعا كەلىپ جينالدى.
وسى اتقارىلعان دايارلىقتىڭ لوگيكالىق جالعاسى رەتىندە كاپيتان پەرەمىشلسكيگە 1-مامىرعا قاراي، ياعني گەنەرال-اديۋتانت اننەنكوۆتىڭ كەلۋىنە وراي قاپالعا ەكسپەديتسيا ىسىنە تارتۋعا بەلگىلەنگەن سۇلتاندار مەن بيلەردى جيناپ، ولارعا ەكسپەديتسيامەن بىرگە جۇرەتىندىگىن حابارلاماي، گەنەرال-اديۋتانتپەن كەزدەسۋگە شاقىرىلدىڭدار دەگەن سىلتاۋمەن قاپالدا ۇستاۋ تاپسىرىلادى. باسقاشا ايتقاندا ورىس بيلىگىنە سەنىمدى ادام رەتىندە بەلگىلەنگەن جانعازى، جوشى، ابىلەز، تەزەك سۇلتاندار، سارى جانە جايناق بيلەر تويشىبەك قورعانىن الۋعا اتتانعان ەكسپەديتسيامەن ونىڭ ءساتتى اياقتالۋىن قامتاماسىز ەتەتىن كەپىلدىك رەتىندە بىرگە جۇرۋگە ءتيىس ەدى. جوعارىدا بەلگىلەنگەن تىزىمدەگىلەردەن كەزدەسۋگە كەلگەندەرى جانعازى، جوشى جانە ابىلەز سۇلتاندار ەدى. تەزەك سۇلتان بۇل كەزدەسۋگە قىتاي جاقتاعى بەتتە بولۋىنا بايلانىستى كەلمەي قالادى.تەزەك سۇلتاننىڭ ورنىنا ءدۇرالى سۇلتان شاقىرىلادى [3, 52-53 پپ].
تويشىبەك بەكىنىسىنە جەتكەن ورىس اسكەرى بەكىنىستىڭ بوس تۇرعانىن كورەدى. ورىستاردىڭ مول اسكەرمەن شىعايىن دەپ جاتقانىنان حاباردار بولعان تويشىبەك باستاعان رۋباسشىلارى مەن قىپشاقتار، جاقسى قارۋلانعان باسقىنشىلارعا توتەپ بەرە الماسىن ءبىلىپ، بۇكىل ەلىن جيناپ، شۋدىڭ ارعى بەتىندەگى قوقاندىقتاردىڭ يەلىگىنە كوشىپ كەتەدى. ورىس اسكەرىنىڭ تويشىبەك بەكىنىسىن الۋى جەتىسۋ ولكەسىنە رەسەي بيلىگىنىڭ ورناعانىنىڭ بەلگىسىنە اينالدى. پاتشا وكىمەتى ۇلى ءجۇز قازاقتارىنىڭ قايتادان باس كوتەرۋىنەن قورقىپ، جازالاۋشى اسكەردىڭ ءبىر بولىگىن قالدىرىپ كەتەدى. جەتىسۋ ولكەسىندە رەسەي بيلىگىن كۇشەيتۋدى كوزدەگەن باتىس ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورى گاسفورد ولكەگە بەكىنىس سالىپ قانا قويماي، بۇل جەرگە ۇلى ءجۇز قازاقتارىنىڭ پريستاۆىن كوشىرىپ، ونىڭ قاسىندا اسكەر ۇستاۋدى ۇسىنادى. 1853 جىلى شىلدە ايىندا قاپالدان مايور پەرەمىشلسكي باستاعان ورىستاردىڭ ءبىر روتا جاياۋ اسكەر جانە ەكى ءجۇز كازاگى بار اسكەر كەلەسى ءبىر جورىققا اتتانادى. ماقساتى قىرعىز مانابى ورمون نيازبەكوۆتىڭ رەسەي بيلىگىنە ءاتۋ تۋرالى ءوتىنىشىن قاناعاتتاندىرۋ، ال تۇپكى ويى ىلەنىڭ ارعى بەتىندە ناقتى تىرەك بولاتىن بەكىنىستىڭ ورنىن انىقتاپ، پاتشالى رەسەيدىڭ بيلىگىن ءبىرجولا ورناتۋ بولىپ تابىلدى 4, 11 پ.
ىلەنىن ارعى بەتىنە وتكەن ورىس اسكەرىنە قازاقتار بارىنشا قارسىلىق كورسەتەدى. ولكەدەگى قازاقتاردىڭ قارسىلىعىنىڭ كۇشەيگەنى سونشالىقتى، پەرەمىشلسكي اسكەرىنىڭ ءبىر بولىگىمەن ەسىك وزەنىنەن قاسكەلەڭ جانە شامالعان وزەندەرىنىڭ باتىسىنا، ۇزىن قارعاش وزەنىنىڭ بويىنا جورىقتار جاساپ، قازاقتاردىڭ مالدارىن تارتىپ الۋعا ءماجبۇر بولادى. پەرەمىشلسكي بۇل تۋرالى بەرگەن مالىمەتىندە بىلاي دەيدى: «ورىستاردى تەك اتاقتى قازاقتار عانا قولدادى، ال جالپى حالىق بىزگە جاۋلىق نيەت كورسەتتى» 5, س.75-76.
1854 جىلى ورىستار ۇلى ءجۇز قازاقتارىنىڭ قارسىلىعىنا قاراماستان الماتى دەپ اتالاتىن قازاقتاردىڭ ەرتەدەن كەلە جاتقان قورعانىنىڭ ورنىنا ۆەرنىي بەكىنىسىن تۇرعىزادى. «ورىستار جەتىسۋعا كەلگەندە ۇلى ءجۇزدىڭ دۋلات رۋىنىڭ ەگىن ەگەتىن جەرىنىڭ ورتاسىنان ۆەرنىي بەكىنىسىنىڭ نەگىزىن قالادى. بەكىنىس جەرگىلىكتى حالىق ءۇيىندىسىن «قامال» دەپ اتاعان ەسكى الماتى قالاسىنىڭ ورنىنا سالىندى»،-دەپ كورسەتەدى پروفەسسور ا.ن.بەرنشتام [6, س.17].
گاسفورد ۇلى ءجۇز قازاقتارىندا دا، قىرعىزداردىڭ اراسىندا دا رۋارالىق تالاس-تارتىستى كۇشەيتىپ، ولاردى بىرىمەن-ءبىرىن اتىستىرىپ، شابىستىرۋ ارقىلى ولاردى السىرەتىپ، ورىستاردىڭ بيلىگىنە مويىنسىنۋىنا قول جەتكىزۋگە ۇمتىلدى. «جابايىلاردىڭ ىسكەرلىگىن جويىپ جىبەرۋ ءۇشىن گاسفورد ءارتۇرلى رۋلار وكىلدەرىنىڭ نامىسىنا تيىسە وتىرىپ، ولاردىڭ اراسىنا وت تاستاۋعا ۇمتىلدى، - دەپ جازادى م.ا.تەرەنتەۆ، - مىسالى، ولاردىڭ بىرەۋىنە ەكىنشىسىن جەڭۋدە اسكەري كومەك بەرۋگە ۋادە بەردى، بىراق ەسەسىنە گاسفورد ولاردان ءبىر-اق نارسەنى - بىزگە جاۋ رۋلاردى شابۋىلداپ، بارىمتالاۋدى تالاپ ەتتى. سونىمەن قاتار ول بىزگە ءىش تارتقان رۋلار مەن بيلەۋشىلەرىن مول سىيلىق پەن وفيتسەرلىك شەندەرگە قارىق قىلدى. تاعى روتميسترلەر مەن پولكوۆنيكتەردىڭ شاپاندارىن بەزەندىرگەن اشەكەي پوگوندار (ەپولەتتەر) دالا ۇلدارىنىڭ مەنمەندىگىن عانا ەمەس، ءبىزدىڭ جاعدايىمىزدىڭ دا قيىندىعىنا كۋا ەدى» [7, س.232].
راسىندا ورىس وتارلاۋشىلارىنىڭ ايداپ سالۋىمەن جەتىسۋداعى سۇلتانداردىڭ، بيلەردىڭ ءوزارا بىرلىگى بۇزىلىپ، رۋلار اراسى شيەلەنىسە ءتۇستى. مىسالى، تەزەك تورەگە قارايتىن البانداردىڭ 200-دەن اسا اۋىلى ورىستاردىڭ بۇيىرۋىمەن ىلەنىڭ سول جاعاسىنا كوشىپ، تەزەكتىڭ قول استىندا 100-دەي-اق اۋىل قالادى [8, 41 پ].
بۇل جاعداي الباندار مەن دۋلاتتاردىڭ ءوزارا شابىسۋىنا، الباننىڭ قىزىلبورىك تارماعىنىڭ قايشىبەكتىڭ مالدارىن بارىمتالاۋعا، ال ادامسارت سۇلتانمەن، ءالي سۇلتانمەن جانە تويشىبەك باستاعان قازاق-قىرعىزدىڭ ىلەنىڭ سول جاعاسىنداعى تەزەكتىڭ بيلەۋىندەگى الباندار اۋىلىن شابۋىنا الىپ كەلەدى.
تەزەك تورەنىڭ ۇلكەن وردا پريستاۆى پەرەمشلسكيگە جازعان حاتىنان البانداردىڭ جاعدايى قانداي اۋىر حالدە بولعانىن كورسەتەدى. «دۋلاتتار،-دەپ جازادى تەزەك تورە، - الباندار مەن سۋانداردىڭ كوپتەگەن مالدارىن تارتىپ العاننان كەيىن، ولار دۋلاتتاردان قاۋىپتەنىپ قاشۋدا. ءبىز كوپتەن بەرى پاتشانىڭ بيلىگىندەمىز، بىراق دۋلاتتاردان ءبىز وتە ازبىز، ەگەردە ءسىز كومەك بەرمەسەڭىز، وندا دۋلاتتار ءبىزدى ءتىرى قالدىرماس. ويتكەنى ولار مالدى بىلاي قويىپ، ايەلدەر مەن بالالاردى تارتىپ الۋدا. تارتىپسىزدىكتەردىڭ باسىندا ديقانباي تۇر. ال مالدارىمىزدىڭ كوپشىلىگى ديقانبايدىڭ باۋىرلارى قارابەك پەن تاستانبەكتىڭ يەلىگىندە» [9, 35 پ].
ءوز كەزەگىندە البانداردا دۋلاتتاردىڭ اۋلدارىن شاۋىپ، مالدارىن بارىمتالاپ كەتىپ وتىرعان. وعان دۋلاتتاردىڭ ءبيى تۋعانباي قويگەلديننىڭ پريستاۆقا جازعان ءوتىنىشى دالەل بولا الادى. وندا بىلاي دەلىنگەن: «اعا سۇلتان تەزەك نۇرالينگە قاراستى البانداردىڭ 70-80 ادامى مۇكىر شىڭىنداعى جانىستاردىڭ جايىلىمىنا قونىستانعان 25 اۋىلىنا باس سالىپ 97 تۇيەسىن ايداپ كەتەدى. سىزدەن وتىنەرىم تەزەك سۇلتان وسى مالداردى قايتارىپ بەرسە ەكەن» [9, 39 پ].
ورىستاردىڭ دەم بەرۋىمەن بولعان ۇلى ءجۇز قازاقتارىنىڭ اراسىندا رۋارالىق قاقتىعىستار بۇكىل جەتىسۋ ولكەسىن شارپىدى. «الباندار مەن دۋلاتتاردىڭ جاۋلاسقانى سونشالىق، الماتى مەن تالعاردىڭ اراسىنداعى جولمەن جولاۋشىلار جۇرە الماي قالدى» [10, 12 پ]، - دەپ حابارلايدى ورىس شەنەۋنىگى. جەتىسۋ ولكەسىندە جولاۋشىلار عانا ەمەس، ساۋداگەرلەر دە شابۋىلدارعا ۇشىرادى. بۇل جاعدايدى تەزەك تورە دە راستايدى. «ءوزىڭىز ەستىگەندەي، دۋلاتتار جالعىز ءبىزدى عانا ەمەس، ساۋداگەرلەردى ءولتىرىپ، ولاردىڭ مالدارىن وزدەرىنە الىپ قويۋدا» [9, 39 پ].
ۇلى ءجۇز قازاقتارىنىڭ شۋدىڭ ارعى بەتىنە ىعىسۋىنان ولاردىڭ كورشىلەرى - قىرعىزدار دا جايىلىمدىق جەرلەردىڭ تاپشىلىق كورىپ، قازاقتار تاراپىنان جاسالعان بارىمتانىڭ زاردابىن تارتتى. ونى قىرعىزدىڭ بۇعى رۋىنان مالىن البانداردىڭ توناپ الۋىنا بايلانىستى تۇسكەن ارىز-شاعىمعا وراي تەزەك م.د.پەرەمىشلسكيگە 1855 جىلى بەرگەن جاۋابىنان كورەمىز: «ۇلى ءجۇز ءۇيسىن، البان، سۋان، دۋلات، جالايىر،قىرعىز-قازاق قۇزىرىنداعى پولكوۆنيك پريستاۆ پرەمىشلسكيگە!
ۇلى ءجۇز البان، سۋان ەلىن بيلەپ تۇرعان اعا سۇلتان تەزەك نۇرالىۇلىنان:
ءسىزدىڭ جازعان حاتىڭىزدى الدىق. قىرعىز قايشىبەك تۋرالى بىزگە جازعان ەكەنسىز. ەندى مەن ءسىزدىڭ قۇزىرىڭىزعا باعىنامىن.ءسىز ۇلى ءجۇز ءۇيسىن، سۋانعا قىرعىز-قازاقتاردىڭ پريستاۆ پولكوۆنيگىسىز. مەن بۇرىن ءوزىمىزدى البان-سۋان دەگەن ەلگە اعا سۇلتان دەپ ءبىلۋشى ەدىم. بۇگىندە قىرعىز قايشىبەك پە، الدە نوعاي فايزوللا ما؟ ءسىزدىڭ قۇزىرلارىڭىزعا ارىزىمىز، ۇسىنىسىمىز مىناۋ: ءبىزدىڭ البان دەگەن ەلدەگى قىرعىز قايشىبەكتىڭ مالىن الىپ بەر دەگەن ەكەنسىز. بۇگىندە ءوزىم بەك اۋرۋمىن. ءبىزدىڭ البان دەگەن ەلدە قايشىبەكتىڭ مالى بولسا، ءبىتىرىپ الىپ بەرگەنىڭىز بەك جاقسى بولار ەدى» [11, 30 ب].
ناتيجەسىندە پاتشا وكىمەتى جەتىسۋ ولكەسىن مەكەندەگەن قىرعىزداردىڭ دا ىشكى ىسىنە ارالاسىپ، جەر داۋى ارقىلى ءبىر-بىرىنە قارسى قويىپ، السىرەگەن قىرعىزداردى ءوز جاعىنا شىعارىپ وتىرعان. جەتىسۋ ولكەسىن مەكەندەگەن قىرعىز رۋلارىنىڭ سول كەزدەگى نەگىزگى جەرى ىستىقكولدىڭ اۋماعى مەن كۇنگەيدىڭ سولتۇستىگى جانە تەرىسكەيدىڭ وڭتۇستىگىنە دەيىن سوزىلىپ جاتتى 12, س.10.
جەتىسۋ قىرعىزدارىنداعى جەر داۋى نەگىزىنەن ءىرى رۋلاردىڭ اراسىندا ءجۇرىپ، ونىڭ ىشىندە سارىباعىشتار مەن بۇعىلاردىڭ جەر ءۇشىن تالاس-تارتىسى كوپتەگەن قىرعىزداردىڭ ولىمىنە الىپ كەلگەن. تەزەكتىڭ زامانداسى بورومباي ماناپ ءوزىنىڭ ورىس بيلىك ورىندارىنا جازعان حاتتارىندا ءومىر سۇرگەن ۋاقىتى تۋرالى بىلاي دەگەن ەدى: «بۇل جەرلەرگە قوقاندىقتار دا، قىتايلىقتار دا كەلسە دە ەش نارسەگە شاماسى جەتپەيتىن». 13, س.8.
سارىباعىشتاردان بىرنەشە رەت جەڭىلىپ، السىرەگەن بۇعىلار ورىس اكىمشىلىگىنەن كومەك سۇراپ، رەسەيدىڭ بيلىگىنە وتۋگە نيەتى بار ەكەنىن ايتادى. بۇعىلاردىڭ شەشىمىن قاناعاتتاندىرعان پاتشا وكىمەتى ولاردى سارىباعىشتاردان قورعاۋ ءۇشىن كازاك اسكەرلەرىن جىبەرەدى. 1856 جىلى 13 تامىزدا ەساۋل بۋتاكوۆ باستاعان 200 كازاگى، 1 روتا جاياۋ اسكەر جانە زەڭبىرەگى بار ورىس اسكەرى قاستەك اسۋى ارقىلى سارىباعىشتاردىڭ قونىستارىنا تۇتقيىلدان باسىپ كىرىپ، جايىلىپ جۇرگەن بارلىق مالدارىن ايداپ كەتەدى. بىراق سارىباعىشتار ەستەرىن تەز جيناپ الىپ، اسۋعا كوتەرىلە بەرگەن ورىس اسكەرىن جان-جاقتان قورشاپ الىپ، تاباندى تۇردە شايقاسادى. سارىباعىشتاردان بۇنى كۇتپەگەن ورىستار، ايداپ كەلە جاتقان مالدارىن تاستاي سالا، قاشا سوعىسادى. 20 تامىزدا 8 ادامى ءولىپ، 30 ادامى جارالانعان ورىس اسكەرى كوپ شىعىنمەن ۆەرنىيعا ورالادى 5, س.462.
سارىباعىشتار مەن بۇعىلاردىڭ اراسىندا بولعان رۋارالىق جانجالعا تەزەك تورە دە بەلسەندى ارالاسقان ۇلكەن وردا پريستاۆىنىڭ كورپۋس كومانديرىنە بەرگەن مالىمەتىندە قىرعىز رۋلارىنىڭ اراسىندا بولعان اياۋسىز سوعىسپەن قاتار تەزەك تورەگە بايلانىستى دەرەكتەر كەلتىرىلەدى.
وندا بىلاي دەلىنگەن: «ورمان ولگەننەن كەيىندە، - دەپ باياندايدى پريستاۆ پەرەمىشلسكي گەنەرال-گۋبەرناتورعا، - سارىباعىشتار مەن بۇىلاردىڭ اراسىندا تاعى دا قاقتىعىستار بولىپ، وندا بۇعىلاردىڭ 50 ادامى ءولىپ، بۇكىل ەگىندەرى تاپتالىپ، كوپتەگەن دۇنيەلەرىنەن ايرىلادى. قازىرگى ۋاقىتتا ورماننىڭ بالالارى بۇعىلاردى جويۋ ءۇشىن جانتاي ماناپقا قوسىلعان جانە سۇلتىلاردىڭ ماناپى جانعاراشتان كومەك سۇراۋدا. وسى جاعدايلاردان سوڭ بورومباي ماعان قايشىبەك ماناپ ارقىلى حات جىبەرگەن. حاتتا ول البانداردىڭ سۇلتانى تەزەكتەن قىسىم كورىپ جاتقانىن جازىپ شاعىمدانىپتى. حاتتى العاننان كەيىن مەن تەزەك سۇلتاننىڭ قىرعىز رۋلارىنىڭ ىسىنە ارالاسۋى تۋرالى ءسىزدىڭ بۇيرىعىڭىزدى وعان جەتكىزىپ، البانداردىڭ بۇعىلارعا جاساپ جاتقان تارتىپسىزدىكتەرگە تيىم سال دەپ نۇسقاۋ جىبەردىم. سونىمەن قاتار بورومبايعا ورماننىڭ بالالارىمەن جانتاي جانە جانعاراشتىڭ ارالارىنداعى وداقتى بۇزۋعا، ياعني، دالىرەك ايتساق ۇلى ءجۇز قازاقتارىنىڭ سۇلتى جانە سارىباعىشتارعا قارسى جاۋلاستىقتى قولداۋعا ۋادە بەردىم. ويتكەنى وسىنداي جاعدايدا عانا ولار بۇعىلارعا قارسى شىعا المايدى. ال ەگەردە ۇلى ءجۇز قازاقتارى سۇلتى جانە سارىباعىشتارمەن جاۋلاسپاي، بەيبىت تۇرسا، وندا بۇعىلارعا ۇلكەن قاۋىپ تونگەن بولار ەدى. ماعان بەلگىلى بولعانداي تەزەك سۇلتان بۇل جانجالدارعا اشىق تۇردە قاتىسپاسا دا، قۇپيا جاعدايدا ورماننىڭ بالالارىن قولداۋدا. سۇلتان تەزەكتىڭ بۇل ءىس-ارەكەتتەرى ءبىزدىڭ جوسپارىمىزعا ۇلكەن نۇقسان كەلتىرۋى مۇمكىن» 14, 1-2 پپ.

<!--pagebreak-->
پاتشا وكىمەتىنىڭ بۇعىلارعا كومەك بەرۋدەگى تۇپكى ماقساتى - قىرعىزداردىڭ رۋارالىق ارازدىعىن ءوز مۇددەسىنە پايدالانىپ، بۇعىلار ارقىلى شۋ القابىنداعى قىرعىزدارعا بيلىگىن ورناتۋ بولدى. باتىس ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورىنىڭ الاتاۋ دۋاندىعىنىڭ باستىعىنا بەرگەن №816 نۇسقاۋىنا نازار سالساق، وندا: «شۋ بويىنداعى قوقاندىقتاردى ىعىستىرىپ، وعان تولىق بەكىنىپ العانشا بۇعىلاردى قورعاۋعا ۋاقىتشا اسكەر جىبەرىڭىز. سول ارقىلى بۇكىل قىرعىز رۋلارىن باعىندىرامىز» دەلىنگەن 15, 3 پ. دەگەنمەن قىرعىزداردىڭ اراسىندا بولعان ازامات سوعىسىنىڭ ۋشىققانى سونشالىقتى ورىستار قىرعىزدىڭ ىشكى ماسەلەلەرىن شەشۋدە دارمەنسىزدىك كورسەتتى. مىسالى، ۇمبەتالى ورمانۇلىنىڭ الباندار ۇستىنەن ايتقان شاعىمىنا قاراي كولپاكوۆسكي ونىڭ ءوزىن نەگە سارىباعىشتاردى جەڭىپ كەتكەن بۇعىلارعا شاعىم ايتپادى دەپ كىنالايدى، سودان سوڭ ۇمبەتالىنى الباندارعا جاقىنىراق كوشىپ كەلۋگە شاقىرىپ، الباندار ارقىلى ۇمبەتالىنى جازالاۋدىڭ ءساتىن ىزدەيدى. كولپاكوۆسكي سارىباعىشتار ماسەلەسىن شەشۋگە ارالاسىپ، ولارعا ءىش تارتقان تەزەك تورەنى دە كىنالاپ، قوقاندىقتارعا قارسى وترياد كەلگەندە كەرەك بولار دەپ، جازالاۋدى كەيىنگە قالدىرا تۇرايىق دەگەن توقتامعا كەلەدى. ال قىرعىزدىڭ ۇمبەتالىسىن جازالاۋدا تازابەككە، مالايعا، ءىشىنارا دۋلاتتارعا جانە سۇرانشىعا سەنەمىن دەيدى [15, 10-11 پپ].
پاتشا اكىمشىلىگىنىڭ بۇعىلاردى قورعاۋداعى ەكىنشى ماقساتى - ەگەر دە سارىباعىشتار قىرعىزداردىڭ ءىرى رۋى جانە بىردەن-ءبىر باسەكەلەسى بولىپ تابىلاتىن بۇعىلاردى تولىق وزدەرىنە باعىندىرسا، وندا سارىباعىشتار قىرعىزداردىڭ باسىن بىرىكتىرەدى دەپ قاۋىپتەنەدى. سونداي-اق ورىستار قوقاندىقتاردىڭ بۇعىلاردى وزدەرىنە قاراي تارتقانىن ەستىپ، 1859 جىلدىڭ كۇزىندە قىرعىز رۋلارى مەكەندەگەن ىستىقكولگە تىڭشى قىلىپ، فايزۋللا نوعاەۆتى اتتاندىرادى. ونىڭ مىندەتىنە قوقان-قىرعىز قاتىناستارىنداعى بايلانىستارىن ءبىلۋ كىردى [16, 7-8 پپ].
سونىمەن قاتار بۇعىلاردىڭ رەسەي ىقپالىنان شىعىپ، قوقاندىقتاردان پانا ىزدەپ كەتپەس ءۇشىن جانە ولاردى وزدەرىنە تارتۋدا ۇلى ءجۇز باسشىلارىن پايدالانۋعا كىرىسەدى. ويتكەنى 1846 جىلدىڭ ورتاسىنا قاراي كەنەسارى مەن قىرعىزداردىڭ اراسىندا بولعان سوعىس كەزىندە ەكى جاق ۋاقىتشا بىتىمگە كەلىپ، ءبىراز تىنىشتىق ورنايدى.
تاريحي دەرەكتەردىڭ مالىمەتتەرىن سارالاپ، سالىستىرىپ، تالداپ قاراعاندا، ەلارالىق تاتۋلىققا قىرعىز ماناپتارىمەن قاتار، دۋلاتتاردىڭ باسقارۋشىسى ءالي تورە، رۇستەم تورە، تەزەك تورە، سىپاتاي بي، بولتىرىك شەشەن، سارىباي بي، ديقانباي بي، تويشىبەك بي جانە ۇلى ءجۇزدىڭ باتىرلارى سياقتى قىرعىزدارمەن بۇرىننان جاقسى دوستىق قاتىناستارى بار بەلگىلى كىسىلەرى مۇرىندىق بولعان ەدى. اسىرەسە، پاتشا اكىمشىلىگى بۇكىل جەتىسۋعا تانىمال تەزەك تورەنى بەدەلىن پايدالانۋعا تىرىسىپ باققان.
وسىعان بايلانىستى 1856 جىلدىڭ ەكىنشى جارتىسىندا تەزەك تورە اۋىلىندا ورىستىڭ اتاقتى ساياحاتشىسى پ.پ.سەمەنوۆ بولادى. ورىستىڭ ساياحاتشىسى پ.پ.سەمەنوۆ تەزەكپەن 1856 جىلى البان-دۋلاتتاردىڭ سيەزىندە تانىسىپ، وندا تەزەك تورە ونى ءوزىنىڭ تولەڭگەتتەرىمەن بۇعى رۋىنىڭ ماناپى بورومبايدىڭ ىستىقكولدىڭ جاعالاۋىنداعى قونىسىنا اپارىپ تاستاۋعا كەلىسەدى. سەمەنوۆ رەسەيلىك بوداندىققا باس يگەن بۇعى رۋىن قوقان حاندىعىنىڭ قامقورىندا بولعان سارىباعىش رۋىمەن تاتۋلاستىرۋدى ماقسات ەتىپ قويادى. تەزەك تيان-شان ماڭىنداعى بيلىك ءۇشىن كۇرەستە ۆەرنىي، قاپال قالالارىنداعى ورىستاردىڭ وتارشىل بيلىك ورىندارىنىڭ كومەگىنە سۇيەنبەك بولدى. تەزەكتىڭ ورىس اكىمشىلىگىنە دەگەن ادالدىعى سونشالىقتى، ول پەتەربورداعى باس شتابتىڭ ارنايى تاپسىرماسىمەن ساياحات جاساعان سەمەنوۆتى قورعاپ، ونى الىپ جۇرۋگە شەشىم قابىلدايدى.
بۇل تۋرالى پ.سەمەنوۆتىڭ ءوزى بىلاي دەپ جازعان بولاتىن: «مەنىڭ تەزەكپەن جاقىنىراق ارالاسۋىم ەرەكشە تەز بولدى، سەبەبى ول، ءوزىن ءتان اقىلىمەن ونىڭ ءرولى قاي جەردە باستالىپ، قاي اياقتالاتىنىن جاقسى ءتۇسىندى جانە وزىنە پايدالى جاعىن الا وتىرىپ، بورومبايدىڭ يەلىگىندە بولعان كەزىمدە ءوزىنىڭ سالتاتتىلارىن مەنىڭ قاراۋىما تولىعىمەن بەردى». 17, س.161.
شىندىعىندا، تەزەك بورومبايدى سارىباعىشتاردىڭ تۇتقىنىنان بوساتىپ الىپ شىعۋعا، سونىمەن قاتار ونىڭ تەرىسكەي الاتاۋ جانە زاۋكەن القاپىنداعى جەرلەرىن قايتارىپ بەرۋدە كومەگىن ايامايدى. تەزەكتىڭ ەرىپ جۇرۋگە تاڭداپ الىنۋى بىرنەشە سەبەبتەن تۇردى: 1. ول قازىرگى الماتى وبلىسىندا كوشىپ جۇرگەن رۋلاردىڭ قونىستارىنا يەلىك جاساۋ ءۇشىن رەسەيدىڭ كومەگىن ارقىلى جۇزەگە اسىرۋدى ويلادى. 2. كورشى قىرعىزدىڭ بۇعى رۋىمەن جانە جەكە ءبورومبايدىڭ وزىمەن جاقسى قارىم-قاتىناستا بولعاندىقتان. 3. تەزەك ۇلى جۇزدە ىقپالدى بيلەۋشى بولدى جانە باتىر، شەشەندىگىمەن ەلگە تانىلىپ، ءارتۇرلى داۋلاردا اككى تورەشى رەتىندە ءوزىن كورسەتتى. 4. ونىڭ اسكەرى 1500 سالت اتتىدان تۇردى. «800 سالت اتتىسىمەن سۇلتان تەزەك،-دەپ جازادى پ.پ.سەمەنوۆ تيان-شانسكي،-شىنىمەنەن ورىستارمەن بىرگە بۇعىلارعا كومەككە كەلەدى. ناتيجەسىندە سارىباعىشتاردان بۇعىلاردىڭ جەرى عانا ەمەس، بۇكىل تەرىسكەي بوساتىلادى. تەزەكتەن قاشقان سارىباعىشتار قوقاننىڭ قامالدارىنا بارىپ تىعىلادى» 18, س.266.
سونىمەن تەزەكتىڭ كومەگىمەن رەسەي ءوز جاعىنا قىتاي يمپەراتورىنىڭ تاۋەلدىلەرى بولىپ سانالاتىن جانە قوقاندىقتاردىڭ ىقپالىنا وتپەك بولعان بۇعىلاردى تارتىپ الدى. پ.پ.سەمەنوۆكە الاتاۋ وكرۋگى پريستاۆى م.د.پرەمىشلسكي وزگە ەمەس ءدال تەزەكتى تيان-شانعا بارار ساپاردا سەرىك ەتىپ تاڭداپ بەرۋى ونىڭ بۇكىل جەتىسۋعا، سونىمەن بىرگە كورشىلەس قىرعىزدارعا اتى تانىمال، ءارى سىيلى تۇلعا ەكەندىگىن، 1500-دەي جەكە جاساعى بار قۋاتتى سۇلتان ەكەندىگىن، شوقان ءۋاليحانوۆ سەكىلدى ساياحاتشىنىڭ الىس تا بولسا، اعايىنداس تۋىسى ەكەندىگىن دە ەسكەرسە كەرەك.
پ.پ.سەمەنوۆ تەزەك جونىندە قۇرمەتپەن: «جەتىسۋدا ءوزىنىڭ اقىل جانە باتىلدىعىمەن بەلگىلى ... بۇكىل قىرعىز دالاسىنا تانىمال ... ايلاكەر سۇلتان. بۇكىل ۇلكەن وردادا باتىر اتانعان تەزەكپەن جاقىنىراق تانىسقاننان كەيىن، مەن شىنىندا دا اتاقتى اداممەن كەزدەسكەنىمدى ءتۇسىندىم. تەزەك 40-تان ءسال اسقان، ۇزىن بويلى، اشىق كەلبەتتى، اقسۇيەك قىرعىز ءپىشىندى، «اق سۇيەك» مانەرلى ادام. ونىڭ شىعۋ تەگى، تۋا بىتكەن تالانتى، جاس كەزىندەگى جاقسى جاعدايلار ودان شىن مانىندەگى اتاقتى ادامدى جاساپ شىعارعان... مەنىڭ تەزەكپەن جاقىنداسۋىم وتە تەز بولدى، ويتكەنى ول وزىنە ءتان اقىلدىلىعىمەن ءوز ءرولىنىڭ قاي جەردە باستالىپ ايدان اياقتالاتىنىن ءتۇسىندى، جانە مەن بورامبايدا بولعان كەزدە ءوزىن سالت اتتىلارىمەن قوسا مەنىڭ تولىق بيلىك ەتۋىمە بەرۋدى پايدالى سانادى» 17, س.167.
پ.سەمەنوۆ ءوزىنىڭ باستى مىندەتى تيان-شان اۋماعىنىڭ گەوگرافيالىق ءتۇسىرىلىمىن جۇرگىزۋ تەزەك تورە مەن ونىڭ جاساقشىلارىنىڭ كومەگىمەن جۇزەگە اسقاندىعىن جازادى: «تەزەكپەن جاقسىلاپ تانىسقاننان كەيىن مەن مۇنداي وداقتاسپەن ءوزىمنىڭ ەڭ باستى ارمانىم - ورتا ازيانىڭ تۇكپىرىنە، وسىعان دەيىن گەوگرافيا عىلىمىنىڭ قولى جەتپەگەن ازيا قۇرلىعىنىڭ ورتالىق تاۋلى جۇيەسىنىڭ - تيان-شانعا رەسەي جاعىنان جول سالۋدى جۇزەگە اسىراتىنىمدى ءتۇسىندىم» 17, س.168.
وسىعان بايلانىستى پ.سەمەنوۆتىڭ جازبالارىندا تەزەكتىڭ بەينەسىنە كوپ كوڭىل بولگەندىگىنە تاڭدانۋعا بولمايدى. ويتكەنى ءوزىنىڭ اتاقتى تيان-شانعا ساياحاتىندا ونى ەرتىپ جۇرۋگە جانە قورعاۋعا كەلىسكەن تەزەكتىڭ كومەگىمەن عانا مۇمكىن بولعاندىعىن پ.پ.سەمەنوۆ وتە دۇرىس ايتقان. ورىس گەوگرافيا عىلىمىنا كورسەتكەن اقىسىز قىزمەتى ءۇشىن پ.پ.سەمەنوۆ تەزەككە ريزاشىلىعىن بىلدىرگەن.
ءسويتىپ، تەزەكتىڭ كومەگىمەن پ.پ.سەمەنوۆ پەتەربور باس شتابىنىڭتيان-شانعا-ورتالىق ازيانىڭ تۇكپىرىنە بويلاي ساياحات جاساپ جانە اسكەري ماڭىزى بار مالىمەتتەر جينا دەگەن تاپسىرماسىن مۇلتكىسىز ورىنداپ شىعادى، ءارى وسى ساپارىنا ءدان ريزا بولىپ، قايتار جولىندا ومبىداعى گەنەرال-گۋبەرناتور گاسفورتقا شوقاندى قاشقارعا جىبەرۋ كەرەك دەگەن وي تاستايدى جانە ونىڭ بۇل ويىن شوقان تابىستى جۇزەگە اسىرادى.
اعا سۇلتان تەزەك تە ورىس وتريادى كومەگىمەن كىشى سۇلتان تازىبەكتى وزىنە سالىق تولەپ تۇرۋعا كوندىرىپ، ەكىنشىدەن، قىرعىزداردىڭ بۇعى رۋىنىڭ ماناپى بورانبايدىڭ سارىباعىشتار تارتىپ العان جەرىن قايتارىپ الۋىنا جاردەمدەسىپ، بۇل ءۇشىن بورانبايدىڭ سىي-سياپاتىن قوسا الىپ قايتادى.
بۇعى رۋى اراسىندا ورىس ىقپالىنىڭ كۇشەيۋىنە دە سەپتىگىن تيگىزەدى. پ.پ.سەمەنوۆ ايتپاقشى، تەزەك تورە «ءوزىنىڭ ءرولى قاي جەردەن باستالىپ، قاي جەردە اياقتالاتىنىن جاقسى ءبىلدى».
تيان-شانداعى ءوز زەرتتەۋلەرىن اياقتاعان سوڭ پ.پ.سەمەنوۆ تەزەكتىڭ اۋلىنا سوققاندا ونى قۇرمەتپەن قارسى الادى. بۇل جونىندە سەمەنوۆ ءوز ەستەلىكتەرىندە بىلي دەپ جازادى: «... ماعان ءوزىنىڭ وتباسىن، ونىڭ ىشىندە ءوزى ماقتان تۇتاتىن ۇلىن تانىستىردى. ونىڭ باسىنا مەن سىيعا تارتقان، قازاندا جاسالعان وتە باي، التىنمەن تىگىلگەن، بارقىت تاقيانى كيگىزگەن. ول تەزەكتىڭ ۇلكەن باسىنا تار بولعان سياقتى. ءبىز تۇستەن كەيىنگى ۋاقىتتا بىرگە بولدىق جانە تەزەكتىڭ ۇيىندە قوندىق» 18, س.165. ساياحاتشىعا ەرىپ جۇرگەن تومسكىلىك سۋرەتشى پ.م.كوشاروۆ تەزەكتىڭ سۋرەتىن سالعان. ول جىلى ءارى باي شاپاندا، ادەمى شالبارمەن، قۇندىز بورىكپەن سالىنعان. كوزدەرىنىڭ جانارى وتكىر. مۇرتتى جانە ازداعان ساقالى بار. اقىلدى ءارى تاباندى ادامنىڭ بەت ءپىشىنى. وعان دەگەن ەكى جاقتى پىكىرگە قاراماستان ول ەرىكسىز ۇناعان. 1858 جىلى پورۋچيك اسكەري اتاعىنا جانە كۇمىس سەمسەر مەن قارۋ اسىناتىن التىن بەلبەۋگە يە بولادى. پورۋچيك اسكەري شەنى تەزەك تورەگە «حومەنتوۆسكي مەن سەمەنوۆ تيان-شانسكيدىڭ جەر زەرتتەۋ پارتياسىنا كورسەتكەن كومەگى ءۇشىن» باتىس-ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورى گاسفورتتىڭ بۇيرىعىمەن بەرىلگەن 19, 3-4 پپ.
ءحىح عاسىردىڭ ءى جارتىسىندا باستالعان رەسەي يمپەرياسىنىڭ جەتىسۋ ولكەسىندە جۇرگىزگەن وتارشىلدىق ساياساتى ۇلى ءجۇز قازاقتارى مەن قىرعىزداردىڭ جاعدايىن كۇرت ناشارلاتىپ، عاسىرلار بويى قالىپتاسقان قوعامدىق جەر يەلەنۋدىڭ ماڭىزدى جاقتارىن قيراتتى. پاتشا وكىمەتىنىڭ ءالسىز نەمەسە رەسەي بيلىگىن مويىنداعان رۋلاردى تاۋەلسىز كوشىپ جۇرگەن ءىرى رۋلارعا ايداپ سالىپ، جەر داۋىن قولدان جاساپ نەمەسە ۋشىقتىرۋى، وتارشىلدىق ەزگىنىڭ كۇرت كۇشەيۋىنە، رۋلىق-قاۋىمدىق جەرلەردى جاپپاي تارتىپ اكەلۋىن تۋدىردى. وسىنىڭ سالدارى شارۋاشىلىق قاتىناستاردىڭ مىقتاپ بۇزىلۋىنا، سۇلتاندار مەن بيلەردىڭ بەدەلى مەن ىقپالىنىڭ كۇرت قۇلدىراۋىنا اكەپ سوقتىردى. ناتيجەسىندە رەسەي يمپەرياسىنىڭ جەتىسۋ ولكەسىن جاۋلاپ الۋىنا جول اشىپ، ونىڭ وتارشىلدىق ساياساتى ىسكە اسادى. سونىمەن قاتار پاتشا وكىمەتى ۇلى ءجۇز قازاقتارىن ەمىن-ەركىن بيلەي باستايدى. وعان سەبەپ بولعان ءبىرىنشى جاعىنان سۇلتاندار جانە بيلەردىڭ ءوزارا ارازدىعى مەن اۋىز بىرشىلىگى بولماسا، ەكىنشى جاعىنان پاتشا اكىمشىلىگىنىڭ ەپتىلىكپەن جۇرگىزگەن اككى ايلا-ارەكەتتەرى ەدى. مۇنداي ساياساتتى ورىس اكىمشىلىگى جەرگىلىكتى جەردىڭ تاريحي ەرەكشەلىگىن، قازاقتاردىڭ ءتىلى مەن ادەت-عۇرپىن زەرتتەۋ ارقىلى جۇرگىزىپ وتىرعان. جەتىسۋ ولكەسىنىڭ رەسەيدىڭ قۇرامىنا كىرۋى پاتشا وكىمەتىنىڭ باسقىنشىلىق ساياساتىنىڭ كۇشەيۋىنە جول اشىپ، جەتىسۋ ولكەسىندە اسكەري بەكىنىستەردىڭ كوپتەپ سالىنۋىنا، ورىس كازاكتارىنىڭ لەگ-لەگىمەن قازاق جەرىنە اعىلۋىنا جانە قازاق جايىلىمدارىنىڭ كۇشتەپ تارتىپ الىنۋىنا جانە تاعى باسقا ساياسي جاعدايلارعا الىپ كەلىپ، ۇلى ءجۇز قازاقتارى رەسەي يمپەرياسىنىڭ تولىق وتارلىق ەزگىسىنە ءتۇستى.
ياعني، رەسەي جەتىسۋ جەرىنە تازا وتارلاۋشى كۇش رەتىندە قادام باسىپ، كەلەسى باسقىنشىلىق جورىقتارعا دايىندىق جۇرگىزۋگە كوشە باستايدى. وسى ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن پاتشا وكىمەتى جەتىسۋ ولكەسىن اسكەري ورىنعا اينالدىرىپ، ۆەرنىيدى قازاق دالاسىنداعى ەڭ ءىرى بەكىنىس ەتىپ جاسايدى. وندا سول زامانداعى ەڭ وزىق سوعىس تەحنيكالارىمەن جاساقتالعان مىقتى گارنيزون ورنالاستى. بۇل گارنيزوننىڭ مىندەتىنە ولكەدەگى ورىس بيلىگىن قامتاماسىز ەتىپ قانا قويماي، كەز-كەلگەن ۋاقىتتا ورتا ازياعا باسقىنشىلىق جورىقتارىن جاساۋ كىردى.

-----------------------
1. رف وومم. 366-ق.، 1-ت.، 240-ءىس.
2. گەينس ا.ك. سوبرانيە ليتەراتۋرنىح ترۋدوۆ. ت. I. - سپب.، 1897. -589 س.
3. قر ومم. 3-ق.، 1-ت.، 2-ءىس.
4. رف وومم. 366-ق.، 1-ت.، 239-ءىس.
5. لەدەنوۆ ن. يستوريا سەميرەچەنسكوگو كازاچەگو ۆويسكا. ب.م.ب.گ.
6. بەرنشتام ا.ن. پروشلوە رايونا الما-اتا. يستوريكو-ارحەولوگيچەسكي وچەرك. -الماتى، 1948. -170 س.
7. تەرەنتەۆ م.ا. يستوريا زاۆوەۆانيا سرەدنەي ازي. ت.3. - سپب.، 1906. - 496 س.
8. رف وومم. 366-ق.، 1-ت.، 205-ءىس.
9. قر ومم. 3-ق.، 1-ت.، 332-ءىس.،
10. رف وومم. 3-ق.، 1-ت.، 1235-ءىس.
11. قر ومم. 3-ق.، 1-ت.، 33-ءىس.
12. ۆاليحانوۆ چ.چ. سوبرانيە سوچينەني ۆ پياتي توماح. ت.2. - الماتى: گلاۆنايا رەداكتسيا كازاحسكوي سوۆەتسكوي ەنتسيكلوپەدي، 1985. - 416 س.
13. حافيزوۆا ش. سۋلتان تەزەك ي ەگو ۆرەميا // ۆەستنيك ۋنيۆەرسيتەتا "كاينار". 2002. №1. - س.3-14.
14. ءور ومم. 715-ق.، 1-ت.، 24-ءىس.
15. ءور ومم. 715-ق.، 1-ت.، 61-ءىس.
16. رف وومم. 3-ق.، 1-ت.، 1670-ءىس.
17. سەمەنوۆ-تيان-شانسكي پ.پ. پۋتەشەستۆيە ۆ تيان-شان ۆ 1856-1857 گوداح. -موسكۆا: پوليگرافكنيگا، 1946. -256 س.
18. سەمەنوۆ پ.پ. يستوريا پولۋۆەكوۆوي دەياتەلنوستي يمپەراتورسكوگو رۋسسكوگو گەوگرافيچەسكوگو وبششەستۆا. - سپب.، 1896.- 506 س.
19. قر ومم. 3-ق.، 1-ت.، 196-ءىس.

http://www.iie.kz/magazine/11/21.jsp