تاياۋدا “ليتەر” گازەتىندە (76(1260), 30 ءساۋىر، 2009. 8-بەت). سەرىك مالەەۆتىڭ “ۆ كازاحستانە زرەەت يسلامسكايا رەفورماتسيا” اتتى “ىزگى امال” قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ باسشىسى اسلبەك مۋسينمەن سۇحبات ماقالاسى باسىلدى.
اسلبەك مۋسين پايعامبارىمىز قايتىس بولعان سوڭ مۇسىلمان عۇلامالارى اللاھتى ەمەس، كوپتەگەن كىسىلەردى (پايعامبارىىن، ساحاب-ن، تابيع-ءدى، ءدىننىڭ بۇرىنعى جەتەكشىلەرىن، عالىمدارىن، كەيىن سوڭعى عۇلاماسىن) قاسيەتتەپ كيەلى سانايتىن وزگەشە، دەربەس ءدىن جاساپ الدى دەپ باعالايدى. حاديس، ءسۇننات جانە يجما دەگەن نارسەلەر قۇرانعا قايشى، كەيدە ءتىپتى ءبىر-بىرىنە قاراما-قايشى شەشىمدەر پايدا بولعان. بۇرىنعى مۇسىلمانداردىڭ يجما ۇكىمى بويىنشا كاپىردى جانە سۇنناتتەن باس تارتقانداردى ولتىرۋگە ءامىر ەتەدى دەيدى. ايات بۇعان قارسى دەگەن (قالاعان سەنسىن، قالاماعان سەنبەسىن اياتى).
“...پرەدلاگاەم راسسماتريۆات تولكو كوران، كاك ەتو ي دولجنو بىت. ك چەمۋ پريزىۆال سام پروروك مۋحاممەد. ۆ تو ۆرەميا كاك سۋننۋ ي حاديسى پراۆيلنەە بۋدەت يزۋچات ليش ۆ كاچەستۆە رەليگيوزنوي ليتەراتۋرى. نە پريداۆايا يم نيكاكوي دوپولنيتەلنوي ناگرۋزكي ي، ۋج رازۋمەەتسيا، نە راسسماتريۆايا يح ۆ نىنەشنەي رولي بوجەستۆەننوگو رۋكوۆودستۆا ك دەيستۆيۋ. چتوبى وني سۆويمي پروتيۆورەچيامي تولكوۆانيامي نە زاسلونيالي وت مۋسۋلمان سۆەت يستيننوي ۆەرى” دەيدى.

تاياۋدا “ليتەر” گازەتىندە (76(1260), 30 ءساۋىر، 2009. 8-بەت). سەرىك مالەەۆتىڭ “ۆ كازاحستانە زرەەت يسلامسكايا رەفورماتسيا” اتتى “ىزگى امال” قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ باسشىسى اسلبەك مۋسينمەن سۇحبات ماقالاسى باسىلدى.
اسلبەك مۋسين پايعامبارىمىز قايتىس بولعان سوڭ مۇسىلمان عۇلامالارى اللاھتى ەمەس، كوپتەگەن كىسىلەردى (پايعامبارىىن، ساحاب-ن، تابيع-ءدى، ءدىننىڭ بۇرىنعى جەتەكشىلەرىن، عالىمدارىن، كەيىن سوڭعى عۇلاماسىن) قاسيەتتەپ كيەلى سانايتىن وزگەشە، دەربەس ءدىن جاساپ الدى دەپ باعالايدى. حاديس، ءسۇننات جانە يجما دەگەن نارسەلەر قۇرانعا قايشى، كەيدە ءتىپتى ءبىر-بىرىنە قاراما-قايشى شەشىمدەر پايدا بولعان. بۇرىنعى مۇسىلمانداردىڭ يجما ۇكىمى بويىنشا كاپىردى جانە سۇنناتتەن باس تارتقانداردى ولتىرۋگە ءامىر ەتەدى دەيدى. ايات بۇعان قارسى دەگەن (قالاعان سەنسىن، قالاماعان سەنبەسىن اياتى).
“...پرەدلاگاەم راسسماتريۆات تولكو كوران، كاك ەتو ي دولجنو بىت. ك چەمۋ پريزىۆال سام پروروك مۋحاممەد. ۆ تو ۆرەميا كاك سۋننۋ ي حاديسى پراۆيلنەە بۋدەت يزۋچات ليش ۆ كاچەستۆە رەليگيوزنوي ليتەراتۋرى. نە پريداۆايا يم نيكاكوي دوپولنيتەلنوي ناگرۋزكي ي، ۋج رازۋمەەتسيا، نە راسسماتريۆايا يح ۆ نىنەشنەي رولي بوجەستۆەننوگو رۋكوۆودستۆا ك دەيستۆيۋ. چتوبى وني سۆويمي پروتيۆورەچيامي تولكوۆانيامي نە زاسلونيالي وت مۋسۋلمان سۆەت يستيننوي ۆەرى” دەيدى.
حاديس 4 رەت ىشىمدىك ىشكەندى ولتىردەيتىنىن كەلتىرگەن. ايات ولاي ايتپاعان. ءبىز قۇراندى عانا باسشىلىققا الامىز، ويتكەنى اياتتان باسقاسىنىڭ ءبارى دە وزگەرىسكە ۇشىراعان، باندەنىڭ قولى بار. قوجا ا.ياسساۋي دالالىق يسلام جاساپ شىقتى، سوپىلىق ءمالىمىن ورىستەتتى. ول دا يسلامنىڭ اينۋى دەيدى. ءسۇننيزم مەن شيزم بيلىككە تالاسۋ نەگىزىندە قالىپتاستى. قۇرانعا نەگىزدەلۋدى راسۋل ءوزى باستاعان، سول ءۇشىن ءبىز جاڭا اعىم ەمەسپىز.
«سۋننۋ يا نە سچيتايۋ وتكروۆەنيەم بوگا ي نە گوتوۆ ەە ۆوسپرينيمات  ۆ كاچەستۆە يستوچنيكا رەليگي».
ءسۇنناتتى تاريحي، ەۆوليۋتسيالىق، مادەني، ەتنوگرافيالىق مۇرا رەتىندە قارايمىن.
...سرەدي حاديسوۆ، سوستاۆليايۋششيح سۋننۋ، پريسۋتستۆۋەت وگرومنوە كوليچەستۆو ۋمنىح، پولەزنىح، نۋجنىح وبششەستۆۋ ۆەششەي، رابوتايۋششيح ۆ وبلاستي چەلوۆەچەسكوي مورالي ي نراۆستۆەننوستي. نو ۆ نيح تاكجە ناليچەستۆۋەت ي لۆينايا دوليا يرراتسيونالنىح، ارحايچنىح، ميفولوگيزيروۆاننىح، انتيگۋماننىح ەلەمەنتوۆ. قۇراندى اشساق ستروگي پريكاز: “نيچەگو، كرومە كورانا” دەيدى اسلبەك مۋسين.

“قۇرانمەن عانا جۇرەمىز” دەگەن سوزدە نە ءمان بار؟

ماقالانى باستان-اياق زەر سالا وقىپ شىقتىم دا ويعا قالدىم: بۇل نە، قالاي بولعانى؟ ەگەر اسلبەك سەكىلدىلەر مولىنان شىعا بەرسە، اركىم وزىنە ۇناعان اياتقا تابان تىرەپ  “مىنا ايات بىلاي دەگەن، ماعان وسى ۇنايدى” دەگەندى كوبەيتە بەرسە، نە بولماق؟ ءارى-بەرىدەن سوڭ «ءاي» دەر اجە، «قوي» جەر قوجا بولماعان سوڭ “قۇدايمىن” دەگەن دە ەسەرسوقتار شىقتى عوي. ەندى ءبىز اڭگىمەنى اياتتىڭ وزىنە جۇگىنە وتىرىپ دامىتايىق.
“حاج” سۋرەسىنىڭ 3-اياتىندا بىلاي دەيدى: “كەي ادامدار اللاھ تۋرالى بىلىمسىزدىكپەن تالاس شىعارىپ، قاسارىسقان شايتانعا ىلەسەدى”. وسى سۇرە: 8-اياتتا: “كەي ادامدار ءبىلىمسىز، جولباسشىسىز جانە انىق ءبىر كىتاپسىز اللاھ تۋرالى تالاسادى”. “لۇقمان” سۋرەسىنىڭ 20-اياتىندا “حاج” سۋرەسىنىڭ 8-اياتىنداعى ماعىنا قايتالانادى. “عوفير” سۋرەسىنىڭ 35-اياتىندا بىلايشا تۇيىندەيدى: “تە، كوتورىە پرەپيرايۋتسيا و زنامەنياح اللاحا بەز ۆلاستي، داننوي يم، - ۆەليكا ك ەتومۋ نەناۆيست ۋ اللاحا ي ۋ تەح، كوتورىە ۋۆەروۆالي!” وسى جەردە “بەز ۆلاستي” تىركەسىنە تاپسىرشىلەر “نە يمەيا نيكاكيح دوكازاتەلستۆ” دەپ ماعىنا بەرگەن.
مۇسىلمان عۇلامالارى قۇران كارىمنىڭ اياتتارىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن العاشقى شارت – اراب ءتىلىن يگەرۋدى ۇسىنادى. “اراب ءتىلى” دەگەن ءسوزدىڭ استىندا كوكىرەگى وياۋ كىسى ويلانارلىق شارۋا جەتكىلىكتى، ويتكەنى 200 ملن. اراب بار، سولاردىڭ ءبارى “مەن ارابپىن، مەن قۇراندى جاقسى تۇسىنەمىن” دەپ جاتقان جوق، ولار ءوز شامالارىن جاقسى ءبىلىپ، قۇرانعا جاقىندامايدى. ەگەر ولار سولاي ەتسە، بىزگە نە جورىق؟ ياعني، قۇران كارىم كىم بولسا سول ەرمەككە اينالدىراتىن كىتاپ ەمەس، رەفورماتسيا ءۇشىن ءالى كوپ نارسە كەرەك. قۇران كارىمنىڭ اياتتارىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن 16, نە 18 ءتۇرلى ءبىلىم قاجەت، وندا دا اللاھ تاعالا ءساتىن سالىپ، ىقپال بەرگەندە عانا اياتتاردى دۇرىس ءتۇسىنىپ، باعىت-باعدار الۋعا بولادى دەيدى. بىزگە جەتكەن قانشاما تاپسىرلەر بار، ولاردى جازعان جازباگەرلەر اۋادان الىپ، نە ءوز بىلگەنىنشە ءتاپسىر جازعان ەمەس. ولار مىنە مىنا جولدى ۇستانعان:
1. دۇرىس اقيدا (سەنىم، ويتكەنى دۇرىس سەنىم بولماعان جەردە ءادىل ءتۇسىنۋ جايىنا قالادى، ءتاپسىرشى لاعىپ كەتەدى);
2. ناپسىسىنە ەرمەۋ (ويتكەنى ءوز مازھابى، ۇستانعان جولىنا بۇرىپ ماعىنا بەرۋ دە اياتتىڭ اۋىتقۋىنا تۇرتكى بولادى); 
3. الدىمەن اياتتى اياتپەن ءتۇسىندىرۋ كەرەك، ويتكەنى ايات ءبىر جەردە جالپى باعىتتا كەلسە، ەكىنشى جەردە سول ايات كەڭىنەن باياندالادى;
4. ءتاپسىردى سۇنناتتەن ىزدەۋ، ويتكەنى ءسۇننات قۇران اياتتارىن كەڭىنەن، جان-جاقتى تۇسىندىرەتىن شارحى. پايعامبارىمىز: ماعان قۇران بەرىلدى جانە وعان قوسا سول مولشەردە باسقا دا نارسەلەر بەرىلدى, دەيدى. ونى ءبىز ءسۇننات، نە حاديس دەپ تۇسىندىرەمىز، ويتكەنى ول كىسىدەن باسقا ەشنارسە قالعان جوق;
5. ەگەر ءتاپسىردى سۇنناتتەن تاپپاسا، وندا ساحابالاردىڭ سوزدەرىنە جۇگىنۋ كەرەك، ويتكەنى ول كىسىلەر اياتتاردىڭ نە وقيعاعا بايلانىستى تۇسكەنىن جانە ول نە ماعىنادا ەكەندىگىن جاقسى بىلەتىن ءتىرى كۋاگەرلەر. ولار تولىق تۇسىنەتىن دە، دۇرىس امال قىلعان، ۇستانعان دا ءازىز جاندار بولدى;
6. كوپتەگەن يمامدار ءتاپسىر وسى جوعارعى جولداردان تابىلماعان كۇندە تابي‘يندەردىڭ سوزدەرىن باسشىلىققا العان، پايدالانعان. مىسالى، مۋجاھيد يبن ءجۇباير، سا‘يد يبن ءجۇباير، يبن ابباستىڭ ازات ەتكەن قۇلى ‘يكريما، اتو يبن ءابي روباح، حاسان باسري جانە باسقا تابي‘يندەردىڭ سوزدەرىن كادەگە جاراتقان. ويتكەنى بۇل كىسىلەر ساحابالاردىڭ اۋىزدارىنان ءتاپسىر ۇيرەنگەن، ونى جات العان جانە كەيىنگى ءۇمماتتىڭ قۇران اياتتارىن ءتۇسىنۋ جاعدايلارىنا يگى ىقپال جاساپ كەتكەن;
7. اراب ءتىلى جانە تىلگە بايلانىستى بارلىق پاندەردەن جەتە حاباردار بولۋ، ويتكەنى ونسىز ەشقاشان ماعىنا دۇرىس بولمايدى جانە جوبالاپ سوققان تاڭىرلىك كىتاپتان ەشقاشان كۇدىك ارىلمايدى، ال بىزگە ناقتىلىق كەرەك;
8. قۇرانعا بايلانىسى بار عىلىمداردىڭ بارىنەن، سول عىلىمداردىڭ نەگىزى – تاعانى بولىپ تابىلاتىن فۋندامەنتتىك ىلىمدەردەن حاباردار بولۋى;
9. نازىك تە ۇتقىر زەيىن، وسى ارقىلى ءمۇفاسسير ء(تاپسىرشى) ءبىر ماعىنادان ەكىنشى ءبىرىن سالىستىرمالى تۇردە ايىرا بىلەتىن بولادى.
بۇل ايتىلعاندار عىلىمي تۇرعىدان، ال ءمۇفاسسيردىڭ جەكە باسىنا 11 ادەپتىك تالاپ قويىلادى. ەگەر وسى ايتىلعانداردى يناباتقا المايتىن بولسا، حريستيان دۇنيەسىنىڭ ءينجيلدى سان ساققا جۇگىرتىپ، ءبىر كىتاپتى الدەنەشە نۇسقا ەتىپ جۇرگەنى سەكىلدى جايتتەر قۇران كارىمنىڭ دە باسىنا كەلەتىنى ءسوزسىز.
اللاھ تا‘الا “ناحل” سۋرەسىنىڭ 44-اياتىندا بىلاي دەيدى:
“مۇعجىزالارمەن، كىتاپتارمەن پايعامبارلار جىبەردىك. ساعان دا ادامدار ءۇشىن تۇسىرىلگەندى اشىق بايان ەتەرسىڭ دەپ قۇراندى تۇسىردىك”. ايات ءبىزدىڭ ءراسۋلىمىزدىڭ قىزمەتىن ناقتى ايتىپ تۇر، ول - “ادامدارعا تۇسىرىلگەندى اشىق بايان ەتۋ” ەكەن. ياعني، ارابتارعا – مۇسىلمان ساحابالارعا اياتتاردىڭ ءمان-ماعىناسىن اشىپ بەرۋ. ولاي بولماسا، اركىم وزىنشە قۇران كارىمدى “مەن تۇسىنەمىن، ماعان ەشقانداي قوسىمشا ايتۋدىڭ قاجەتى جوق” دەيتىن بولسا، حاق تا‘الانىڭ ەلشىسىنە جۇرتتىڭ مۇقتاجدىعى دا قالمايدى.
“نيسا” سۋرەسىنىڭ 13, 69 جانە 80-اياتتارىندا ماعىنا بىلاي ءوربيدى:
“كىم اللاھقا جانە راسۋلىنە باعىنسا، استىنان وزەندەر اعىپ جاتقان جانناتتارعا ەندىرەدى. كىم اللاھقا جانە راسۋلىنە باعىنسا، ولار اللاھ جارىلقاعان باندەلەرمەن بىرگە بولادى. كىم راسۋلىنە باعىنسا، ول اللاھقا باعىنعانى”.
“نۇر” سۋرەسىنىڭ 52-اياتىندا “كىم اللاھقا جانە راسۋلىنە باعىنسا، اللاھتان قورىقسا جانە تاقۋالىق قىلسا، ولار جەڭىسكەرلەر”، ال “احزاب”  سۋرەسىنىڭ 71-اياتىندا “كىم اللاھقا جانە راسۋلىنە باعىنسا، ول وتە ۇلكەن ۇتىققا قول جەتكىزدى”, “نيسا” سۋرەسىنىڭ 13-اياتىن “فاتح” سۋرەسىنىڭ 17-اياتى قايتالايدى. اياتتاردىڭ قورىتىندى ماعىناسى: پايعامبارىنا باعىنباي حاق يەگە باعىنعان ەسەپتەلمەيدى. ال پايعامبارى ايتپاسا، بۇيىرماسا، ونىڭ ءسوزى، نە حاديستەرى ەسەپكە الىنباسا، قالاي باعىنعان بولماق؟ ساحابالار مۇسىلمان ءۇمماتىنىڭ اراسىندا سول كەزدە بولعان وقيعالاردىڭ ءتىرى كۋاگەرلەرى، ءوز كوزدەرى كورگەن جايتتەردى سوڭعىلارعا جەتكىزگەن. سوڭعى مۇسىلماندار باسشىلىققا الاتىن وسى ريۋاياتتار ءمۋسيننىڭ پىكىرى بويىنشا ەرسى كورىنىپ، جۇرتشىلىقتى شاتاستىرىپ جاتقان سەكىلدى.
“نيسا” سۋرەسىنىڭ 59-اياتىندا “ەي يمان كەلتىرگەن باندەلەر، اللاھقا باعىنىڭدار جانە راسۋلىنە باعىنىڭدار ءھام وزدەرىڭنەن شىققان جۇمىس باسىنداعى جەتەكشىلەرىڭە باعىنىڭدار”، دەيدى. ء“انفال” سۋرەسىنىڭ 20-اياتىندا “اللاھقا جانە راسۋلىنە باعىنىڭدار، ونىڭ ءسوزىن تىڭداپ تۇرىپ، ودان بۇرىلىپ كەتپەڭدەر” دەگەن. “حاشر” سۋرەسىنىڭ 7-اياتىندا ء“راسۋلىڭىز نەنى بەرسە، ونى قابىلداڭىز، نەدەن قايتارعان بولسا، ودان تىيىلىڭىز”, دەپ بۇيىرادى. پايعامبارىمىز ءتىرى كەزىندە بۇيىرعان، ءوزى بولماسا دا ءامىرى، سۇنناتتەرى، بۇيرىقتارى ساقتالعان. ء“ۋان-ناجم” سۋرەسىنىڭ باس جاعىندا “قۇلاعان جۇلدىزبەن انت ەتەمىن. سىزدەردىڭ دوستارىڭىز اداسقان جوق، قاتەلەسكەن دە جوق. ول اۋزىنا كەلگەنىن سويلەمەيدى. ونىڭ ايتقاندارى ۋاحي”, دەپ تۇيىندەيدى. ەگەر اياتتا ايتىپ تۇرعانى، قۇرانداعى جەتكىلىكتى، ول كىسى دە وسى سوزدەردى ايتىپ تۇرعان بولسا، وندا ونى قايتالاۋدىڭ نە قيسىنى بار؟ “ول اۋزىنا كەلگەنىن سويلەمەيدى” دەگەندەگى ماقسات حاديستەرى ەمەس پە؟
اسلبەكتىڭ “مۋسۋلمانسكيە جرەتسى” ۋمۋدريليس ۆ كوروتكي سروك سوزدات سوبستۆەننۋيۋ رەليگيۋ، وسنوۆاننۋيۋ نا پوچيتاني نە ەدينوگو بوگا، ا تسەلوي بوجەستۆەننوي كورپوراتسي، كۋدا ۆوشلي: اللاح، پروروك مۋحاممەد، سپودۆيجنيكي پروروكا، سپودۆيجنيكي سپودۆيجنيكوۆ پروروكا، راننيە ليدەرى رەليگيوزنىح سەكت، پوزدنيە ليدەرى رەليگيوزنىح سەكت، راننيە رەليگيوزنىە ۋچەنىە، پوزدنيە رەليگيوزنىە ۋچەنىە. رەزۋلتاتوم ۆسەح ەتيح دەيستۆي “مۋسۋلمانسكيە جرەتسوۆ” ستالي حاديسى ي سۋننا، بەسچيسلەننىە سلوۆا ي دەيستۆيا، پريپيسىۆاەمىە يمي پروروكۋ مۋحاممەدۋ” دەۋى يسلام شاريعاتى بويىنشا ونىڭ ەشقانداي بازالىق ءبىلىمى جوق ەكەندىگىن ايگىلەپ-اق تۇر.
جوعارىداعى اياتتاردا راسۋلىمىزگە باعىنۋعا مىندەتتى ەكەندىگىمىز تايعا تاڭبا باسقانداي انىق كورسەتىلگەن، وعان ەشكىم كۇماندانباسا كەرەك. “اۋزىنا كەلگەنىن سويلەمەسە”، “ايتقاندارى ۋاحي” بولسا، ونى قابىلداماعان كىسىنىڭ يمانى قالاي بولماقشى؟ ء“راسۋلىڭىز نەنى بەرسە، ونى قابىلداڭىز” دەگەنگە دە قوسىمشا تۇسىنىك كەرەك پە؟ ونىڭ ورنىنا “مەن اياتتا ايتتىم، بۇيىردىم، ال سەندەر سوعان توقتاڭدار، باسشىلىققا الىڭدار” دەمەي مە؟

<!--pagebreak-->

ال اسلبەك ايتقانداي اياتپەن شەكتەلىپ كورەيىكشى، قۇران ناماز پارىز دەپ، ونى وقۋعا بۇيىرادى، ونىڭ نەشە رەت ەكەنى، نەشە مەزگىلدىگى، ونىڭ ناقتى ۋاقىتتارى كورسەتىلگەن بە؟ نامازدىڭ قيمىلدارىن حاديس پەن ءسۇننات بولماسا نەمەن ناقتىلايمىز، ونى قالاي وقيمىز؟ زەكەت پارىز، ال ونى 40 قويدان ءبىرىن بەر، نە بولماسا قارا مالدىڭ 30-دان ءبىر بۇزاۋىن بەر دەپ كورسەتكەن ايات بار ما؟ ورازا ۇستاۋ پارىز، ونىڭ كۇندەرى، ايدىڭ تۋى قالاي انىقتالادى؟
قۇران اياتتارى ەشقاشان حاديس بولماسا تۇيتكىلى شەشىلمەي، ءتۇيىنى ءتۇيىن كۇيىندە قالا بەرەتىنى اسەكەڭدەي “جاڭاشىلدىڭ” قيالىندا دا جوق قوي. قۇران كارىمدە يسلام دىنىنەن بۇرىنعى اراب حالىقتارىنىڭ داستۇرلەرى ءسوز بولىپ، كەيدە ونى دا تۇسىنۋگە ءماجبۇر بولامىز. ءتىپتى اياتتاردىڭ ىشىندە كەيبىر سوزدەر اراب ءتىلىنىڭ سوزدىك قورىندا جوق، ونى نەمەن اۋدارامىز؟ وسىنىڭ ءبارى دە تەك حاديس پەن ءسۇنناتتىڭ ارقاسىندا تۇسىنىكتى، ۇعىنىقتى بولادى. اسىلبەك ءتىپتى دە توقتالا قويعىسى جوق، وعان بۇل دا ازدىق ەتەدى، ويتكەنى ول “سۋننۋ يا نە سچيتايۋ وتكروۆەنيەم بوگا ي نە گوتوۆ ەە ۆوسپرينيمات  ۆ كاچەستۆە يستوچنيكا رەليگي”  دەيدى. “اۋزىنا كەلگەنىن سويلەمەيدى” دەپ كۋالىك بەرگەن اللاھ جالعانشى ما سوندا؟ وعان قوسا ء“راسۋلىڭىز نەنى بەرسە، ونى قابىلداڭىز” دەپ مۇقياتتاپ تا قويدى ەمەس پە؟ “ناحل” سۋرەسىنىڭ 8-اياتىندا “جىلقى، قاشىر جانە ەسەكتى مىنۋلەرىڭ ءارى زەينەت ءۇشىن جاراتتى. تاعى سەندەر بىلمەيتىن نارسەلەردى جاراتادى” دەپ ايات كەلگەندە، ساحابالار اياتتى وقىپ، ونىڭ ماعىناسىنا پىكىر جىبەرىپ، “بىلمەيتىن نارسەلەردى جاراتادى” دەگەن جەرىنە تۇسىنە الماي، ەندى ونى ناقتىراق ۇعىپ الۋعا ارەكەت جاسادى. پايعامبارىمىزدىڭ قۇزىرىندا “اللاھ ءبىز بىلمەيتىن تاعى نە جاراتادى؟” دەگەن اڭگىمە كوتەردى. سوندا بىزگە ريۋاياتتاردان ءمالىم بولعانداي، پايعامبارىمىز “سەندەر تۇيە مىنبەيتىن بولاسىڭدار” دەپ جاۋاپ بەرگەن. قازىر باداۋيلەر نە ءمىنىپ جۇرگەنىن كورمەسەك تە تۇسىنىكتى شىعار.
پايعامبارىمىزدىڭ ساحابالارىنىڭ قادىر-قۇرمەتىنە جەتپەسەك، بىزدەردى وسى كۇنگە دەيىن مۇسىلمان ءۇمماتى قاتارىنا قوسىپ، باۋىرلاسىپ كەلگەن، وزگە يسلام الەمىنەن قول ءۇزىپ قالمايمىز با؟ ەگەر ءبىز ءۇشىن ساحابالارىنىڭ قادىر-قۇرمەتى تۇككە العىسىز ءىس بولسا، ءوز اتا-بابالارىمىز كىم بولعانى، كىم بولماق؟ اۋ ءبىز اسپاننان تۇسكەن جوقپىز عوي، ادامزاتتىڭ ۇرپاعىمىز عوي. مۇسىلماندار ءشۇبا كەلتىرمەي قابىلدانعان حاديستەردى ىسكە العىسىز ەتىپ وتىرعان اسلبەك سىندى “جاڭاشا ويلايتىندار” ەندى كىمدى سىيلار، كىمگە قۇلاق اسار ەكەن؟ ءبىز ءۇشىن ەڭ قاتەرلى نارسە – يماندى ساقتاۋ جولىن بىلمەۋ، ويتكەنى يمانىنا جەتە ءمان بەرمەي، وعان شاڭ جۋىتپاي ۇستاماي ءبىز كوگەرمەيمىز. حازىرەتى ومار ر.ا. ءوز بالالارىنان ءبىرى ساحابالاردان بىرىنە ءتىلى تيگەندە ء“تىلىن كەسەمىن!” دەپ انت ءىشتى. ال اسلبەك باۋىرىمىز حاديس پەن ءسۇنناتتى يناباتقا الماۋمەن ولاردى بىزگە جەتكىزگەن مىڭداعان ازىزدەرىمىزدى اياق استى ەتپەك! بۇل ەندى قاس ناداننىڭ، ءتىپتى تۇك ۇقپايتىن توپاستىڭ ءىسى دەمەسكە شارا جوق.
قۇران كارىمدى قاعازعا تۇسىرگەندە ساحابالار اياتتاردىڭ كۇدىكسىز بولۋىن جانە وعان وزگە سوزدەردىڭ قوسىلىپ كەتپەۋىن قاداعالاي وتىرىپ، ءاربىر اياتتىڭ جازبا تۇردە تابىس ەتىلۋىن تالاپ ەتتى، ونى پايعامبارىمىزدىڭ كەزىندە جازىپ العان بولسىن جانە ەكى ادامنىڭ كۋالىگىمەن تاپسىرسىن دەپ تالاپ قويدى. سوندا “تاۋبە” سۋرەسىنىڭ اياق جاعىنداعى ەكى اياتتى جۇرت اۋىزەكى وقىپ جۇرگەن، بىراق جازبا نۇسقاسى تابىلمادى. ونى تاپتى، بىراق كۋا ەكەۋگە تولمادى. ءابۋ حۋزايما ءانسوريدىڭ الدىنان وسى اياتتى تاۋىپ، كۋالىكسىز قابىلدادى. نەگە؟ ويتكەنى پايعامبارىمىز ء“بىر كۇن بولادى، سەنىڭ كۋالىگىڭ ەكى كىسىنىڭ ورنىنا جۇرەدى” دەگەن ءسوزى بار ەكەن. سونى نەگىزگە الىپ، ساحابالار ونى قابىلدادى، سۋرەنىڭ اياق جاعىنا قوستى.
پايعامبارىمىز “مەنەن كەيىن حاليفالىق 30 جىل، ودان كەيىن اتادان بالاعا قالاتىن  مۇلىك بولادى” دەگەن، ايتقانداي، ول كىسىدەن كەيىن حازىرەتى ءالي شەيىت بولۋمەن حاليفالىق توقتادى. ول كىسى شەيىت بولعان 41 ھيجرا جىلى مەن پايعامبارىمىز قايتىس بولعان 11-ھيجرانىڭ باس جاعىنىڭ ايىرماسىن شىعارساق، ءوز-وزىنەن 30 جىل قۇرالادى. پايعامبارىمىز “ساحابالارىمنىڭ ءار ءبىرى ءبىر جۇلدىز سىقىلدى، قايسىسىن ۇستاساڭىز جول تاباسىز” دەگەن. ەگەر شىنداپ قاراساق، ءار جۇلدىزدىڭ قىبلاناما ەكەندىگىنە ەش كۇمان جوق قوي. ال اسىلبەك پايعامبارىمىز وسىلاي دەپ ايتىپتى دەپ يناباتقا الۋ تۇرماق، مەن وعان سەنبەيمىن دەۋگە دە تارتىنبايدى، باتىر-اق! پايعامبارىمىزدىڭ ءاربىر ءحاديسىن جەتكىزۋدە ساحابالار قانشالىق تەر توككەندىگىن بىلسە، ول بۇلاي ايتپاس ەدى، امال نە!؟ ول تۇگىلى، الماندىق شىعىستانۋشى د. ەسپەرانكەر 19-عاسىردىڭ ورتالارىندا بىلاي دەپ جازادى:
“وتكەن حالىقتاردا بولماعان، ونداي حالىقتاردىڭ بارلىعى قازىر دە بايقالمايدى، “اسما-ۋ ريجال” (كىسىلەردىڭ اتتارى) اتالاتىن عىلىمدا يسلام حالقى 500 مىڭ عۇلاماسىنىڭ ءومىر تاريحىن جان-جاقتى زەرتتەپ قاعازعا بەتىنە تۇسىرگەندەي جۇمىستى ەشكىم ىستەي العان جوق”.
بۇل جۇمىستى ولار كەلەشەك ءۇشىن، كەيىنگى ءۇمماتى يسلام ءۇشىن جاسادى، ەشكىمنەن ەسە نەمەسە اقى كۇتكەن جوق. مۇسىلمان عۇلامالارى بىرەۋدىڭ حاديس ايتقانىن ەستىگەندە “ونى كىمنەن ەستىدىڭ، ول قاشان قايتىس بولعان؟” دەگەن ءبىر اۋىز سۇراقپەن-اق ماتاپ تاستايتىن. ابدۋللا يبن مۋباراك “ەگەر يسناد ءىلىمى بولماسا، كىم نە قالاسا سونى ايتا بەرەر ەدى” دەگەن ءسوزىن بەكەر ايتقان ەمەس. وسىندا “يسناد” ءىلىمى ء“حاديستى ايتقان كىسى، ونىڭ قاي جىلى قايتىس بولعانى، ونىڭ جەكە باسى قانداي ادام بولعاندىعى تۋرالى تولىق مالىمەت” رەتىندە تۇسىندىرىلەدى.
حازىرەتى ءالي ر.ا. زامانىندا حاۋاريج دەگەندەر شىقتى، بۇكىل مۇسىلمان دۇنيەسىن قانعا بويادى. ولاردى بەتتەرىنەن قايتارۋ، ولاردىڭ قاتەلەسىپ جۇرگەن قىلىقتارى ورىنسىز ەكەندىگىن ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن پايعامبارىمىزعا نەمەرە تۋىس ابدۋللا يبن ابباستى جۇمسادى. سوندا حازىرەتى ءالي ر.ا. وعان: “سەن ولارمەن قۇرانمەن سويلەسپە، ايات قالاي بۇرسا سولاي كەتەدى، ولاردى حاديسپەن ۇستا. تەك سوندا عانا ولاردى ءجىپسىز بايلايسىڭ”، دەگەن تاپسىرماسى بولدى. قۇران اياتى حاۋاريجدەرمەن داۋلاسۋعا، داۋدى جەرىنە جەتكىزىپ شەشۋگە جاراماسا، ءبىز قالاي ىستەيمىز؟ حاۋاريجدەردە ءبىلىم بار، ءبىزدىڭ اۋمەسەرلەردە سول ءبىلىمنىڭ جوقتىعى پروبلەما – شاتاق شىعارىپ وتىر ەمەس پە؟ ونىڭ ورنىنا ءبىزدىڭ بۇل باۋىرىمىز “...ۆ تو ۆرەميا كاك سۋننۋ ي حاديسى پراۆيلنەە بۋدەت يزۋچات ليش ۆ كاچەستۆە رەليگيوزنوي ليتەراتۋرى. نە پريداۆايا يم نيكاكوي دوپولنيتەلنوي ناگرۋزكي ي، ۋج رازۋمەەتسيا، نە راسسماتريۆايا يح ۆ نىنەشنەي رولي بوجەستۆەننوگو رۋكوۆودستۆا ك دەيستۆيۋ”، دەپ بوسەدى. بۇل جاعىنان بۇل ءىنىمىز حاۋاريجدەردەن دە اسىپ كەتىپ وتىر. پايعامبارىمىز “مەن سىزدەرگە ەكى نارسەنى قالدىردىم، سول ەكەۋىن ۇستانساڭىزدار ەشقاشان اداسپايسىزدار: اللاھتىڭ كىتابىن جانە ءسۇنناتىمدى” دەپ كەتكەن. سوندا ءبىز اسىلبەككە توقتايمىز با، پايعامبارىمىزدىڭ حاديسىنە مە؟ 
“نيسا” سۋرەسىنىڭ 83-اياتىندا “قاشان ولارعا (مۇنافيقتارعا) امان-شىلىقتان نەمەسە قاۋىپ-قاتەردەن حابار كەلسە، ولار ونى جايىپ جىبەرەدى. ەگەر ولار ونى پايعامبارعا، نە وزدەرىنىڭ ءىس باسىنداعىلارىنا ۇسىنسا، ولاردان ونىڭ ءمان-جايىن بىلەر ەدى” دەيدى. ء“ىس باسىنداعىلار ونىڭ ءمان-جايىن بىلەر ەدى”، اياتتى جۇرتتىڭ ءبارى دە جەتە تۇسىنە المايتىنى، وعان بىلىك كەرەك ەكەندىگى كورىنىپ تۇر. يسلامدا “يجما” (ۇجىمدىق قاۋلى، شەشىم), “قياس”  (ورىسشا اتقاندا: سۋجدەنيە پو انالوگام) دەيتىن دە تۇجىرىمدار بار. سەبەبى، ءومىردىڭ قۇبىلىستارى شەكسىز، ونى شەكتەۋلى عانا (اياتتار بولسا دا، حاديستەر دە ءبىراز بەتتىك كىتاپتاردىڭ ىشىندە، ياعني شەكتەۋلى) نارسەلەرمەن تولىق قامتي الامىز با. وعان سىيعىزا المايمىز عوي دەلىنەدى. سول سەبەپتى قياس جاسايمىز، ۇجىمدىق شەشىم شىعارامىز.
يمام ءابۋ حانيفا بىلاي ماسەلە كوتەرەدى: “قازاندا ەت قايناپ جاتىر دەلىك (ول ارينە دالادا، كوشپەندى جۇرت ىستىق كۇندە ۇيگە قازان كوتەرمەيدى عوي). جازاتايىم، قازانعا ءبىر قۇس ءتۇسىپ كەتتى، قازاندا ەت قايناپ جاتقان. سول ەت ەندى حالال ما، حارام با؟ يمام حالال دەسەڭىز دە، حارام دەسەڭىز دە دۇرىس ەمەس دەيدى. نەگە، ويتكەنى ول دالەلسىز قۇرعاق ءسوز. يمام ايتادى: ەتتى ىستىككە شانشىپ الىپ قاراڭىز، ەت شيكى مە، پىسكەن بە. ەگەر شيكى بولسا ەت حارام، ال پىسكەن بولسا حالال، ويتكەنى پىسكەن ەت سۋدى وزىنە تارتپايدى، ونى سورمايدى، ال شيكى ەت سورادى”. وسى سەكىلدى كوپتەگەن ماسەلەلەردى يمام اقىل تەزىمەن-اق شەشىپ تاستاعان. ول كىسى 83 مىڭ ماسەلەنى تىركەتىپ، ونىڭ جاۋاپتارىن جانە ونى قاي جاقتان العاندىعىن تولىق قاعازعا ءتۇسىرتتى. سونداي-اق، كوپتەگەن داۋ تۋدىرۋشى ماسەلەلەردى باياعىدا-اق شەشىپ، ونىڭ شەشىمىن جاريالاپ قويعان. ياعني، مازھاب دەگەنىمىز – دايىن تۇرعان ومىرلىك باعدارلاما، سان عاسىر تاريح تەزىنەن وتكەن. وسىنى ۇقپايتىندارعا نە ايتۋعا بولادى.
“قۇرانشىلارعا” بىلاي سۇراق بەرسەك: قازاقتا بۇرىن قالىڭمال بولعان، ياعني، قىزدارىن مالعا ساتقان. شاريعاتتا مالعا ساتىلعاندار قۇلدىڭ ۇكىمىندە بولادى، ودان تۋعان بالا دا قۇل. ولاي بولسا، وعان ۇيىپ (قۇلعا ۇيىپ، سوڭىندا تۇرىپ) ناماز وقۋ ماكرۋھ (جاقسى ەمەس). ناماز قالاي وقىلادى، مۇسىلماننىڭ وزگەلەرىنە (قازاق ەمەستەرگە) حابارلاسىپ، “بىزگە يمام تاۋىپ بەرىڭدەر، ءبىزدىڭ جاماعاتپەن وقىعان نامازىمىز دۇرىس ەمەس ەكەن” دەيمىز بە؟ نە ايتار ەدى؟ ءيا، دانەڭە ايتا المايدى. ال ءبىزدىڭ اقىلماندارىمىز “بارعان جەرى قىزدى ۇرىپ-سوقسا، ەلىندەگى تۋىستارى ىزدەي مە؟” دەپ سۇراق قويادى. كىمدەر ءوزىنىڭ سۇيەگىن دالاعا تاستاپتى، ىزدەيدى عوي. ءيا، ىزدەيدى، دەيمىز. سوندا ولار: “نامازدارىڭدى الاڭ بولماي وقي بەرىڭدەر، قۇلدى ەشكىم ىزدەمەيدى” دەپ جاۋاپ بەرەدى.
عۇلامالارىمىزدى جولباسشى رەتىندە ۇستانىپ، ولاردىڭ سوڭدارىنان ەرسەك، پايعامبارىمىز ايتقانداي “يسلام عۇلامالارى - ءباني ءيسرايلدىڭ پايعامبارىنداي” دەپ سەنگەن بولامىز. اركىم اۋا جايىلمايدى، ورتالىققا باعىنىپ، ەل بولىپ بىرىگەمىز. ء“زۇمار” سۋرەسىنىڭ 18-اياتىندا بىلاي دەيدى: “سونداي ءارتۇرلى سوزدەردى ەستىپ، ونىڭ جاقسىسىنا ەرەتىندەر، مىنە سولار اللاھ تۋرا جولعا سالعان جانە اقىل بەرگەن باندەلەرى”. ونىڭ “جاقسىسى”  قايسىسى ەكەندىگىن تاۋىپ ەرۋگە دە ءدىت كەرەك.
ء“سۇننيزم مەن شيزم بيلىككە تالاسۋ نەگىزىندە قالىپتاستى” دەگەن پىكىر دە اسا ءساتتى شىقپايدى، بۇل جەردە “بيلىككە تالاسۋ” سۇننيلەردەن شىقتى دەۋ تاريحتى بىلمەگەندىك. پايعامبارىمىزدىڭ نەمەرە تۋىسى ابدۋللا يبن ابباس ر.ا-دىڭ قۇزىرىنا ءبىر كىسى كەلىپ: “شاريعاتتىڭ ۇكىمدەرى كوبەيىپ كەتتى، كەيبىر كىسىلەر يمانىڭ بولسا كۇنانىڭ زيانى جوق دەيدى، ەندى ءبىرى يمان جوقتا ىستەلگەن ەشبىر امالىڭ قابىل ەمەس”، دەسەدى. بىزگە بەلگىلى ءبىر جۇيە، وڭاي جول قاجەت-اۋ، دەگەن سۇراق بەردى. ياعني، ساحابالاردىڭ تۇسىندا جۇرت شاريعاتتىڭ قىر-سىرىنا جەتە تۇسىنبەي، باستارى قاتتى دەگەن ءسوز. قۇرانمەن جۇرەتىندەرگە مىنا سۇراق تا سۇرانىپ تۇر: “الدا تۇرعان يمامعا كوڭىلى تولماسا، ونىڭ ارقاسىندا تۇرىپ قالاي ناماز وقيدى؟” نەمەسە “يمامنىڭ كەيبىر قىلىقتارىن بىلەدى، ونىڭ اسا شارعي بىلىگى جوق، قاتەسى كوپ. وعان سونىسىن بىلگەن نامازحان ۇي ما، جوق پا؟” مەنىڭشە، بۇعان دا ولار جاۋاپ بەرە المايدى.
پايعامبارىمىز “مەنەن كەيىن سەندەردىڭ نامازدارىڭدى مەزگىلىمەن وقي قويمايتىن، ءتۇرلى-ءتۇرلى قىلىقتارى بولاتىن باسشىلار كەلەدى” دەپ ەسكەرتىپتى. سوندا ساحابالار: “يا راسۋلاللاھ، وندا ءبىز نامازدارىمىزدى ۇيدە وقىپ، مەشىتكە كەلمەي-اق قويساق قايتەدى؟” دەسكەن. ول كىسى: “جوق، سەندەر مەشىتكە كەلىڭدەر” دەپ جاۋاپ بەرىپتى. پايعامبارىمىز مۇنافيقتاردى (ول كەزدە مۇسىلمانداردىڭ اراسىندا ولار ارالاسىپ ءجۇردى) ولتىرتكىزبەدى. نەگە؟ بۇعان ءبىز ءال-ءحامدۋ ءليلاھ ايتۋعا ءتيىسپىز، ويتكەنى ول كىسى ولاردى ولتىرسە، ياعني، ولاردىڭ مۇسىلماندىقتارىنا سەنبەسە، وسىنى ارقالانعان بىزدەر - قازىرگى مۇسىلماندەر نە ىستەر ەدىك؟ “مۇسىلمان ەمەسسىڭ” دەپ ءبىر-ءبىرىن قىرماس پا ەدى؟ ەندى وسىعان دا قوسىمشا تۇسىنىكتەمە قاجەت پە؟ وسىنىڭ ءبارى دە حاديس پەن ءسۇننات نەگىزىندە بار نارسەلەر. ناس تا، ىپىلاس كىسى يمام تۇرعان بولسا، ونى دا جوعارعى باسشىلىق تاعايىنداپ قويعان بولسا، ۇيمىز. ويتكەنى مەككەدەگى حارام مەشىتىن تاساتار قۇرالمەن اتقىلاعان، قۇراندى ماحلۇق دەگەن، مادينە ءشاھارىن اسكەرىنە ويناق قىلدىرعان، جۇزدەپ ساحابالاردىڭ قانىن توككەن، يمام حاسان مەن حۋساينداردى قۋعىنداعان حاججاج “زالىم” قاجىلىققا كەپ، مىڭداعان قاجىلارعا يمام بولىپ ناماز وقىعان. سول كەزدە وعان ساحابالاردان بىرقاتار كىسى ۇيىپ ناماز وقىعان. ەگەر ولار ۇيىماسا، تاعى دا قانتوگىس بولار ەدى، تاعى دا جازىقسىز قۇرباندار مولايار ەدى. پايعامبارىمىز ساحابالارىنا “مەشىتكە كەلىڭدەر” دەدى، ياعني، نامازدى ساياساتقا قۇربان قىلعان جوق. يمام الگىندەي جاۋىز بولسا (اللاھ ءوزى ساقتاسىن، قازىر ءبىزدىڭ يمامداردان ەشكىم دە حاججاج سەكىلدى قىلمىسقا بارعان جوق), وعان ۇيىعان قاۋىمنىڭ نامازىن نە دەپ ۇعۋعا بولار ەدى؟ تاعى دا اللاھ جارىلقاپ، تاريحتا دالەلىمىز بار ەكەن، ەش كۇدىكتەنبەي نامازدارىمىزدى وقىپ ءجۇرمىز، ويتكەنى پايعامبارىمىز قانداي جاعدايدا بولعان كۇندە دە مەشىتكە كەلۋگە شاقىرعان. ءبىز ءۇشىن وزگە دايەكتىڭ قاجەتى شامالى.
توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى: اسلبەك، باۋىرىم، اسپا، ەكپىندەمە، سۇنناتپەن ويناما، قۇران كەز كەلگەن كوك اتتى وزىنشە تۇسىنەتىن دۇنيەلىك ەمەس، ال سەنىڭ “ىزگى امال” اتالاتىن ءوز تەڭ قۇربىلارىڭمەن جاساپ جاتقان جۇمىسىڭ ۇمىتتەندىرەدى. قاجەت بولسا، رۋحاني جاعىنان قول ۇشىن سوزۋ دا سەندەرگە كوپتىك ەتپەس. تەك ساعان، «ەسلي نە زناەش ارابسكوگو (پو موەمۋ نابليۋدەنيۋ اسلبەك نە زانەت ارابسكوگو يازىكا), تو پو ەتومۋ دەلۋ نادو بىت وستوروجنىم»، دەيمىن.

ابدۋللا قاجى جولداسۇلى
وڭتۇستىك قازاقستان پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتى،

“وتىرار” ينستيتۋتىنىڭ دوتسەنتى، ءدىنتانۋشى