حالىق قاھارمانى، گەنەرال-لەيتەنانت  باقىتجان ەرتاەۆ (سۋرەتتە) تومەندەگى سۇحباتىندا اۋعان سوعىسىنا قاتىسقان جىلدارىنان تاعىلىمدى ەستەلىكتەر ايتىپ وتىر. ول «ءبىز قازاق باتىر، رۋحتى ەلەمىز» دەيدى. قان مايداندا  قازاق ساربازدارىنىڭ «ارۋاق!» دەپ ەرەن ەرلىكتەر جاساعانىن تەبىرەنە اڭگىمەلەي كەلىپ، بۇگىنگى وقالى ۇلىقتاردىڭ كەي قىلىعى كوڭىلىنە جاقپايتىنىن دا اشىق ايتادى. سوعىستا اۋعان جۇرتىنىڭ ءدىنىن، ءداستۇرىن سيلاۋ قاجەتتىگىن قول استىنادىعى جاۋىنگەرلەرىنە ۇيرەتۋگە ۇمىتىلعان ارەكەتى دە وقىرمانىمىزدى  بەي-جاي قالدىرمايتىنىنا بەك سەنەمىز.

- ءسىز، كەڭەس وكىمەتىنىڭ اۋعان حالقىنا «ينتەرناتسيونالدىق» كومەك كورسەتۋ ماقساتىنداعى «قىسقا مەرزىمدىك شاراسىنىڭ» سوڭى، توعىز جىلعا سوزىلعان سوعىس قيمىلدارىنا قاتىستىڭىز. وق پەن وتتىڭ اراسىندا جۇرگەندە، سەنىم كۇشتى بولدى ما، الدە باتىلدىق پا؟

- بىرىنشىدەن، وتانىمىزدى، ەلىمىزدى كەلە جاتقان تاۋەلسىزدىك كۇنىمەن قۇتتىقتايمىن. ءبىزدىڭ تاۋەلسىز ەل اتانعانىمىزعا 19 جىل بولدى.  وسى جىلدار ىشىندە كوپ نارسە وزگەردى، قازاق ەلىنىڭ كىم ەكەنىن بۇكىل دۇنيە ءبىلدى.

حالىق قاھارمانى، گەنەرال-لەيتەنانت  باقىتجان ەرتاەۆ (سۋرەتتە) تومەندەگى سۇحباتىندا اۋعان سوعىسىنا قاتىسقان جىلدارىنان تاعىلىمدى ەستەلىكتەر ايتىپ وتىر. ول «ءبىز قازاق باتىر، رۋحتى ەلەمىز» دەيدى. قان مايداندا  قازاق ساربازدارىنىڭ «ارۋاق!» دەپ ەرەن ەرلىكتەر جاساعانىن تەبىرەنە اڭگىمەلەي كەلىپ، بۇگىنگى وقالى ۇلىقتاردىڭ كەي قىلىعى كوڭىلىنە جاقپايتىنىن دا اشىق ايتادى. سوعىستا اۋعان جۇرتىنىڭ ءدىنىن، ءداستۇرىن سيلاۋ قاجەتتىگىن قول استىنادىعى جاۋىنگەرلەرىنە ۇيرەتۋگە ۇمىتىلعان ارەكەتى دە وقىرمانىمىزدى  بەي-جاي قالدىرمايتىنىنا بەك سەنەمىز.

- ءسىز، كەڭەس وكىمەتىنىڭ اۋعان حالقىنا «ينتەرناتسيونالدىق» كومەك كورسەتۋ ماقساتىنداعى «قىسقا مەرزىمدىك شاراسىنىڭ» سوڭى، توعىز جىلعا سوزىلعان سوعىس قيمىلدارىنا قاتىستىڭىز. وق پەن وتتىڭ اراسىندا جۇرگەندە، سەنىم كۇشتى بولدى ما، الدە باتىلدىق پا؟

- بىرىنشىدەن، وتانىمىزدى، ەلىمىزدى كەلە جاتقان تاۋەلسىزدىك كۇنىمەن قۇتتىقتايمىن. ءبىزدىڭ تاۋەلسىز ەل اتانعانىمىزعا 19 جىل بولدى.  وسى جىلدار ىشىندە كوپ نارسە وزگەردى، قازاق ەلىنىڭ كىم ەكەنىن بۇكىل دۇنيە ءبىلدى.

اۋعان سوعىسىنا كەلسەك، بۇل سوعىستىڭ  اقيقاتى ءالى اشىلىپ بىتكەن جوق. بىراق، ءبىزدىڭ سارباز جازۋشىمىز، باقىت سماعۇلدىڭ ارقاسىندا،  بىراز كىتاپتار شىقتى. وزىمە كەلسەم ارينە، اۋعان سوعىسىندا قولدانىلعان تاكتيكا، ستراتەگيا تۋرالى جازىپ جاتىرمىن. بۇيىرتسا بولاشاققا، ءوسىپ كەلە جاتقان وفيتسەرلەرگە، ساربازدارعا ۇلگى بولسىن دەپ، قولدانسىن دەپ، ءوزىمنىڭ بىلگەنىمدى، اۋعان سوعىسىنىڭ پراكتيكاسىن قاعازعا ءتۇسىرىپ ءجۇرمىن.

مەن اكادەميادا وقىپ جۇرگەندە، «كومسومولكايا پراۆدا» دەگەن گازەتكە ءبىر ماقالا شىقتى. «ءبىزدىڭ كومبات» دەگەن. سوندا مەنىڭ بولىمشەمە بارعان ءتىلشى، سنەگيرەۆ جازىپتى، مەنىڭ اتىم بەرىلگەن «باقتيار» دەگەن توعايدى اتاپتى، سونداعى تۇرعىندارمەن سويلەسكەن. جالپى، مەنىڭ باتالونىم، وزگە بولىمشەلەردەن الىس، نۋريستان دەگەن جەردە جەكە  تۇردى. پاكىستانمەن شەكارانىڭ اراسىن ونار دەگەن وزەن عانا بولەتىن. نۋريستان بۇرىن كافريستان دەپ اتالعان ەكەن. ويتكەنى ول جەردە وزگە ءدىندى ۇستاناتىندار مەكەندەگەن. 78 جىل بويى اۋعاندار ولارمەن سوعىسىپ، مۇسىلمان دىنىنە كىرگىزگەن سوڭ، بۇل جەردىڭ اتاۋىن نۋريستان دەپ وزگەرتكەن. وسى جەردە باركانباي دەگەن توعاي بار، وعان بۇرىن اعىلشىنداردىڭ 18 ديۆيزياسى بارىپ، بىرەۋى ءتىرى شىقپاعان. ءبىزدىڭ باتالون وسى جەردە بولدى.  سول «كومسومولكايا پراۆدا» گازەتى جازادى ءبىزدىڭ باتالون مەشىت سالدى، دەپ. بىراق ءبىز مەشىت سالعان جوقپىز، ءبىزدىڭ تانكىمىز سوعىسىپ ءجۇرىپ، بايقاۋسىزدا مەشىتتى بۇزىپ كەتكەن ەدى، سونى جوندەپ بەردىك. جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ بارلىعى بىزگە قارسى شىعىپ، ءبارىمىز كوتەرىلەمىز، سەندەردى ءتىرى شىعارمايمىز دەگەندە، مەن ولاردىڭ اكىمدەرىمەن جولىقتىم. اۋعاندار اكىمدى «اللا قادىر» دەيدى. «اللانىڭ قادىرىمەن سايلانعان»، دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى.

اللا قادىرمەن، مولدالارمەن سويلەسكەندە، مەن ايتتىم: «اناۋ تانكتە وتىرعان، مەن سياقتى قارا كوزدەر، بۇلار سوعىستى تىلەپ كەلگەن جوق، بۇلار انتىن ورىنداپ جاتىر، اسكەري بورىشىن ورىنداپ جاتىر. ال، ەگەردە سەندەر اتساڭدار، ءبىز قاراپ تۇرمايمىز. بىراق، سونىڭ كەسىرىنەن كىناسى جوق بۇلدىرشىندەر قايتىس بولادى عوي. اكىمدى اللا قادىر دەيدى ەكەن، ولاي بولسا سەن ەلدىڭ جاعدايىن ويلاۋىڭ كەرەك قوي، امانشىلىقتى ويلاۋىڭ كەرەك. سەن ءبىزدى قىرامىز دەپ تۇرسىڭ، سەن قانداي  اكىم بولدىڭ» دەپ.

سوندا قاسىمىزدا تۇرعان مولدا، «ال ەندى سەن مۇسىلمان بولساڭ، مۇسىلمانشا نە بىلەسىڭ؟»، دەدى. ەسىمە تۇسسە قازىرگە دەيىن كۇلەم، اۋىلداعى اقساقالدارعا راحمەت ايتۋ كەرەك، ەسىمدە: «بيسيمميلاحي راحمان-ير-راحيم، ءلا ءيلاحا-يللا-اللا، اشكادان-اللا، مۇحاممادۋ راسۋل-اللاح»، دەگەن ءسوز قالىپتى. ونىڭ ار جاعىن بىلمەيمىن عوي ەندى. سونى ايتىپ ەدىم، «بىلەدى ەكەنسىڭ قاي جاقتان كەلدىڭ دەپ؟»، سۇراي باستادى. سول كۇنى 21 ءساۋىر بولاتىن. ال كەڭەس وكىمەتىندە بۇل كۇنى بۇكىلوداقتىق سەنبىلىك قوي. ەرتەسىندە، 7 قازاق جىگىتىن جانىما ەرتىپ، دارەت الىپ، مەشىتكە بارىپ، قابىرعاسىن جوندەدىك، ەل جينالىپ، كوشە سىپىرىپ، كوشەگە سۋ سەۋىپ، بۇرىن-سوڭدى بولماعان ءىس اتقاردىق.  جابىق دۇكەندەر اشىلدى.  سوسىن، بابالارىمىزدان قالعان ءداستۇر عوي، سول جەردەگى بارلىق اقساقال، شالداردى جينادىم.  ءسويتىپ، اقساقالدارمەن اڭگىمەلەسكەندە، ولار مەن جوعارىدا ايتىپ كەتكەن تاريحتى اڭگىمەلەپ بەردى.   ولاردىڭ وتانىن سۇيەتىنىن، بوستاندىقتى سۇيەتىنىن،  باسقا ەلدى كىرگىزبەگەنىن، سونداي جاعدايلاردى ايتتى. ارينە، ءبىزدىڭ تاراپىمىزعا قاتتى سوزدەر دە ايتىلدى. بىراق، ءبىز ءوزىمىزدىڭ نە ءۇشىن كەلگەنىمىزدى، ياعني تىنىشتىق ورناتۋعا كەلگەنىمىزدى ءتۇسىندىرىپ، ساياسي كەڭەس ۇيرەتكەن سوزدەردى ايتتىق، ارينە.  سونىمەن، مەن ءبىرىنشى ساربازدارىما سول ەلدىڭ تاريحىن سىيلاۋدى ۇيرەتتىم. ەكىنشى، ءدىنىن سيلاتىپ ۇيرەتتىم. سەبەبى، ءبىزدىڭ ساربازدار جارتىلاي جالاڭاش جۇرەدى، جۋىنادى.  ال، ءبىز تۇراتىن جەردەن جەرگىلىكتى تۇرعىندار سۋ الادى،  سۋعا قىز بالالار پارانجىمەن كەلەدى، كويلەكسىز جۇرگەن بوتەن ەر ادامداردى كورگەن سوڭ، كەلە المايدى، سونى توقتاتتىم.  ءسويتىپ جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ ءدىنىن، تاريحىن سىيلاعانىمىزدى بىلگەن سوڭ، ەلدىڭ دە بىزگە كوزقاراسى وزگەشە بولدى.

سوسىن، ەل ارالادىم.  سۇلەيمەن  لايىق دەگەن ولاردىڭ جازۋشىسى بار، وسى جاقىندا ينتەرنەتپەن بايلانىسقا شىعىپ، قازاقستانعا كەلەمىن دەپ جاتىر، سونىمەن بىرگە ءجۇردىم.  ول كىسىنى اۋعان حالقى قادىر تۇتىپ، جاقسى كورەدى.  ەل ارالاپ، بۇرىن ءوزىم بارماعان، كورمەگەن جەرلەردە بولدىق.  سونىڭ دالەلى، مىنا ءبىر وقيعا. سماعۇلدىڭ كىتابىندا  جازىلعان.

جالالابادتاعى بريگادادا سميرنوۆ دەگەن كوماندير بولدى.  مەنىڭ باتالونىممەن اراسى 200 شاقىرىم ەدى. ول جەردەن وتكەندە، ءبىزدىڭ ساربازدار، دۇشپاندارمەن سوعىسپاي وتپەيتىن. مەن ايتتىم، «وسى كۇنىگە سوعىسىپ وتەتىن، 200 شاقىرىمعا مەن جالعىز بارا الامىن»، دەپ.  سميرنوۆ بولسا، «جوق، كەلمەيسىڭ، بۇل ءىسىڭ ءۇشىن جاۋاپ بەرەسىڭ» دەپ، اشۋلاندى.  بىراق مەن 200 شاقىرىمعا كولىكپەن باردىم. ەشكىم اتقان دا جوق، ولتىرگەن دە جوق. مەنى كوزدەپ جۇرگەنىن بايقادىم، كوردىم، بىراق اتقان جوق.  بريگاداعا جەتى شاقىرىم قالعاندا، اتتى، بىراق تيمەدى.  سوندا مەن بريگادا كومانديرىنە ايتتىم: «كوردىڭىز بە، مۇندا ۇلكەن بريگادا تۇر، سوندا 7-اق شاقىرىمنان اتتى.  200 شاقىرىم بويى ماعان ەشكىم وق اتقان جوق، سەبەبى،  بىز تىنىش، بەيبىت ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ادامداردى اتىپ جاتىرمىز.  وسىلاي ءبىزدىڭ دۇرىس ەمەس ارەكەتىمىزدىڭ سالدارىنان،  بەيبىتشىلىكتە جۇرگەن جانداردىڭ ءوزى، تاۋداعى بىزگە قارسى سوعىسقاندارعا بارىپ قوسىلىپ جاتىر، ءبىز دۇشپانداردى كوبەيتىپ جاتىرمىز».  ارينە مەنىڭ بۇل ءسوزىم، بريگادا كومانديرىنە ۇنامادى، «سەن مۇسىلمانسىڭ» دەگەن سەكىلدى مەنى جازعىردى، سوعان قاراماستان، بۇل ءوزى ءبىر بەتكە ايتىلعان ءسوز بولدى.

ماعان مىسالى، جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ بىرەۋى كەلىپ ايتاتىن، «پالەن جەرگە دۇشپاندار مينا قويدى، انا جاقتان كەلە جاتىر»، -  دەپ.  مەن سونداي ادامداردىڭ ارقاسىندا قاۋىپتى جەرلەردى  بارلاۋشىلاردان جاقسى ءبىلىپ وتىراتىنمىن.

ال ءبىزدىڭ قازاق جىگىتتەرى سول جەردە قالاي سوعىستى دەگەنگە كەلەيىك. ولار  باتىرلىق قانىمىزدا  بار ەكەنىن كورسەتتى. ءبىز نامىسقوي حالىقپىز. ءبىز باتىر، قاھارمان حالىقپىز. ءبىزدىڭ رۋحتى ەلمىز. كوپ جىگىتتەردىڭ شابۋىلعا «ءيا، ارۋاق» دەپ  شىقاننىن دا كوزىم كوردى. كەي جىگىتتەرگە مەنىڭ، كومباتتىڭ، قازاق بولعانىم قيىنداۋ ءتيدى. ال ولاردىڭ قازاق بولعانى ماعان قيىن بولدى. ويپىرم-اۋ، ەرتەڭ ولاردىڭ اكە-شەشەسىنە مەن جاۋاپ بەرەم، ولارعا نە ايتام دەپ ۋايىمدادىم.

بىلتىر تۇركىستان قالاسىنداعى قازاق-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتىنە كەزدەسۋگە شاقىردى. سول كەزدەسۋدە، جۇرگىزۋشى جىگىت ءسوز اراسىندا، مەنىڭ ءبىر قايتىس بولعان ساربازىم تۋرالى ايتىپ، ونىڭ سۋرەتىن كورسەتتى. تۇركىستاننىڭ جىگىتى ەكەن. «وسى زالدا، سول كىسىنىڭ اناسى وتىر» دەدى. مەن تۇرىپ ول كىسىنىڭ قاسىنا بارىپ، تىزەرلەپ وتىرىپ، قولىن ءسۇيدىم. «انا، بىلەمىن، ءسىزدىڭ جۇرەگىڭىزدەگى سىزاتتى، قايعىڭىزعا ورتاقپىن، مەنى كىنالاماڭىز، ول بالاڭىز عوي. بىراق، مەنى بالاڭىزداي كورىڭىز، وسىنداي بولدى، بۇل سوعىس قوي»،-دەپ ەدىم، «باقىتجان، سەنىڭ ماعان جازعان حاتىڭدى ءالى ساقتاپ ءجۇرمىن، سەنى كىنالامايمىن»،-دەپ جىلاپ بەتىمنەن ءسۇيىپ، انالىق ءسوزىن ايتتى. بۇل سوعىس وڭايعا تۇسكەن جوق . سول سەبەپتەن، بۇل سوعىستا كوپ پسيحولوگيالىق-مورالدىق قيىن بولدى.

ءبىزدى دايىنداعاندا ساياسي جاعىنان، ياعني ول ەل قانداي، حالىقتىق بولمىسى قانداي، سول جاعى تۋرالى از مالىمەت بەردى.  ەكىنشىدەن، العاشقى كەزدە ارينە، سوعىسىپ جاتىرمىز دەپ ەشكىمگە حات جازبايتىنبىز. وندا ناگرادا بولمايتىن، كەيىن-كەيىن جاسىرا المادى.  سەبەبى، مارقۇمداردى جىبەرە باستادى عوي.  قازا بولعاندار كوپ بولدى، قالاي جاسىرادى. كەيىننەن ءبىز كەتكەننەن سوڭ، ناگرادا بولدى. كوپ ساربازدار، ءبىزدىڭ قازاقتار ناگراداسىز قايتتى اۋعان سوعىسىنان. قازىرگە دەيىن ويلايمىن، سوندا مەنىڭ باتالونىمنىڭ ساربازدارىنىڭ كوبىسى قاھارمان عوي.  ءتىپتى مەن باتالوندا وتىرعاندا اموسوۆ دەگەن لەيتەنانتىم جالالابادتان كەلىپ، «كومبات، ءسىزدىڭ  ناگراداعا جىبەرگەن قاعازدارىڭىز، كادر بولىمىندە، قاعاز جينايتىن شەلەكتە جاتىر» دەدى. سوندا مەن اشۋلانىپ،  تىكۇشاقپەن باردىم،  ۇشۋ جارتى-اق ساعات. بارىپ، كادر بولىمىنە كىرسەم، سول قاعاز شەلەكتە جاتىر، وندا بىزدە كومپيۋتەر دەگەن جوق قوي، ولاردا بولعان.  سوندا مەن ويلايمىن، ال وتان سوعىسىندا قانداي ادىلەتسىزدىكتەر بولدى ەكەن، دەپ. ءبىزدىڭ قاراكوزدەر اۋعان جەرىندەگى سوعىستا كوپ بولدى. بىراق ولاردى كوپ ناگراداعا ۇسىنبادى. ونى اشىق ايتۋ كەرەك. ءبىزدىڭ ساربازدار، اكيشوۆ دەگەن سەرجانت ءوزىنىڭ بولىمشەسىمەن قورشاۋدا قالعاندا (بولىمشەدە 10 ادام بولادى), پۋلەمەتتى قولىنا الىپ، جارالانعانداردى قۇتقارعان. ءسويتىپ ءجۇرىپ قايتىس بولىپ كەتتى. قاھارماندىق پا، قاھارماندىق. ءاربىر ەپيزودتى الا بەرسەك، ءبىزدىڭ كوپ جىگىتتەر وزدەرىنىڭ قاھارماندىعىن كورسەتتى.

-    پارتيا قاتارىنداعى ادامسىز، اتەيستەر زامانىندا مەشىت جوندەگەنىڭىز ءۇشىن سوگىس ەستىگەن جوقسىز با؟

- بەتكە ايتقاندار بولدى، «مىناۋىڭ نە، مەشىت جوندەپ، مۇسىلمان، دۇشپان بولىپ كەتپەكسىڭ بە؟» دەگەندەر بولدى.  بىراق، تۇسىنەتىن ادامدار، «ول دۇرىس ىستەپ جاتىر»، دەپ قولدادى. كراسنودار وبكومنىڭ حاتشىسى شەل ولەگ ەۆگەنەۆيچ، اۋعانستاندا ءبىزدىڭ پروۆينتسيادا كەڭەسشى بولاتىن. سول كىسى مەنى جاقتاپ وتە جاقسى سوزدەر ايتتى. «باقىتجان دۇرىس ىستەپ جاتىر. مەشىتتى جوندەۋى ارقىلى، حالىق  ءدىندى جويۋعا كەلمەگەنىمىزدى ءتۇسىندى، ول ءبىزدىڭ  ۇلكەندەردى سيلايتىنىمىزدى كورسەتتى»،- دەپ اراعا ءتۇسىپ، پارتيادان شىعارىلماي قالدىم. ايتپەگەندە، پارتيا بيلەتىمدى الۋ تۋرالى ايقاي-شۋ بولعان.  بىراق، ول كەزدە مەن  قاھارماندىق الايىن نەمەسە ناگرادا الايىن دەپ ويلاعان جوقپىن، شىعىننىڭ از بولۋىن ويلادىم. اسكەري ادام بولعان سوڭ، شىعىنسىز بۇيرىقتى ورىنداۋ، باستى مىندەتىم بولدى. مەنىڭ باتالونىمدا مارشال سوكولوۆ،  باس شتابتىڭ باستىعى مارشال احرەمەەۆ بولعان. سوندا مارشال سوكولوۆ، سوعىستى توقتاتىپ قويىپ، كابۋلعا بۇكىل باتالون كومانديرلەرىن شاقىرىپ، مەنى كومباتتاردىڭ الدىنا شىعارىپ، قالاي سوعىسۋ كەرەك ەكەنى تۋرالى بايانداما جاساتقان. سوندا سوكولوۆ، «مىنە، مەن اعا لەيتەنانتقا باتالون بەردىم، سوعىسقانىنا كوپ ۋاقىت بولسا دا، شىعىنى كەم، سول ءوزىنىڭ تاكتيكاسىن سەندەردىڭ الدارىڭدا ايتىپ بەرەدى» دەپ مەنى شىعاردى.  سوندا ەلدى سيلاۋ، تاريحتى سيلاۋ، تاۋدا قالاي سوعىسۋ كەرەك سونى ايتىپ بەرگەم.

كەيدە مەن ءبىزدىڭ وزگە بولىمدەردىڭ  تاكتيكاسىنا تۇسىنبەيتىنمىن. تاۋعا شىعامىز قان توگەمىز، ەرتەڭى تاۋدان تۇسەمىز. مەن ايتامىن، «ەڭ الدىمەن تاۋعا جىبەرمەۋ كەرەك، ال جىبەرگەن سوڭ، تاۋدان تۇسىرمەۋ كەرەك»، دەپ. بۇل جەردە باسقا قانداي تاكتيكا كەرەك. مەن مۇندا دۇشپانداردىڭ تاكتيكاسىن قولداندىم. بىرىنشىدەن وزەن ماعان شەكارا، ودان ءارى وتكىزبەيمىن. ەكىنشىدەن، ءوزىم توسقاۋىل قويىپ، ءار جەرگە ەكى-ءۇش ادامنان قاراۋىل قويامىن. سوندا ولاردىڭ ءوزى بىزگە كەلىپ ۇرىناتىن، ءبىز ولارعا شابۋىل جاساعان جوقپىز.

مەن سىزگە وسى سوعىستا بولعان تاعى ءبىر وقيعانى ايتىپ بەرەيىن. باتالونىمدا سەرگەي دەگەن ورىس جىگىتى بولعان. ءبۇر كۇنى تۇسىندە، مارقۇم اكەسى مۇردەگە تارتىپ تۇسىرگەنىن كورەدى. سول  ءتۇسىن، قاسىنداعى قازاق جىگىتتەرگە ايتادى. ال، ءبىزدىڭ قازاقتار كىشكەنە ىرىمشىل، تۇسكە سەنگىش ەمەس پە، سول ءتۇستى ماعان ايتىپ، ونى ۇرىسقا جىبەرمەۋىمدى سۇرادى. ەندى، ونى سوعىسقا جىبەرمەسەم، ورىس جىگىتى قورىقتى دەپ ساربازدار ايتادى عوي. ەرتەسىندە، ساپتا تۇرعاندا «سەرگەي كەزەكشى، وسىندا قالسىن»،- دەپ بۇيىردىم. باتالون ورنالاسقان جەرگە كۇنىنە ءبىر مينا تۇسەتىن. بىراق ەشكىم جاراقات العان ەمەس. ءدال سول كۇنى، مينا، پالاتكادا وتىرعان جاڭاعى  سەرگەيدى تاۋىپ الادى. مىنە اجال دەگەن.

ءوزىم دە تالاي ءتۇس كورگەم. ءبىر تۇسىمدە، لەنيننىڭ كيىمىن كيىپ العان مەنىڭ اعام: «باقىتجان، مەن قازىر شىعام، ارتىمنان شىقپا»،- دەدى دە، ەسىكتى تارس جاۋىپ شىعىپ كەتتى. ەرتەڭىندە، بريگادادا مارشال احرەمەەۆ كەڭەس وتكىزۋى ءتيىس ەدى. سوعان مەن اسكەري كولوننانى باستاپ بارماق بولعام، ەندى كومبات باستاپ بارماسا بولمايدى عوي. ءسويتىپ، بمپ-عا (اسكەري كولىك) وتىرعانىم سول ەدى، ماعان، «بريگاداعا تەز ارادا تىكۇشاقپەن جەتسىن»- دەگەن حابار كەلدى، كەڭەس تاڭعى 11-دە وتەتىن بولىپتى. «جوق، مەن كولوننامەن بارام، كەتىپ قالدى دەپ ايتىڭىز»،-دەيمىن حابارشىعا. ول، «بولمايدى، تەز جەتسىن دەپ، راديومەن بۇيرىق بەرىلدى»،- دەيدى. سودان، تىكۇشاقپەن ۇشىپ كەتتىم، ال، مەن وتىرعان بمپ -عا مينا ءتۇسىپ، وتقا وراندى.  جالپى، سوعىس كەزىندە ادام بالاسى قانداي باتىر بولسىن،  جۇرەك بار عوي اركىمدە، ءبىراز قوبالجيدى ەكەن. مەن كەي كەزدەرى تاڭ قالام، وق جان-جاعىمدا ۇشىپ جاتتى، ماعان نەگە تيمەدى؟ ال، كەيبىر جاندار قانشا قورعانسا دا، وققا ۇشىپ جاتتى. كەيبىرەۋلەر تاستىڭ قالقاسىنا تىعىلدى، بىراق سونىڭ وزىندە ونى دۇشپان تاۋىپ الىپ اتاتىن.

اۋعان سوعىسىندا «العا، كوممۋنيستەر!» دەگەن ۇران مۇلدە بولعان جوق، ونى ۇمىتىپ تا كەتتىك. ول جەردە تەك بۇيرىقتى، تاپسىرمانى عانا ورىنداۋىڭ كەرەك. قالاي ونى ورىنداۋ، قالاي شىعىنسىز ورىنداۋ، قالاي امان قالۋ، ەڭ باستىسى -سول. مەندە ساياسي كەڭەسشىسى وگولەۆ دەگەن مايور بولدى. ءوزىن سيلاتا ءبىلدىردى. ول «جاساسىن پارتيا» دەگەن جوق، وزىمىزبەن بىرگە سوعىسقا قاتىستى.  قولىندا گازەت ەمەس، پاترون بولدى.  كەيىن، ليتۆينوۆ دەگەن ساياسي كەڭەسشى كەلدى، ول العاشقى كەزدە پارتيا، اناۋ-مىناۋ دەپ ەدى. ول سوزدەر وعان جەڭىس الىپ بەرمەدى، ول سوزدەر سوعىستاعى شىعىندى ازايتپايتىنىنا ونىڭ دا كوزى جەتتى.

- بالالىق شاعىڭىز تۋرالى نە ايتار ەدىڭىز. جالپى ءسىزدى باتىرلىققا تاربيەلەگەن نە نارسە بولدى دەپ ويلايسىز؟

- مەن الاقانداي عانا، كەڭەس دەگەن اۋىلدا ءوستىم (جامبىل وبلىسى، جۋالى اۋدانى.-  ر.ي.).  اكەمدى كورگەن جوقپىن، مەنىڭ ون ايلىعىمدا قايتىس بولىپ كەتىپتى. ەلدىڭ ارقاسىندا اكەمنىڭ جوقتىعىن سەزبەي، قيىنشىلىق كورمەي ءوستىم.  قوي دا باقتىق، ءشوپ تە شاپتىق. بىراق اۋىلدا بىزگە، ۇلكەندى سيلاۋدى ۇيرەتتى.  ءتىپتى ول كەزدەردە، 1952-54 جىلدارى مەشىت بولاتىن.  كەيىن 56 جىلدارى جوق بولدى. قاي جەردە بولسا دا، قۇران وقىلاتىن. سوعان قاراپ ءبىز دە «ءاۋمين» دەيتىنبىز. شالدارىمىز، اقساقالدارىمىز ءدىندى ۇمىتپايتىن.  اۋىلدىڭ بار بالاسى، جۇما سايىن مەشىتكە، ۇلكەندەردىڭ قولىنا سۋ قۇيىپ بەرۋگە جۇگىرەتىنبىز. «قانشالىقتى كوپ ادامنىڭ قولىنا سۋ قۇيىپ، باتاسىن الساڭ، ءومىرىڭ سونشالىقتى جاقسى بولادى»- دەيتىن، سوعان تالاساتىنبىز.

ادام بالاسىنىڭ مىنەزىنە تۋىپ وسكەن تابيعاتى دا اسەر ەتەدى. مىسالى، ءبىز تاۋدىڭ ەتەگىندە وستىك. اتقا ەرتوقىممەن مىنسەك، «ەي، بالا، نەمەنە اتتى ەرتوقىممەن ءمىنىپ ءجۇرسىڭ؟»،- دەپ شالدار كۇلەتىن. تۇندە تاۋعا شىعۋ باتىرلىققا ۇيرەتەتىن. اۋا رايى قاتال، قىستا قار قالىڭ.  ءتىپتى ول كەزدە كومسومول بيلەتىن الۋ ءۇشىن، بۇرىنعى بۋرنىي، قازىرگى باۋىرجان مومىشۇلى اتىنداعى اۋىلعا قىستا كەڭەستەن جاياۋ بارعانبىز. ءبىز، كۇيىك جانە شاقپاق دەگەن ەكى قاسيەتتى توعايدىڭ ورتاسىندا تۋدىق. تابيعاتى وتە سۋىق، وتە قاتال. مىنە، باۋكەڭنىڭ  مىنەزى قانداي قاتال بولعان. ارينە مىنەز قانمەن بەرىلەدى، بىراق ەل مەن تابيعات  ادامنىڭ مىنەزىنە ۇلكەن اسەر ەتەدى. ءتۇرىڭىز قاتال بولسا، جۇرەگىڭىز جىلى بولادى.  ادام بالاسى سونىڭ ءبارىن ۇيلەستىرە بىلسە، مەنىڭشە ول ادام وتاندى ءسۇيۋدى بىلەدى.  ەلىن دە، جۇرتىن دا سۇيەدى.

- بۇگىنگى ومىرىڭىزگە كوڭىلىڭىز تول ما؟

-  ورىستار ايتادى عوي «زاچەركنۋت بى ۆسيۋ جيزن ي ناچات بى سنوۆا» دەپ. ياعني بۇكىل ءومىرىڭدى سىزىپ تاستاپ، قايتا باستار ما ەدى دەپ. مەن دە كەيدە وزىمە وسىنداي سۇراق قويام. كەيدە ءومىرىمدى ماقۇل كورەم، كەيدە جەك كورىپ كەتەم. سەبەبى، وتىرىكشى قاسىمدا ءجيى بولدى، شىندىق الىستاپ كەتتى.  ول كەزدە قيىنشىلىقتى كوپ كوردىم. بىراق مەن شىندىعىمدى ەشۋاقىتتا بۇگىپ قالعان ەمەسپىن. جولىم جامان بولدى دەپ، جامان جولعا تۇسكەن ەمەسپىن، شىندىق تۋاتىنىنا ءبارىبىر سەنەتىنمىن. كەي كەزدە، جۇرەك اۋىرىپ سىزداعاندا، ءبىر گازەتتەردە ايتتىم: «باتىر تاققا تالاسپايدى، باتىر تاقتى قورعايدى» دەپ. ءبىز، ەر بالا وتان ءۇشىن تۋىلعانبىز. وتان ءۇشىن كىرپىك قاقپاي جان بەرۋگە تۋىلعانبىز. سونىڭ ىشىندە، اركىمنىڭ ءوزىنىڭ قالاعان ماماندىعى بار. مەنىڭ قالاعان ماماندىعىم وسى بولدى. باۋكەڭدەي باتىر بولساق دەپ وستىك. نامىس. ءبىز قازاق حالقى، نامىسقوي حالىقپىز. ماقتانعانىم ەمەس، مەن گەرمانيادا پوتسدام قالاسىندا بولدىم. سول جەردە پولك كومانديرلەرىنىڭ اراسىندا ءبىر قازاق بولعان جوق. مەن پولك كومانديرى بولدىم. قازاقستاندا باس شتابتىڭ باستىعى بولدىم. كوپ-كوپ قىزمەتتەر اتقاردىم، تومەنگە دە ءتۇستىم، جوعارى دا كوتەرىلدىم. كەيبىرەۋلەر ايتادى، وسە بەرسەم، وسە بەرسەم دەپ. اناۋ جاستار قالاي، ولاردى ۇيرەتۋ كەرەك قوي.  مىسالى، 93 جىلدارى كادر دەگەن پروبلەما بولدى. مەن سوندا كەلىپ، وسى سارىوزەكتەگى ديۆيزيانى باسقاردىم.  ۇلكەن- ۇلكەن جۇمىستاردى وكىمەت  بىزگە سەنىپ تاپسىردى. ال ءبىز سول العان تاجىريبەمىزدى بولاشاق گەنەرالدارعا بەرۋىمىز كەرەك.  ولار دا ءوسىپ ءونۋى كەرەك. ولاردى قالاي تاربيەلەۋ كەرەك؟ كەيبىر كەزدە كۇرسىنەم، قازىرگىلەر گەنەرال كيىمىن كيەدى دە، «گەنەرال بولدىم» دەپ كەۋدە كەرەدى. بىراق، پروفەسسيونالدىق جاعى قايدا؟ سەن گەنەرال بولدىڭ، سەن ەندى گەنەرالدىق كيىمىڭە، ايناعا قاراي بەرمە، سەن اناۋ شاكىرتتەرىڭە قارا. اناۋ ءوسىپ كەلە جاتقان ساربازدارعا، بىلىمىڭە قارا. بىلمەسەڭ ۇيالما، ءبىل، وقى، پوليگوندا ءجيى بول، ساربازدارمەن ءجيى سىرلاس.

كومانديردى قاي ۋاقىتتا سارباز جاقسى كورەدى؟ ەگەردە ساربازدى ءوزىڭنىڭ بالاڭداي سيلاساڭ، تاربيەلەسەڭ، سارباز سەنى اكەسىندەي سۇيەدى. كەيبىر كومانديرلەر ساربازدارمەن ايقايلاسىپ ۇرسىسادى دا، «مەن قاتالمىن» دەيدى. ارينە، كوماندير قاتال  بولۋى كەرەك، بىراق شىندىق، ادىلەت ودان    دا قاتال بولۋى كەرەك. قۇرى ايقايلاي بەرەتىن كوماندير- كوماندير ەمەس.

ەسىمە ءبىر وقيعا ءتۇسىپ وتىر.  ول جىگىت قازىر قاپشاعايدا تۇرادى. اۋعانستاندا، سوعىستىڭ العاشقى كۇندەرى سول جىگىتكە وق ءتيىپ، قۇلاپ ءتۇستى. قاراسام جارالانىپ قالىپتى، قان اعىپ جاتىر. قازىر دۇشپان ونى تاعى ءبىر وقپەن ءولتىرۋى مۇمكىن ەكەنىن ءبىلىپ، ونىڭ ۇستىنە جاتىپ، وقتان قالقالادىم. دەنەممەن قورعاشتاپ، ءوزىم دە دۇشپاندارعا وق اتا ءجۇرىپ، ونى بمپ-ءنىڭ استىنا جاتقىزدىم. «قاي جەردەنسىڭ؟» دەسەم، «قازاقستاننان، قاپشاعايدانمىن عوي، اعا»،- دەيدى، «ءتىرى قالاسىڭ، باۋىرىم!» دەدىم. سودان بەرى قانشاما جىلدار ءوتتى. وسى بىلتىر جۇمىس بابىمەن قاپشاعايعا بارسام، قالانىڭ اكىمى: «قازىر سىزگە ءبىر توسىن سىي جاسايمىز»،- دەيدى. كوپ جىلدار ءوتتى، مەن ەندى الگى جىگىتتىڭ ءتۇرىن تانىمايمىن.  ءبىر كىسى كەلىپ قۇشاقتاپ بەتىمنەن ءسۇيىپ، «ەسىڭىزدە مە  اعا، مەنى امان الىپ قالىپ ەدىڭىز، مەن مىنە ءتىرى قالدىم»،- دەيدى.

مۇنى نەگە ايتىپ وتىرمىن. كوماندير ۇلگى بولۋى كەرەك. بۇرىن وسى جەردە مەن روتانىڭ باستىعى بولعاندا، «ماعان ۇقساپ جاسا»، ياعني، «دەلاي كاك يا»،- دەپ ءوزىمىز ءبىرىنشى بولىپ نىساناعا اتاتىنبىز.  سارباز، باسقا دا كومانديرلەر، ۇلكەن كومانديرلەردى قاي ۋاقىتتا سيلايدى؟ ەگەر سول باسشىلار، وزدەرىن سيلاسا، ولاردى ۇيرەتە بىلسە، ولاردىڭ بىلمەگەنى ءۇشىن ۇيالتپاي، كوپتىڭ كوزىنشە سۇراپ، بىرگە ۇيرەتسە، سول دۇرىس.  ءتىپتى كەيدە، «سەن مەنەن جاقسى اتادى ەكەنسىڭ، مەنى،  مىنا كومانديرىڭدى ۇيرەت»، دەسە، ودان جامان بولمايدى.

- ال دىنگە كوزقاراسىڭىز قالاي؟

- مەن قۇداي جوق دەگەن ادامدى تۇسىنبەيمىن. ادام بالاسى، قانداي بولسىن ءبىر نارسەگە سەنۋى كەرەك. ۇلتىم قازاق بولسا، ءدىنىم- يسلام، مەن يسلام ءدىنى تۋرالى ءبىلۋىم كەرەك. كەيبىرەۋلەر، ساقالىن بەلۋارىنا دەيىن ءتۇسىرىپ، «مەن  مۇسىلمانمىن» دەپ كەۋدە قاعادى.  مۇحاممەد (س.ع.س) پايعامبارىمىز ايتقان: «ساقالىڭ بولسا، تازا ۇستا» دەپ. مۇسىلماندىق، وسىرگەن ساقال، تاققان ورامالمەن ولشەنبەيدى. مۇسىلماندىق - جۇرەكتە. ءدىندى، اللانى، شىن سۇيە بىلسە، مىنە سوندا. دىنمەن ويناماۋ كەرەك. ءدىندى شىن ءسۇيۋ كەرەك. كەيبىرەۋلەر قورىققاندا، «ويباي، ەرتەڭگى كۇنى، ەمتيحاننان وتەيىن»، بولماسا، «جولىمدى اشىپ بەرىڭىز» دەپ، تاۋىپكە بارادى. جول جۇرەتىن، ەمتيحان تاپسىراتىن ادامنىڭ ءوزى ەمەس پە. سوندىقتان، اق نيەتىمەن سيىنسا، وندا ءبىر اللانىڭ ءوزى جار بولىپ، قولدايدى. ارۋاقتاردى دا ۇمىتپاۋ كەرەك. مەنىڭ ەكى بالام قايتىس بولىپ كەتتى. ارينە، ۋاقىتىم بولعاندا، ولاردىڭ باسىنا بارىپ قۇران وقيمىن، ول ءبىزدىڭ مۇسىلماندىق پارىزىمىز.

كەيبىر مولدالار بار، مەن ولارمەن اشىق سويلەسەم،  ايقايلاپ، جاس بالالاردىڭ باسىن تاسقا سوعىپ وزدەرىنشە ءدىن ۇيرەتىپ جاتىر.  ءدىن ولاي ەمەس. ءدىن وتانىن سۇيدىرە بىلۋدە. ءدىندى ساياساتپەن ارالاستىرماۋ كەرەك، ونى تازا ۇستاۋ كەرەك.

كەيبىرەۋلەر اسكەر سابىندا ناماز وقۋ كەرەك دەپ جاتىر. ول سوندا وتان قورعاي ما، الدە بەس ۋاقىت ناماز وقي ما؟ ولاردىڭ ءبىرىنشى بورىشى - وتان قورعاۋ.  سوندىقتان ءدىندى اسكەر سابىندا دۇرىس ەنگىزە ءبىلۋ كەرەك. دىندەگى جاقسىلىقتار، تازا ءجۇرۋ، ۇلكەندى سيلاۋ، وتىرىك ايتپاۋ، سونداي ارتىقشىلىقتارىن ساربازدارعا ۇيرەتۋىمىز كەرەك.

ۇيدەگى جەڭگەڭ، جەتى جىل بولدى ناماز وقيدى. ول كىسىنىڭ ناماز وقىعان سەبەبى، مەنىڭ انام مارقۇم، ءبىراز اۋىرىپ، اياعىنان جۇرە الماي قالعان كەزىندە، ونى شاقىرىپ الىپ، «سەن مەنىڭ تۇڭعىش كەلىنىمسىڭ، مەن ناماز وقي الماي قالدىم، ساعان وسى جۇگىمدى ۇسىنامىن»،- دەدى. سودان باستاپ، گەنەرالدىڭ ايەلى بولسا دا، جەتى جىلدان بەرى بەس ۋاقىت نامازىن وقيدى.

- اۋعان سوعىسى ءسىزدىڭ ومىرگە دەگەن كوزقاراسىڭىزدى وزگەرتتى مە؟

- اۋعان سوعىسى، اسكەري-پروفەسسيونالدىق پىكىرىمدى وزگەرتتى. مورالدىق تۇرعىدان، ادام بالاسىنا قالاي قاراۋدى ۇيرەتتى. اۋعان سوعىسىندا ءومىردى تازا پاراقتاي كورىپپىز. ول جەردە عۇمىر ماڭگىلىك ەمەس ەكەنى، ءار ءسات سايىن ەسىڭە تۇسەدى. ءبارىن توقتاتۋعا بولعانمەن، ۋاقىتتى توقتاتا المايسىڭ. ءاربىر سەكۋندتى باعالايسىڭ. سوسىن، ءوز قاتەلىكتەرىڭ ەسىڭە كوپ تۇسەدى. ەرتەڭگى كۇنى مىنا ومىردەن وتەسەڭ، كىمگە نە جاقسىلىق ىستەدىڭ، نەنى ىستەمەدىڭ؟ سوندا تۇسىنگەنىم، ءبىرىنشى، ادام بالاسىن سيلاۋ كەرەك. سوعىس سونى ۇيرەتتى. ەكىنشى، ومىردەن ابىرويمەن ءوتۋدى ويلايسىڭ. ادام بالاسى قانداي باتىر بولسا دا، ءومىر سۇرگىسى كەلەدى. بىراق باتىر ادام، قايتىس بولىپ كەتسە دە، كوپ ءومىر سۇرەدى. سەبەبى، باتىرلىق - ۇلكەن جول. سول سەبەپتى، ول جەردە مەنىڭ العان تاربيەم - ەشتەڭەدەن قورىقپاۋ. ءبارىبىر ماڭگىلىك ەمەسپىن، بىراق، ەل سيلايتىنداي ماڭگىلىك ءىس قالدىرايىن. ءبىر جاعى مەن باتالون كومانديرى بولدىم عوي، ال كوماندير قورىقسا، كىم ونىڭ ارتىنان ەرەدى؟ كىم سيلايدى؟ باتىرلىق ول تەك وردەن الۋدا عانا ەمەس ەكەن. ول - شىندىقتى ايتۋ، كىناڭدى مويىنداۋ، جىلتىر سوزدەن اۋلاق بولۋ. وسىنىڭ ءبارىن پايىمداساق، باتىرلىقتىڭ جولى قيىن.

مەن قاھارمان بولامىن دەپ ويلاعان جوقپىن.  العىسىم شەكسىز، الايدا،  نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆتىڭ الدىنا بارىپ  ماعان قاھارماندىق بەرىڭىز دەپ سۇراعان جوقپىن. ال، قاھارماندىق اتاقتى العاندا: «نۇرسۇلتان ءابىشۇلى، بۇل قاھارماندىق بەلگىسى تەك ماعان عانا بەرىلگەن جوق. بۇل- اۋعان سوعىسىنا قاتىسقان ساربازدار مەن  تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ بۇگىنگى وتان قورعاۋشى ساربازدارىنا بەرىلگەن داڭىق!»،-دەپ  ەكى-اق اۋىز ءسوز ايتتىم.

سۇحباتتاسقان ريزا يساەۆا

«اباي-اقپارات»