زاقاش كاماليدەنوۆ: «كەشىرىم سۇراۋ ءۇشىن قاتەلىگىمدى كورسەتۋ كەرەك»
1936 جىلى اتىراۋ وبلىسى، يساتاي اۋدانىندا تۋعان. قازاقستان مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ دەربەس زەينەتكەرى.
1985-88 جىلدارى قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ يدەولوگيا جونىندەگى حاتشىسى قىزمەتىن اتقارعان
بالالارعا وبال جاساعانىمىز راس...
- زاقاش اعا، ومىرىڭىزدە ءپىر تۇتاتىن، ۇلگى تۇتاتىن تۇلعالارىڭىز بار ما؟
- مەن ءۇش تۇلعانى ءوزىمنىڭ ۇستازىم دەپ ەسەپتەيمىن. ءبىرىنشىسى - نۇرتاس وڭداسىنوۆ، ەكىنشىسى - ديماش احمەتۇلى قوناەۆ، ءۇشىنشىسى - يۋري ۆلاديميروۆيچ اندروپوۆ، سول كەزدەگى كسرو مقك-ءنىڭ توراعاسى.
- نە سەبەپتى بۇل كىسىلەردى ۇلگى تۇتتىڭىز؟
- مەن ءوزىم مۇنايشىمىن، ماسكەۋدەن ينستيتۋت ءبىتىرىپ كەلگەننەن كەيىن مۇناي سالاسىندا ىستەپ جۇرگەنمىن، ەمبىدە، قاراتون دەگەن جەردە. نۇرەكەڭ سول جەردەن شاقىرىپ الىپ، كومسومولعا جىبەردى. اۋەلى جىلىويدا اۋداندىق كومسومول كوميتەتىن باسقاردىم. ول كىسىنىڭ ءوزى ول كەزدە گۋرەۆ وبكومىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولدى. بۇل - 1961-63 جىلدار. مەنى قاسىنا شاقىرىپ، گۋرەۆ وبلىسى كومسومول كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى قىلىپ سايلادى. كوپ نارسەنى نۇرەكەڭنەن ۇيرەندىم.
1936 جىلى اتىراۋ وبلىسى، يساتاي اۋدانىندا تۋعان. قازاقستان مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ دەربەس زەينەتكەرى.
1985-88 جىلدارى قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ يدەولوگيا جونىندەگى حاتشىسى قىزمەتىن اتقارعان
بالالارعا وبال جاساعانىمىز راس...
- زاقاش اعا، ومىرىڭىزدە ءپىر تۇتاتىن، ۇلگى تۇتاتىن تۇلعالارىڭىز بار ما؟
- مەن ءۇش تۇلعانى ءوزىمنىڭ ۇستازىم دەپ ەسەپتەيمىن. ءبىرىنشىسى - نۇرتاس وڭداسىنوۆ، ەكىنشىسى - ديماش احمەتۇلى قوناەۆ، ءۇشىنشىسى - يۋري ۆلاديميروۆيچ اندروپوۆ، سول كەزدەگى كسرو مقك-ءنىڭ توراعاسى.
- نە سەبەپتى بۇل كىسىلەردى ۇلگى تۇتتىڭىز؟
- مەن ءوزىم مۇنايشىمىن، ماسكەۋدەن ينستيتۋت ءبىتىرىپ كەلگەننەن كەيىن مۇناي سالاسىندا ىستەپ جۇرگەنمىن، ەمبىدە، قاراتون دەگەن جەردە. نۇرەكەڭ سول جەردەن شاقىرىپ الىپ، كومسومولعا جىبەردى. اۋەلى جىلىويدا اۋداندىق كومسومول كوميتەتىن باسقاردىم. ول كىسىنىڭ ءوزى ول كەزدە گۋرەۆ وبكومىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولدى. بۇل - 1961-63 جىلدار. مەنى قاسىنا شاقىرىپ، گۋرەۆ وبلىسى كومسومول كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى قىلىپ سايلادى. كوپ نارسەنى نۇرەكەڭنەن ۇيرەندىم.
اقتاۋ قالاسىندا ەكىنشى حاتشى بولىپ بەس جىل ىستەدىم. سودان كەيىن مەنى ماسكەۋگە سوكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ جوعارعى پارتيا مەكتەبىنە وقۋعا جىبەردى. پارتيا مەكتەبىن قىزىل ديپلوممەن ءبىتىرىپ شىقتىم. ودان كەيىن گۋرەۆتە وبلىستىق كاسىپوداق كەڭەسىنىڭ توراعاسى قىلىپ سايلادى. بەس اي ىستەدىم. سول جەردەن ديماش احمەتۇلى قوناەۆ مەنى شاقىرىپ الىپ، كومسومولعا ءبىرىنشى حاتشىلىققا ۇسىندى.
- بۇل قاي جىلى؟
- 1970 جىلدىڭ 2 جەلتوقسانىندا رەسپۋبليكا كومسومولىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولىپ سايلاندىم. سول جەردە 8 جىل ەڭبەك ەتتىم. 1978 جىلى ديماش احمەتۇلى مەنى تسەلينوگراد وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنە ەكىنشى حاتشىلىققا جىبەردى، ءبىر جارىم جىلداي سوندا قىزمەت جاسادىم. تىڭ ولكەسىندە تىڭ يگەرۋمەن اينالىستىم. سول جەردەن قوناەۆتىڭ ۇسىنىسىمەن بە، الدە ول كىسىنىڭ ءوزى تاڭداپ الدى ما، ماسكەۋگە اندروپوۆ شاقىردى. 1979 جىلى ناۋرىزدا ماسكەۋگە كەتتىم، كگب اپپاراتىندا اعا ينسپەكتور، ءبولىم باستىعى رەتىندە ءبىر جىل جۇمىس ىستەدىم. كگب جۇمىسىنىڭ قىر-سىرىمەن تانىسىپ، الماتىعا قايتتىم. الماتىدا كگب توراعاسىنىڭ ورىنباسارى بولىپ ىستەدىم.
- توراعاسى كىم ەدى؟
- توراعاسى شەۆچەنكو ۆاسيلي تاراسوۆيچ بولدى، ءالى كوزى ءتىرى، كەلەسى جىلى 90-عا تولادى. جارتى جىلداي ورىنباسار بولىپ ىستەدىم. ودان كەيىن قوناەۆ وك-كە شاقىرىپ، يدەولوگيا حاتشىسى بولدىم. 1980 جىلدان 1982 جىلعا دەيىن وسى قىزمەتتە بولدىم. 1982 جىلى ديماش احمەتۇلى شاقىرىپ الىپ: «كگب-عا توراعا بولىپ قايتا باراسىڭ»، - دەدى. 1982 جىلى 15 اقپاندا كگب توراعاسى بولدىم. كسرو مقك-ءنى باسقارعان اندروپوۆ ماعان كوپ قامقورلىق جاسادى. كگب-گە جۇمىسقا شاقىرعاندا دا اۋەجايدان جۇبايىم ەكەۋمىزدى ءوزى قارسى الىپ، تۇراتىن ۇيگە اپارىپ، كىلتىن قولىمىزعا تاپسىردى. بارساق، ءبارى ىشىندە ءازىر. توڭازىتقىش، تەلەديدار، جيھاز - ءبارى تۇر.
كگب-عا توراعا بوپ كەلگەنىمدە كگب-نىڭ وفيتسەرلەرى پاتەرسىز ءجۇر ەكەن. ديماش احمەتۇلىنىڭ كۇشىمەن توعىز قاباتتى ءبىر ءۇي سۇراپ الدىم. سوسىن وفيتسەرلەرگە ءبولىپ بەردىم. ءتورت جىل توراعا بولعاندا اندروپوۆپەن، چەبريكوۆپەن كەلىسىپ، 11 ادامعا گەنەرال اتاعىن الىپ بەردىم. سودان كەيىن، ءومىر دەگەن قىزىق قوي، ديماش احمەتۇلى شاقىرىپ الىپ: «كگب-دان قايتا ورتالىق كوميتەتكە يدەولوگيا حاتشىسى بولىپ باراسىڭ»، - دەدى. بۇل - 1985-1988 جىلدار ارالىعى، گورباچەۆتىڭ قايتا قۇرۋ كەزى.
- ءسىز جاڭا ءۇش تۇلعانى ۇلگى تۇتام دەپ ايتتىڭىز. ءبىرىنشىسى - وڭداسىنوۆ، ەكىنشىسى - قوناەۆ. قوناەۆتىڭ قانداي قاسيەتتەرىن ۇلگى تۇتاسىز، اعا؟
- دىنمۇحامەد قوناەۆ اعامىز - وتە دانىشپان ادام، بىرىنشىدەن، ازاماتتارعا كوزقاراسى وتە تاماشا بولدى، ۇلتىنا، جەرىنە قاراماي، بارلىعىن بىردەي ۇستاۋعا تىرىستى. سوسىن كىشىپەيىلدىلىگىن ايتقىم كەلەدى، ول كىسىگە كەلۋشىلەر كوپ بولاتىن، كوپ نارسەنى سۇرايتىن. ءبارىن ءوزى جەكە قابىلدايتىن. ديماش احمەتۇلىنا كەلگەن ادامدار كابينەتىنەن كوڭىلسىز شىققان ەمەس. ماسەلەسىن شەشپەسە دە، ديمەكەڭ ءتىلىن تاۋىپ، ارىز-مۇڭىن تىڭداپ، رازى قىلىپ قايتاراتىن. ءبىز سول قوناەۆتىڭ جاستاي وسىرگەن كادرلارىمىز. مەنى ورتالىق كومسومول كوميتەتىنە سوناۋ ماڭعىستاۋدان الىپ كەلدى.
- سولاي بولا تۇرا، قوناەۆ قىزمەتتەن كەتكەن كەزدە ايىپتاعانداردىڭ ءبىرى بولدىڭىز...
- ايىپتاۋشىسى بولدىم دەپ ايتا المايمىن. بارلىق جامانداۋ، ايىپتاۋ ماسەلەسى جوعارىدان كەلدى عوي. ماسكەۋدەن: «وسىلاي ايتۋ كەرەك، وسىلاي جاساۋ كەرەك»، - دەدى. مەن ءوزىم «ديماش احمەتۇلى ءبۇلدىردى، قۇرتتى» دەپ ەش جەردە سويلەگەن جوقپىن. ءبىر گازەتكە جامانداعان جوقپىن. جەلتوقسانداعى جاعدايعا بايلانىستى مۇحتار شاحانوۆ كوميسسيا قۇردى. كوميسسياعا شاقىرىپ، سۇرادى، ەكى ساعات بويى ايتتىم. سوسىن: «اعا، جازىپ بەرىڭىز»، - دەدى. جازىپ بەردىم. 1990 جىلدىڭ 13 مامىرىندا. كىتابىمدا «جەلتوقسان وقيعاسى - گورباچەۆتىڭ جىبەرگەن ۇلكەن قاتەلىگى» دەپ جازدىم. كولبيندى قازاقستانعا جىبەرۋىنىڭ ءوزى دۇرىس ەمەس.
- ءسىز ول كەزدە دۇرىس ەمەس دەپ ايتپادىڭىز عوي. ءوزىڭىز قايتا سول دۇرىس دەپ، كولبينمەن بىرگە جۇمىس ىستەپ، گورباچەۆتىڭ تاپسىرمالارىن ورىندادىڭىز ەمەس پە؟
- پارتيالىق تارتىپكە بايلانىستى ورتالىق كوميتەت حاتشىسى رەتىندە ءوز جۇمىسىمدى جاسادىم. كوپتەگەن ماسەلەلەر جونىنەن كولبينگە قارسى شىقتىم. ەڭ ءبىرىنشى ۇلكەن ماسەلە - قازاقستاننىڭ بەس وبلىسىن جويۋ ماسەلەسى.
- بۇل ماسەلە قاشان قويىلدى؟
- 1988 جىلى.
- كولبين «جويۋ كەرەك» دەدى مە؟
- ءيا، وزبەكتەر دە قىسقارتىپ جاتىر، ءبىز دە قىسقارتۋىمىز كەرەك، قازاقستاننىڭ بەس وبلىسىن جويۋ كەرەك دەدى، تالدىقورعان وبلىسى، جەزقازعان وبلىسى، كوكشەتاۋ، ماڭعىستاۋ جانە تورعاي وبلىستارىن. مەن: «بۇل بولمايدى، ءار وبلىستى قۇرۋ ءۇشىن ديماش احمەتۇلى قانشاما كۇش-جىگەرىن جۇمسادى. جويۋعا بولمايدى»، - دەدىم. نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنا: «ەرتەڭ مىنا كىسى كەتەدى، بىزگە حالىق سوسىن نە ايتادى؟ مىنانى قولدامايىق»، - دەدىم. سودان كەيىن كولبين مەن نازارباەۆ جاعدايدى گورباچەۆكە بايانداۋ ءۇشىن سول كۇنى كەشكە ماسكەۋگە ۇشىپ كەتتى. بارىپ، «ءۇش وبلىستى قورعادىق، ەكى وبلىستى جويامىز»، - دەپ قايتىپ كەلدى. سودان كەيىن تاعى دا بيۋرو بولدى. جابىق بيۋرودا ەكى وبلىس: تورعاي مەن ماڭعىستاۋدى تاراتۋ ءسوز بولدى. مەن تاعى قارسى بولدىم. كولبين ماعان: «ءسىز مۇنايشىسىز، سوسىن ماڭعىستاۋدى قولدايسىز»، - دەپ باس سالدى. «ماڭعىستاۋ گۋرەۆپەن بىرگە كۇنەلتەدى، تورعايعا تيمەيىك»، - دەدىم. سونىمەن، كەلىسە المادىق. ۇلكەن داۋ بولدى. جۇرەگىم سىر بەرىپ، ينفاركت الدىنداعى جاعدايدا اۋرۋحاناعا الىپ كەتتى.
سوڭىندا مەن: «مىنانداي جاعدايدا جۇمىس ىستەي المايمىن، كەتەمىن»، - دەدىم. كولبين قۋانىپ كەتتى. سوسىن مەن گورباچەۆتىڭ اتىنا ارىز جازىپ، گورباچەۆ ارىزىمدى التى اي ۇستاپ، ازەر بوساتتى.
1989 جىلدان باستاپ كگب-نىڭ جوعارعى مەكتەبى، قازىر مكق اكادەمياسى دەپ اتالادى، سوندا ءوز ماماندىعىم بويىنشا ساباق بەردىم. وندا دا كەلىسپەيتىن ماسەلەلەر بولدى. مەنىڭ ۇستىمنەن ارىز جازدى. بۇرىن بىرگە ىستەگەن شەۆچەنكو: «مەملەكەتتىك قۇپيا ورگاندا ىستەگەن ادام كەلىپ ساباق بەرىپ ءجۇر»، - دەپ ارىز ايتىپ، سودان ماسكەۋدەن ەكى گەنەرال، ءۇش پولكوۆنيك ۇشىپ كەلىپ، مەنىڭ ساباقتارىما قاتىستى. ماعان: «ءسىز لەكتسيا وقۋدى قايدان ۇيرەندىڭىز؟» دەپ تاڭعالدى. مەن: «بۇرىنعى يدەولوگيا حاتشىسى ەمەسپىن بە؟» - دەپ قويامىن. ولاردىڭ ايتقانى: «سىزگە لەكتور رەتىندە قارسىلىعىمىز جوق. بىراق ۇلكەن شۋ بولماس ءۇشىن ارىز بەرىپ، كەتسەڭىز»، - دەدى. سوسىن ارىز بەرىپ، ول جەردەن دە كەتتىم.
جەلتوقسانداعى وقيعاعا بايلانىستى بىلاي دەپ ءتۇسىنۋ كەرەك. مەن ەكى ءتۇن سول جاستاردىڭ اراسىندا ءجۇردىم. ولاردىڭ قويعان تالابى - قوناەۆتىڭ ورنىنا نەگە قازاق بولمادى؟
- شىنىندا دا، نەگە قازاق بولمادى؟
- بالالاردا بىرەۋدى ساباۋ، ۇرۋ دەگەن جات پيعىل بولعان جوق. ولاردىڭ ايتقانى - «قوناەۆتىڭ ورنىنا نەگە قازاق بولمايدى؟ قوناەۆتىڭ ورنىنا لايىق قازاق تابىلماسا، نەگە قازاقستاندى بىلەتىن ورىستى قويمايدى؟ كولبين دەگەن قايدان كەلگەن؟»
كولبينمەن ءبىراز ۋاقىت قىزمەتتەس بولدىم. جۇمىس جاساۋ ءتارتىبى باسقاشا. تاڭەرتەڭگى توعىزدان كەشكى توعىزعا دەيىن تەك جينالىس، ەكى ساعات سايىن جينالىس، انا ماسەلە، مىنا ماسەلە. ءبىز ءوزىمىزدىڭ جۇمىسىمىزدى جاساي المادىق. سودان ءومىر كورسەتتى عوي، قوناەۆتىڭ ورنىنا ءبىرىنشى حاتشى بولىپ ىستەي الاتىن ادام ەمەس ەكەنىن.
- بىردەن بىلگەن جوقسىزدار ما؟
- كولبيندى اكەلەردە بىزبەن ەشكىم اقىلداسقان جوق. ءتارتىپ بويىنشا بىلاي، ءبىز بيۋرو مۇشەلەرىمىز. كولبين دەگەن كىسىنى جىبەرەمىز دەپ جيناپ الىپ ايتۋى كەرەك ەدى. ولاي ىستەگەن جوق. ديماش احمەتۇلىمەن تۇستە تاماقتى بىرگە ىشەمىز، سوندا كەلەردەن ءبىر كۇن بۇرىن ول كىسىنىڭ ايتقانى: «ەرتەڭ ءبىرىنشى حاتشىلىققا باسقا جاقتان جاڭا ادام كەلەدى»، - دەدى. ءبىتتى. باسقا ەشكىم ەشتەڭە بىلمەيدى. سوندىقتان مەن مىنا كىتاپتا جازدىم: «جەلتوقسان وقيعاسى - بۇل گورباچەۆتىڭ جىبەرگەن ۇلكەن قاتەلىگى». ناقتىلاپ ايتسام، قازاقستانعا كولبيندى ءبىرىنشى حاتشىلىققا جىبەرۋىنىڭ ءوزى اعات قادام ەدى، سەبەبى ول رەسپۋبليكانى بىلمەيدى. قازاق رەسپۋبليكاسى - رەسەي مەن ۋكراينادان كەيىنگى ۇلكەن رەسپۋبليكا. قاي جاعىنان الساڭىز دا. تەرريتورياسى دا وتە ۇلكەن. ونى باسقارۋ ءۇشىن ۇلكەن تالانت، ۇلكەن ءبىلىم كەرەك. ال كولبيننىڭ ونداي قابىلەتى جوق، تەك ماقتانعاندى جاقسى كورەتىن، جۇمىس قابىلەتى دە تۇراقسىز ادام. ايتۋعا ىڭعايسىز، بىراق ءبىر باقىتسىز ادام ەدى. ءبىر قىزىن تبيليسيدە ءولتىرىپ كەتىپتى، سول قىزدان ءبىر بالا قالعان ەكەن. سول بالا وسىندا 11 جاسىندا اۋىردى. كۇندە جۇمىسقا كوزدەرى قىپ-قىزىل بولىپ، «تۇنىمەن ۇيىقتامادىم، نەمەرەمدى كوتەرىپ ءجۇردىم»، - دەپ كەلەتىن. نەمەرەسى وسى الماتىدا قايتىس بولدى، ورتالىق بەيىتكە قويىلدى.
- ول كىسى كەيىن ماسكەۋگە كەتتى عوي؟
- گورباچەۆ قۇتقارىپ الدى عوي. حالىقتىق باقىلاۋ كوميتەتىنە باستىق قىلىپ قويدى. سول جەردە جۇرگەندە 1991 جىلى قايتىس بولدى.
- 1986 جىلدان بەرى، 24 جىل بويى وتكەنگە كوز جۇگىرتىپ، سارالادىڭىز. 25 جىلدىڭ بيىگىنەن قوناەۆقا كوزقاراسىڭىز باسقاشا، جەلتوقساندى باسقاشا باعالاپ وتىرسىز. تۋرا سول 1986 جىلى ءسىز ناعىز ينتەرناتسيونال پاتريوتتاردىڭ ءبىرى بولدىڭىز. سول جۇيەدە ءوسىپ، قالىپتاستىڭىز. مەنىڭ ويىمشا، ءسىزدىڭ باسقاشا ويلاۋىڭىز دا مۇمكىن ەمەس ەدى. ستۋدەنتتەردىڭ «قازاقستان قازاقتارعا عانا» دەگەنىن دۇرىس دەگەن جوقسىز. قايتا كەڭەس وكىمەتىن، كوممۋنيستىك پارتيانى ساقتاپ قالۋعا بارىڭىزدى سالدىڭىز. ءسىز وسىنى مويىندايسىز با؟
- جوق، ءبىرىنشى قوناەۆقا كوزقاراسىڭىز وزگەردى دەگەنىڭىز دۇرىس ەمەس. قوناەۆ جونىندە پىكىرىم ەشۋاقىتتا وزگەرگەن جوق. 1986-87 جىلدارى، قاي جىلى بولسىن، «قوناەۆ ءبۇلدىردى» دەپ ەشۋاقىتتا ايتقانىم جوق. ەش جەردە، ەشقانداي گازەتكە.
- قوناەۆتىڭ اينالاسىنداعىلار دەپ تە ەشتەڭە ايتقان جوقسىز با؟
- جوق.
- بۇرىنعى بيلىك كەزىندە دەپ تە ايتقان جوقسىز عوي؟
- ايتقاندا قالاي؟! تالاي جەردە سويلەدىك قوي.
- 1987 جىلى كوكتەمدە ۇلكەن پلەنۋم بولدى. سوندا قوناەۆتىڭ، ول كىسىنىڭ اينالاسىنداعىلاردىڭ كىناسى ايتىلدى. بەكەجانوۆ، اسقاروۆ سوتتالدى، «وڭتۇستىكتىڭ ادامدارى جىكشىلدىككە بەرىلدى، وقۋعا تەك شىمكەنتتەن، جامبىلدان، الماتىدان الىندى» دەدى. «يزۆەستياعا» شىققان «شىرماۋىق» دەگەن ماقالانى بىلەسىز. ەڭ سوڭىندا، اعا-اۋ، قازاق تۇگەل ۇلتشىل بوپ شىقتىق قوي. مەن سول كەزدىڭ ستۋدەنتىمىن. يدەولوگيا حاتشىسى رەتىندە قازاق جاستارىنىڭ نارازىلىعىن «ماحروۆىي ناتسيوناليزم» دەپ باعا بەرگەندەر ىشىندە ءجۇردىڭىز ەمەس پە؟
- ءجۇردىم. ول تاپسىرمانى مەن سىزگە ايتايىن. جەلتوقساننىڭ 17-ءسى كۇنى تۇندە ساياسي اعارتۋ ۇيىندە ۇلكەن اكتيۆ بولدى. سول جينالىستىڭ الدىندا ماسكەۋدەن كوپ ادامدار كەلدى. ەليسەۆ، سوروكا، بوبكوۆ كەلدى. بوبكوۆ وڭباعان ادام بوپ شىقتى عوي.
كولبين كابينەتىنە جيناپ، ماعان: «سەن سويلەيسىڭ»، - دەپ تاپسىرما بەردى. مەن: «نەگە مەن سويلەيمىن؟ بۇل - قالادا بولىپ جاتقان جاعداي. قالانىڭ، وبلىستىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بار»، - دەدىم. سودان وك ادامدارى: «تەك ءسىزدىڭ سويلەۋىڭىز كەرەك»، - دەدى. سوسىن ديكتوۆكا جاسادى. «ماحروۆىي» دەپ ايتىپ وتىرسىڭ عوي. سول «ماحروۆىي ناتسيوناليزم» دەگەندى شىعارعان ماسكەۋدەن كەلگەن ەۆگەني زوتوۆيچ رازۋموۆ، سوكپ وك ۇيىمدىق-پارتيالىق جۇمىس ماسەلەلەرى ءجونىندەگى ءبولىم مەڭگەرۋشىسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى. مەن: «ايتپايمىن»، - دەپ ەدىم، «ءسىز كوممۋنيسسىز عوي، ءبىز ءسىزدى مىندەتتەيمىز»، - دەدى. سودان جينالىسقا باردىق، «پروياۆلەنيا ماحروۆوگو ناتسيوناليزما» دەگەن ءسوزدى ماعان ديكتوۆكامەن ايتتىرعان - سول كىسى.
- جاستاردى قولداماعانىڭىز عوي. قولداساڭىز، ءسىز جۇمىستان كەتەسىز، ءايتپەسە سوتتالىپ كەتەسىز. سولاي ەمەس پە؟
- بۇل جەردە، شىنىن ايتقاندا، ءبىز وتە قيىن جاعدايدا بولدىق.
- بۇل نە نارسە، قاي جاعىندا بولۋ كەرەك ەكەنىن سىزدەر وزدەرىڭىز دە تۇسىنبەي قالدىڭىزدار عوي؟
- قاي جاعىندا بولعاندا، «الاڭعا ناشاقورلار، ماسكۇنەمدەر، تەرروريستەر كەلدى»، - دەپ كۇنبە-كۇن سوعىپ جاتتى عوي.
- يدەولوگيا جونىندەگى حاتشى ەدىڭىز، بۇرىن مقك-ءنى باسقاردىڭىز. ولاي ايتىلعانىمەن، شىنايى جاعدايدان حاباردار بولعان شىعارسىز؟
- ماسكەۋدەن كەلگەن كولبين باستاعان توپ وزدەرى كوميسسيا، شتاب قۇردى، نازارباەۆ ەكەۋمىزدى شاقىرعان جوق. ولارعا ءبارىن كۇنبە-كۇن، ساعات سايىن بايانداپ وتىردى عوي، ال ءبىز بارىنەن بەيحابار بولدىق. بىزدە كادرلار ناشار بولدى. ءبارى ماسكەۋدەن كەلدى. ەكىنشى حاتشى ميروشحين، ءۇشىنشى حاتشى مەن بولاتىنمىن. ميليتسيانىڭ ءبارى ءميروشحيننىڭ قولىندا.
مەن بۇل جەردە اقتالايىن دەپ وتىرعانىم جوق. سول جەلتوقسان وقيعاسى كەزىندە قىپ-قىزىل قان قىلىپ حالىق ءارتىسى ازەربايجان مامبەتوۆتى «الاڭدا ايقايلاعان - وسى، جاستاردىڭ ۇيىمداستىرۋشىسى» دەپ الىپ كەلدى. شوشىپ كەتتىم. «بۇل - حالىق ءارتىسى، قازاق سسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ دەپۋتاتى مامبەتوۆ قوي، حالىقتىڭ دارىندى ۇلدارىن قىرىپ-جويساق، نە بولادى؟ دەرەۋ دارىگەرگە اپارىڭدار، سوسىن ۇيىنە جىبەرىڭدەر»، - دەدىم. مۇنى ەستىگەن كولبين مەنى شاقىرىپ الىپ: «ناعىز ۇلتشىلدى جىبەرە سالدىڭىز» دەپ شۇيلىكتى. مەن: «ول كىسى - حالقىمىزدىڭ قۇرمەتتى ادامى، حالىق ءارتىسى، پارتيا مۇشەسى، دەپۋتات» - دەدىم. سوزگە كەلىسىپ، «ءبىز سىزبەن ىستەسە المايتىن شىعارمىز»، - دەدىم. بۇل 17 جەلتوقساندا بولعان جاعداي.
اكتيۆ ءوتىپ جاتىر. ءبىر ۋاقىتتا «300 ادام اباي داڭعىلى بويىمەن جولىنداعى ورىس بالاباقشالارىنداعى بالالاردى باۋىزداپ كەلە جاتىر» دەگەن حابار جەتتى. كولبيننىڭ زارەسى ۇشىپ، قورقىپ كەتتى. مەن: «ولاي بولۋى مۇمكىن ەمەس، بۇل - دەزينفورماتسيا» - دەدىم. سودان بارلىق وقۋ ورىندارىنا حابار بەرىپ، ەرتەڭىنە 18-ءى كۇنى ەشكىم الاڭعا شىقپاسىن دەدىك. بىراق ءبىزدى تىڭدامادى. 18 جەلتوقسان كۇنى تاعى شىقتى. الاڭعا شىققان جاستاردىڭ وكىلدەرىن ميروشنيك ەكەۋمىز قابىلدادىق. شەرۋشىلەر اتىنان جەتى ادام كەلدى، ىشتەرىندە ەلۋلەردەگى ەر ادام بولدى. تالاپتارى - «كولبين قازاق حالقىنان كەشىرىم سۇراسىن دا، ۋليانوۆسكىگە ۇشىپ كەتسىن» دەيدى. «ولاي بولمايدى، كەشە پلەنۋمدا كولبين سايلاندى، ەشكىم قارسى داۋىس بەرگەن جوق، ءبىراۋىزدان سايلانعاندىقتان، «كەت» دەپ ايتا المايمىز، پارتيا ءتارتىبى سولاي. ەگەر ىستەي الماي جاتسا، قايتادان پلەنۋم جاساپ، الىپ تاستاۋعا بولادى» دەدىك. ءبىز جوعارى جاقتىڭ «جاستار تارقاماسا، ارميانى شاقىرىپ، قارۋ قولدانامىز» دەپ جاتقانىن دا ايتتىق. سوسىن الگى كىسى «كولبين كەتپەيتىن بولسا، ساعات التىدا ءبارىمىز كەتەمىز» دەدى. ايتقانىنداي ساعات التىدا جاستار تاراي باستادى. سوعان قاراعاندا، باسقارىپ وتىرعان ادام بولعان سياقتى. بىراق ءبىز باسقارىپ وتىرعان ادامنىڭ كىم ەكەنىن تابا المادىق.
- 18 جەلتوقساندا جاستار ءوزى تارقاعان جوق، الاڭنان ميليتسيا، جاساقشىلار رەزىڭكە دويىر، ساپەر كۇرەكتەرىمەن ۇرىپ، مۇزداي سۋ شاشىپ، بتر-مەن قۋالادى ەمەس پە؟ ال ءسىز وزدەرى كەتتى دەيسىز. مىلتىقپەن اتپاعانىمەن، باسقا قارۋ قولداندى عوي. ونىمەن قويماي، اۆتوماشينالارعا تيەپ، ايدالاعا جاياۋ-جالپى، جالاڭاش كۇيلەرىندە تاستاپ كەتكەن جوق پا؟
- مەن ءوز كورگەنىمدى ايتىپ وتىرمىن. بوبكوۆ كەيىن «ەگەر ارميانى شاقىرىپ، مىلتىق قولدانعاندا ناعىز قاندى جەكسەنبى بولاتىن ەدى. حالىق قىناداي قىرىلاتىن ەدى» دەپ جازدى عوي.
لوبوۆ ارميانى قولدانۋعا قارسى بولدى. ال ءسىزدىڭ ايتىپ وتىرعانىڭىز، ميليتسيا مەن كۋرسانتتار. ودان باسقا ارميا بار عوي. ارمياعا اتۋ تۋرالى بۇيرىق بەرىلمەگەندىكتەن، مەن ۇلكەن قانتوگىس، كوپ قۇربان بولعان جوق دەپ ەسەپتەيمىن. اۆتوبۋسپەن الىپ كەتىپ قالا شەتىنە اپاردى دەپ وتىرسىز. سولاردىڭ ءتىزىمى بار ما، قايدا وقيتىن بالالار؟ تىزىمدەرى، اتى-جوندەرى كىمدە بار؟
- مۇحتار شاحانوۆ قۇرعان كوميسسيادا بار. جەلتوقسان كوتەرىلىسى شىندىعىن اشۋعا العاش تالپىنىس جاساعان، تەكسەرۋ جۇرگىزگەن - وسى كوميسسيا. جەلتوقسان وقيعاسى كەزىندە 168 ادام مەرت بولىپتى. ونىڭ 13-ءى عانا جازالاۋشىلار جاعىنان، قالعان 155 ادام - بەيبىت شەرۋگە شىققان جازىقسىز جاستار كورىنەدى.
- ولاي بولسا، مەرت بولعان جاستاردىڭ ءتىزىمىن نەگە بەرمەيسىڭدەر؟ مۇحتار نەگە بەرمەيدى سونى باسپاسوزگە؟
- ول كەزدە كگب جاقسى جۇمىس ىستەپتى. ولگەندەردى 3-4 كۇن ءمايىتحانادا ساقتاعان دا، سوسىن باسقا جاعدايدا ولگەن، تىكەلەي جەلتوقسان وقيعاسىنا قاتىسى جوق دەپ جاتاقحاناسىنان شىعارعان. ال تۋرا سول كۇندەرى جاراقات الىپ، سونىڭ سالدارىنان كەيىن كوز جۇمعاندارى قانشاما! ۋاقىتىندا اشىلماعاننان كەيىن كوبى جابۋلى كۇيىندە قالدى عوي. سول كەزدەگى بيلىك كەيبىرەۋىنىڭ اتا-انالارىنا اقشا بەرىپ، جاعدايىن جاساپ، «ايتپايمىز» دەگەن كەلىسىمىن الدى. 18-20 جەلتوقساندا الماتى ماڭىنداعى زيراتتارعا كىم ەكەندەرى انىقتالماعان 58 ادام كومىلگەن.
- سىزدەرگە بۇل دەرەكتى كىم بەرىپ وتىر؟
- جەلتوقساندى زەرتتەگەن كوميسسيا بەرىپ وتىر.
- ال مەنىڭ بۇعان كۇمانىم بار. ەگەر سولاي بولعان بولسا، البەتتە، اشۋ كەرەك.
بوبكوۆتىڭ ايتۋىنشا، ءۇش ادام قازا تاپقان. ال كوميسسيا دەرەكتەرىن جاڭا ءسىز ايتىپ وتىرسىز. سونشاما ادام كوز جۇمعان بولسا، اتا-اناسى ولاردىڭ باسىندا زيارات ەتىپ تۇرماي ما؟
ەش نارسەنى جاسىرىپ، بولماسا ءوزىمدى قورعاپ وتىرعانىم جوق. كەمشىلىك بولعانىن مويىندايمىن. قازمۋ-دەگى كەزدەسۋدە قازمۋ-ءدىڭ مۇعالىمى كارىشال اسانوۆ جەلتوقسان وقيعاسىنا مەنى كىنالادى. «بارلىعىنا كىنالى - كاماليدەنوۆ. جاستاردىڭ ءتارتىپ بۇزعانىنا وسى كىنالى» دەدى. سوندا ومىربەك جولداسبەكوۆ: «نە ايتىپ تۇرسىڭ؟» - دەپ ونى تىيىپ تاستادى.
- حالىق اراسىندا «شاحانوۆ كوميسسياسى» دەپ اتاپ كەتكەن، جەلتوقسان كوتەرىلىسىن زەرتتەگەن، تەكسەرگەن مەملەكەتتىك كوميسسيا قورىتىندىسىندا 37 ادامدى وسى كوتەرىلىس ءۇشىن جاۋاپتى، ياعني ايىپتى دەپ تانىعان. گورباچەۆ، سولومەنتسەۆ، كولبيندەر قاتارىندا ءسىزدىڭ دە اتى-ءجونىڭىز بار. كوتەرىلىستەن كەيىن ستۋدەنتتەردىڭ قۋدالانۋىنا، جۇمىسشى جاستاردىڭ جۇمىستان شىعارىلۋىنا دا وسى 37 ادام ايىپتى دەيدى. بۇعان نە دەپ جاۋاپ بەرەسىز؟
- ءاربىر جاستى جازالاپ، وقۋدان، جۇمىستان شىعارعان مەن ەمەسپىن. ولاردىڭ ءىسى وبكومدا، قالالىق كوميتەتتە شەشىلدى. 1988 جىلدان باستاپ جەلتوقسانعا كوزقاراس وزگەرە باستادى. كىتابىمدا ءبارىن جازدىم. كىتابىم شىقپاي 4 جىل 4 اي جاتتى، شىعارتپادى. عاريفوللا انەس دەگەن ازامات شىعارۋعا قورقىپ، باس تارتتى. ءوزى ايتىپ قالدى، شىن با، وتىرىك پە: «ەگەر كاماليدەنوۆتىڭ كىتابىن شىعارساڭ، تۇرمەگە وتىراسىڭ»، - دەپ ايتتى دەيدى. كىتابىمدا ءبىراز سىرىمدى اشتىم. سوكپ ورتالىق كوميتەتىنە شاقىرىپ، «قوناەۆ ورنىنا ءسىز بولاسىز» دەپ ماسكەۋدەن اڭگىمەدەن وتكەن اداممىن. ونى دا جازدىم.
- ءبىرىنشى حاتشىلىققا ۇمىتكەردىڭ بىرەۋى ءسىز بولدىڭىز ەمەس پە؟
- ءيا، ۇمىتكەردىڭ بىرەۋى مەن، ال ماسكەۋدەن اڭگىمەدەن وتكەن جالعىز مەن عانا.
- سولاي ما؟
- ۇمىتكەر - تورتەۋمىز: اۋەلبەكوۆ، نازارباەۆ، كاماليدەنوۆ، مۇقاشەۆ. وسى ءتىزىم رازۋموۆسكي ۇستەلىندە جاتىر دەيدى...
- بۇل قاي كەزدەگى اڭگىمە؟
- شىلدە ايىندا ءبارىمىز دەپۋتاتپىز. ميروشحين، نازارباەۆ جانە مەن. سەسسيادا وتىرمىز، ءبىر ۋاقىتتا ءبىر وفيتسەر كەلدى. «سىزدەردى گورباچەۆ شاقىرتىپ جاتىر» دەدى. ءبىزدى سەسسيادان الىپ كەتتى. نازارباەۆ، ميروشحين، مەن - ۇشەۋمىز باردىق. گورباچەۆتىڭ قابىلداۋىندا ادام كوپ ەكەن. وبكومنىڭ، وك-ءتىڭ ءبىرىنشى حاتشىلارى ءجۇر. سويلەسىپ تۇرمىز. ءبىر ۋاقىتتا ءبىر ءىرى كىسى كەلىپ: «سالەمەتسىزدەر مە، مەن كولبينمىن، ۋليانوۆ وبكومىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسىمىن»، - دەدى. ويىمىزدا ەشتەڭە جوق، امانداسىپ تۇرا بەردىك. ول كەتىپ قالدى. ءبىر ۋاقىتتا قابىلداۋ بولمەسىندەگى جىگىتكە راديودان: «كازاحوۆ ۆ كونتسە»، - دەدى. بارلىعى كىرىپ-شىعىپ جاتىر. ءبىزدى ەڭ سوڭىنان قابىلدايمىن دەگەنى عوي. 30 ادامداي بولدى، سولاردىڭ ءبارىنىڭ ارتىنان قابىلدادى. سوسىن سول جەردە ۇشەۋمىز كەلىستىك. ميروشحينگە: «ءسىز قوناەۆتىڭ تىكەلەي ورىنباسارىسىز، ءسىز باستاپ جاعدايدى ايتاسىز»، - دەدىك. «نۇرسۇلتان ءابىشۇلى، ءسىز سوۆمين توراعاسىسىز، ءسىز جالعاستىراسىز، سوسىن مەن ايتام»، - دەدىم. سوسىن كىردىك، تورتەۋمىز وتىرمىز. سوسىن كەلىسكەندەي، «جاعداي قالاي؟» دەپ سۇراعاندا ميروشحين باستادى. ءسوزى كوپ ادام ەدى، تاقىرىپتان اۋىتقىپ، باسقا نارسەلەردى ايتا باستادى. مەن وعان: «كوپ سوزباي جاعدايدى بايانداساڭشى» دەدىم. سول كەزدە نۇرسۇلتان ءابىشۇلى ورنىنان اتىپ تۇرىپ: «ميحايل سەرگەەۆيچ، قوناەۆپەن ىستەسۋ مۇمكىن ەمەس، مەن وبكومعا كەتەيىن» دەدى. نۇرسۇلتاننىڭ ايتقانى شىندىق ەدى. قوناەۆ سول كەزدەن بىزگە سەنبەستىك تانىتا باستاعان. ءبىزدى جامانداپ، قۇلاعىنا سىبىرلاعاندار دا كوپ بولعان شىعار. گورباچەۆ بىزگە ديماش احمەتۇلىنىڭ وزىندە بولعانىن، «تاعى ءبىر ميلليارد استىق بەرەيىن، سوسىن زەينەتكە كەتەم» دەگەنىن جەتكىزدى. كەيىن ويلاپ وتىرسام، گورباچەۆ سول كەزدە ءبىزدى بەكەر شاقىرماعان سياقتى. كولبيندى كورسىن دەپ شاقىرعان بولۋ كەرەك. دەمەك، كولبيندى قازاقستانعا جىبەرۋدى سول كەزدەن ويلاستىرعان بولۋ كەرەك.
بىراق مەنى كرەملدە جەكە قابىلداپ، «ديماش احمەتۇلىنىڭ ورنىنا سايلايىق» دەپ ۇسىنىس جاساعانى دا راس. بىراق مەن «دەنساۋلىعىم كەلمەيدى» دەپ باس تارتتىم. بالا كەزىمدە وستيەميەليتپەن اۋىرىپ، ءۇش وپەراتسيانى باستان وتكەردىم. اياعىمدى كەسىپ تاستاي جازداعان. «ەرتەڭ ءسىزدى رازۋموۆسكي شاقىرادى، اڭگىمەلەسەدى» دەدى. باردىم، سويلەستىك. قابىلداۋىندا ەكى ساعات وتىردىم. سۇراقتار قويدى، بىراق ەشقانداي ۇسىنىس بولعان جوق. سوسىن مەن قۋانىپ، اۋىلعا قايتتىم. ماسكەۋدە سۇراعاندا «قوناەۆ ورنىنا جالعىز لايىق ادام - نازارباەۆ» دەدىم.
- گورباچەۆتىڭ شاقىرۋىنىڭ سىرى - سىزدەردى كولبينمەن تانىستىرىپ ءارى ونىمەن سالىستىرعان عوي. ىسىلعان ساياساتكەرلەردىڭ ءبىرىسىز، تاجىريبەلى پارتيا، كەڭەس قىزمەتكەرىسىز. كولبينمەن تانىسقاننان كەيىن ءسىز جاعدايدى ءتۇسىنىپ، باسشىلىقتى بەرمەيتىنىن ءبىلىپ، ۇسىنىستان باس تارتقان سياقتىسىز...
- مەن ول كەزدە ولاي ويلاعام جوق. ءوز قابىلەت-قارىمىمدى بىلگەندىكتەن باس تارتتىم. ال گورباچەۆپەن بۇرىننان تانىسپىز. قازاقستاننىڭ 60 جىلدىعىن تويلاعاندا بارلىق ءبىرىنشى حاتشىلار كەلدى عوي. سوندا ەكەۋمىز قاتار وتىردىق. ول كىسى ماعان: «زاقاش، مەنىڭ كومسومولدان باستاعانىمدى بىلەسىڭ بە؟» - دەپ سۇرادى. مەن: «ءيا، بىلەم»، دەدىم. تسەلينوگرادتاعى جينالىستا دا بىرگە بولدىق. ول كەزدە قوناەۆتىڭ ورنىنان ۇمىتكەر ءتورت ادام: اۋەلبەكوۆ، نازارباەۆ، مۇقاشەۆ جانە مەن بولدىم.
- №1 ۇمىتكەر اۋەلبەكوۆ، ءسىز №2 ۇمىتكەر بولدىڭىز عوي. ماسكەۋدە «جالعىز ۇمىتكەر - نازارباەۆ» دەگەندى ساياساتكەر رەتىندە ايتتىڭىز با؟
- ءيا، ساياساتكەر رەتىندە ايتتىم. شىنىمدى ايتايىن، مەن ەشۋاقىتتا قوناەۆتىڭ ورنىنا ءبىرىنشى حاتشى بولسام دەپ ويلاعان ەمەسپىن. اللا تاعالا بار، ءبارىن كورىپ تۇر عوي. مەن نۇرسۇلتاندى كومسومولدان بىلەمىن. قابىلەت-قارىمىن دا مويىندايمىن.
- وزىڭىزگە تالاي جاردەمى تيگەن مۇقاشەۆتى قوناەۆ ورنىنا لايىق دەپ نەگە ايتپادىڭىز؟
- مەنىڭ ءپرينتسيپىم بولەك. ال بىرەۋگە جاقسىلىق جاساۋ - باسقا ماسەلە. ساكەڭدى جاقسى بىلەم. مىقتى ازامات. بىراق قابىلەت-قارىمى ءبىرىنشى بولۋعا جەتىڭكىرەمەيدى. بىرىنشىدەن، تەحنيكۋم بىتىرگەن. جوعارى ءبىلىمى جوق. اۋەلبەكوۆتى ايتپاعانىم، ول كىسى، ءسوز جوق، قازاقتىڭ ايتۋلى ازاماتى. بىراق ول كىسىنىڭ مىنەزى تىم قىزبا بولاتىن. ال ءبىرىنشى باسشى وتە كەڭپەيىل بولۋى كەرەك.
ديمەكەڭنەن سۇراعاندا ول كىسى: «قازاقستاندا مەنىڭ ورنىما لايىق ادام جوق» دەپ ايتتى دەيدى.
- ال ول كىسى كىتابىندا «ماسكەۋ كىمدى قوياتىنى جايلى مەنىمەن اقىلداسپادى» دەپ جازىپتى.
- كىتابىمدا ءبىر اڭگىمە ايتىلادى. سول جايلى ايتا كەتەيىن. ويتكەنى كەيىن وسى ءبىراز اڭگىمە بولۋى مۇمكىن. 17 جەلتوقساندا ديماش احمەتۇلىن بيۋروعا شاقىردىق. كولبين ايتتى: «الاڭعا جاستاردىڭ الدىنا شىعىپ سويلەپ، جاستاردى توقتاتىڭىز»، - دەدى. سوندا ديمەكەڭ: «ەتو نەۆوزموجنو»، - دەدى.
- ال قوناەۆ كىتابىندا: «كولبين شاقىرىپ الىپ، الاڭعا شىعارماعاننان كەيىن ەكى ساعات وتىرىپ، ۇيىمە قايتتىم» دەيدى...
- مەن كورگەنىمدى ايتىپ وتىرمىن. ول جەردە مەنەن دە باسقا ادامدار: نازارباەۆ، مۇقاشەۆ، مەڭدىباەۆ بولدى، ولار دا ەستىدى.
نەگىزى، ديمەكەڭنىڭ شىقپاعانى دا ءجون بولدى. نازارباەۆ، مۇقاشەۆ، مەن - ۇشەۋمىز شىعىپ، تالاي سويلەدىك. بىراق جاستار تىڭدامادى. «قايتىڭدار، توڭىپ تۇرماڭدار»، - دەدىك.
- «كۇش قولدانامىز» دەپ قورقىتۋ دا بولدى عوي. «ارتى جاقسى بولمايدى» دەدىڭىزدەر...
- ولاي ايتقانىمىز راس. سەبەبى جوعارى جاق ارميا جىبەرەمىز دەدى عوي. ال ارميا كەلسە، جاستاردى قىرىپ تاستايتىن ەدى. ورتالىق كوميتەتتى قورعاۋ قاجەت بولدى. ايتتىم عوي، شەرۋشىلەر اتىنان كەلگەن ەلۋلەردەگى ادام: «ءبىز ساعات التىدا كەتەمىز» دەدى. سوعان قاراعاندا ۇيىمداستىرۋشى بار.
- وسى اڭگىمەنى كگب كوپ ايتادى. سوعان قاراعاندا، سىزدەردە قۇپيا مالىمەت بار سياقتى.
- ولاي دەيتىنىمىز - تۇندە جاتاقحانالارعا ەكى اق «ۆولگامەن» ادامدار بارعان دەيدى. ءوزىم ونى كورگەنىم جوق. بىراق سولاي دەپ ايتقاندار بولدى. قانشا ىزدەگەنمەن، كگب كوتەرىلىس ۇيىمداستىرۋشىلارىن تابا المادى.
- الاڭدا 17-ءسى كۇنى كەشكە توڭىپ تۇرعان جاستارعا ماشينامەن اراق اپارعان كىمدەر؟
- بىلمەيمىن. مەن ءوزىم كورگەن جوقپىن. بىراق توڭىپ تۇرعان جاستارعا اۆتودۇكەن كەلىپ، اراق ۇلەستىرىپ، ىشكىزدى دەيدى. كولبيننىڭ قىلمىسى - وبكوم باسشىلارىن شاقىرىپ الىپ، «ءار اۋداننان ەكى مىڭ ادامنان شىعاراسىڭدار»، - دەدى. قولدارىنا جىڭىشكە تەمىر بەردى. بۇل - ناعىز قىلمىس. سەگىز اۋداننان ءبىر تۇندە 16 مىڭ جاساقشى شىقتى.
- مۇنى جۇزەگە اسىرعاندار ىشىندە مەڭدىباەۆ تا بولدى عوي؟
- مەڭدىباەۆ - كولبين بۇيرىعىن ورىنداۋشى. قالالىق كوميتەت حاتشىسى شۋليكو دا سولاي. مۇنى مەن سوڭىنان ءبىلدىم. نازارباەۆتىڭ بىلگەن-بىلمەگەنىن بىلمەيمىن. قازىر ءسىز ماعان سەنبەي قويۋىڭىز مۇمكىن. بىراق ءبىز جاستارعا «ءتارتىپتى بولىڭدار»، «جاقسى بولىڭدار» دەگەننەن باسقا اڭگىمە ايتقان جوقپىز.
- سول كەزدە ءبىر توپ قازاق زيالىلارى «نام گوركو» دەگەن اتپەن جاستاردى قارالاپ اشىق حات جازدى. بۇل حاتقا قازاق حالقىنىڭ بەتكە ۇستار ازاماتتارى ا. ءاشىموۆ، ە.سەركەباەۆ، ح.بەكحوجين، ع.قايىربەكوۆتەر قول قويعان. وسى حاتتى يدەولوگيا حاتشىسى رەتىندە ۇيىمداستىرعان ءسىز عوي. ويتكەنى قول قويعانداردىڭ كوبى، مىسالى اسەكەڭ، «اشىق حاتقا مەن قول قويعان جوقپىن» دەيدى.
- مەنىڭ بۇل حاتقا قاتىسىم جوق دەي المايمىن. اسەكەڭ دۇرىس ايتاتىن بولار. جەلتوقسان وقيعاسىن ءبىر ادام تۇگەل ءبىلۋى مۇمكىن ەمەس... جاستار الاڭعا شىعاتىن 17 جەلتوقسان كۇنى مەن ءتورتىنشى ءبولىمدى جيناپ الىپ، جينالىس وتكىزىپ جاتقام. تەرەزەگە قاراسام، الاڭدا ءبىر كولوننا كەلە جاتىر. ساعات 9 جارىم كەزى. 4-5 جىگىتتى جۇمساپ، «نە بولىپ جاتقانىن ءبىلىپ كەلىڭدەر» دەدىم. سوسىن كولبينگە تەلەفون سوقتىم. الاڭعا كەلىپ جاتقانداردىڭ كەشەگى پلەنۋم شەشىمىنە نارازى جاستار ەكەنىن جەتكىزدىم. كولبين بارلىق بيۋرو مۇشەلەرىن مەنىڭ كابينەتىمە جينادى. الاڭداعى جينالعانداردى ءبارى كوردى. ءبىز جينالىس جاساپ جاتقاندا شەرۋشىلەردىڭ تاعى ءبىر توبى كەلىپ قوسىلدى. تۇسكە قاراي الاڭ ادامعا تولا باستادى. مەن كولبينگە: «مۇمكىن، قوناەۆپەن اقىلداسارمىز» دەدىم. ميروشنيك ديمەكەڭە تەلەفون سوقتى. ول كىسى «مەن دەمالىستامىن» دەپ، كەلۋگە قۇلقى جوعىن بايقاتتى. تۇسكە دەيىن الاڭعا، شەرۋشىلەر الدىنا شىققان جوقپىز. كولبين تەلەفونمەن قوناەۆپەن سويلەستى. سوسىن ديمەكەڭ كەلدى. وتە اۋىر اڭگىمە بولدى. كولبين: «ديماش احمەتۇلى، بيۋروداعى قازاق جولداستارمەن بىرگە الاڭعا شىعىپ، جاستاردى توقتاتا الاسىز با؟» - دەدى. ديمەكەڭنىڭ كەلىسىم بەرمەگەنىن جوعارىدا ايتتىم. وسى جەردە قوناەۆتىڭ نامىسىنا تيەتىندەي اۋىر سوزدەر ايتىلدى. بيۋرودا ەكى ساعات وتىردى. سول كەزدە سوعان توسقاۋىل بولا الماعانىم ءۇشىن ديمەكەڭنىڭ الدىندا ءوزىمدى ءالى كۇنگە كىنالى سەزىنەمىن.
- كەز كەلگەن ادامدا كەمشىلىك بولادى. قوناەۆتىڭ دا كەمشىلىكتەرى بولعان شىعار. ماسەلەن، الاڭعا جاستار الدىنا شىعىپ باسۋ ايتۋدان باس تارتتى دەپ وتىرسىز...
- بىراق ونىڭ ءبارىن قازبالاۋدىڭ قاجەتى جوق شىعار دەپ ويلايمىن. مىسالى، ولجاس «سول كەزدە مەنى ءۇي قاماقتا ۇستادى، الاڭعا جىبەرمەدى» دەيدى. ول دا وتىرىك. مەن ءوزىم كۋا بولعان جايتتاردى ايتىپ وتىرمىن.
- جەلتوقسان وقيعاسىندا قاتەلىگىڭىز بولعانىن مويىندايسىز عوي. جاستار الدىندا كەشىرىم سۇراعىڭىز كەلە مە؟
- كەشىرىم سۇراۋ ءۇشىن قاتەلىگىمدى كورسەتۋ كەرەك. بالالارعا وبال جاساعانىمىز راس. بىراق مەن ەشكىمدى اتۋعا، جۇمىستان شىعارۋعا، قۋدالاۋعا بۇيرىق بەرگەنىم جوق. مىسالى، «ومىربەك جولداسبەكوۆتى تەكسەرۋگە 86 كوميسسيا جىبەردى» دەيدى. مەن بىردە-ءبىر كوميسسيا جىبەرگەن جوقپىن. ومىربەككە جاماندىق جاساعان ادام ەمەسپىن.
- سول كەزدە «شىرماۋىق» دەگەن ماقالادان كەيىن وڭتۇستىكتەن كەلگەندەردى قۋدالاۋ باستالدى. بۇكىل جوعارى وقۋ ورىندارىنداعى وڭتۇستىكتەن شىققان باسشىلاردى جۇمىستان شىعاردى. مەنىڭ ءىنىم 1986 جىلى قازمۋ-گە تاپسىرعان. كىلەڭ «بەسكە» بىتىرگەن ءىنىم ەمتيحانداردىڭ بىرىنەن «ءتورت» الىپ، اپپەلياتسياعا بەردى. وڭتۇستىكتەن بولعانى ءۇشىن فيلولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ دەكانى تۇرسىنبەك كاكىشەۆ كونكۋرستان قۇلاتىپ جىبەردى...
- قازاق حالقىنىڭ جۇزگە، رۋعا ءبولىنۋى - ۇلكەن تراگەديا. جاقىندا باتىسقا بارىپ قايتتىم. ءبارى ءوزىن تانىستىرعاندا الدىمەن اڭگىمەنى رۋدان باستايدى. كومسومولدا بولعانىمدا بۇكىل رەسپۋبليكانى ارالاپ شىقتىم. سوندا كەيبىرەۋلەر رۋىمدى سۇرايتىن. ول كەزدە رۋىمىزدى ايتۋعا ۇيالاتىنبىز. «ماحامبەت پەن يساتايدىڭ ۇرپاعىمىن» دەيتىنمىن.
اتىراۋداعى تاسماعامبەتوۆ سالدىرعان مەشىتكە قازاقتار كىرە المايدى. ويتكەنى، ول مەشىتتى ۆاححابيتتەر جايلاپ العان. ءبىر بالا ۆاححابيتكە وتسە، 1000 دوللار بەرەدى ەكەن. سوعان 17 ميلليارد اقشا ءبولىپ وتىر.
- ۇلكەن ساياساتكەر رەتىندە ءسىز قازاقستانداعى ەكى قاۋىپتى اتاپ كورسەتىپ وتىرسىز. ءبىرى - رۋعا، جۇزگە ءبولىنۋ. ەكىنشىسى دىنگە قاتىستى. سولاي عوي؟
- ءۇشىنشى قاۋپىم تاعى بار. ول - جەمقورلىق.
- سىزدەردىڭ كەزدەرىڭىزدە جەمقورلىق بولعان جوق پا؟
- بولدى. 50 سوم پارا العان باسشى التى جىلعا سوتتالىپ كەتتى. ال قازىر پارانى ميلليونداپ بەرەتىن بولدى عوي. جاقىندا رەسەي پرەزيدەنتى مەدۆەدەۆ حالقىنا جولداۋ جاسادى. پارا بەرگەننەن دە، پارا العاننان دا پارا قۇنىن 100 ەسە قىپ ءوندىرىپ الاتىنىن ايتتى. مەنىڭ زەينەتكە شىققانىما 20 جىل بولدى، 20 جىل بويى جاياۋ ءجۇرمىن. وعان ەش نامىستانبايمىن. قىزمەت ىستەپ جۇرگەنىمدە 933 سوم جالاقى الاتىنمىن، قوناەۆ 700 سوم الاتىن. سوندا قوناەۆتان كوپ الام دەپ ۇيالاتىن ەدىم.
حالىقتار دوستىعىنا دا ءمان بەرۋىمىز كەرەك. ءبىز قازاقستاننان ورىس حالقىن قۋىپ تاستاي المايمىز. ينتەرناتسيونال وتباسىلار بار. ءبىز كەزىندە باسقا ۇلتقا ۇيلەنگەندەردى قولپاشتاپ، كورسەتكىش، پايىز قۋا باستاعانبىز. ونى، ايتەۋىر، توقتاتتىق. مەن قازىر قاراپايىم حالىق اراسىندا: قوعامدىق كولىكتە، دۇكەندە كوپ جۇرەم. سوندا بايقاعانىم، ورىس حالقى اراسىندا نارازىلىق بارى بايقالادى. قازاقتار ولارمەن ءسال نارسەگە ۇرسىسا قالسا بولدى: «ۇناماسا، رەسەيىڭە كەت»، - دەپ شىعادى. ولاي دەپ ايتۋعا بولمايدى. ۇلتارالىق قاتىناستا بىرجاقتىلىققا جول بەرمەۋ كەرەك.
- ينتەرناتسيوناليزم، حالىقتار دوستىعى جايلى ايتىپ وتىرسىز. ينتەرناتسيوناليست بولامىز دەپ، اقىر سوڭى قازاق ورىستانىپ كەتتى. سەبەبى نەگىزگى بيلىك ورىستىڭ قولىندا بولعاندىقتان، ورىستانباۋىمىز مۇمكىن ەمەس ەدى. بىراق وزبەكتەر، تاجىكتەر، بالتىق جاعالاۋى ەلدەرى ورىستانۋدان امان قالدى. ەلىمىزدى ورىستانۋدان ساقتاپ قالا الماعان سىزدەردىڭ كەمشىلىكتەرىڭىز ەكەنىن مويىندايسىز با؟
- تاۋەلسىز ەل بولعانىمىزعا 20 جىل بولدى عوي، نەگە توقتاتپايمىز؟ ول كەزدە ورىستانساق، رەسپۋبليكامىزدا قازاق حالقىنىڭ سانى از بولدى. قازاق 36-اق پايىز بولدى.
- تۋرا سول 1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسى كەزىندە الماتىدا جالعىز قازاق مەكتەبى، جالعىز قازاق بالاباقشاسى بارى بەلگىلى بولدى. قازاق مەكتەبى مەن قازاق بالاباقشاسىنىڭ سانىن نەگە كوبەيتپەدىڭىزدەر؟ كەرىسىنشە، قازاقتاردى ورىستاندىرۋعا كۇش سالدىڭىزدار...
- ءبىز كىنالى ەمەسپىز دەي المايمىن. بىراق قازاق ءۇشىن ەشتەڭە جاسامادىق تا دەي المايمىن. وبلىستاردان ءوزىم ۇيىتقى بولىپ پەدينستيتۋتتار اشتىم. جەلتوقسان وقيعاسىنان كەيىن قىزدار پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىن جابامىز دەگەندە، جاپقىزباي الىپ قالدىم.
- ءسىزدىڭ قىزمەتىڭىزدى جەلتوقسان وقيعاسىنا دەيىن، جەلتوقساننان كەيىن دەپ ەكىگە ءبولىپ قاراستىرعان ءجون سياقتى. جەلتوقسانعا دەيىن پارتيا بۇيرىعىن مۇلتىكسىز ورىندايتىن ناعىز كوممۋنيست بولساڭىز، جەلتوقسان وقيعاسىنان كەيىن وزگەرىپ، ۇلتقا بۇيرەگىڭىز بۇرا باستاعانداي... كولبينمەن وبلىستاردى، قىزپي-ءدى جاپقىزبايمىن دەپ كۇرەسكەنىڭىزدى ايتىپ وتىرسىز.
- جەلتوقسانداعى جاعداي ورتالىقتىڭ رەسپۋبليكامەن ساناسپاۋى سالدارىنان ورىن الدى. سوندىقتان ورتالىق شەشىمىنە نارازى جاستار كوتەرىلدى. جالپى، رەسپۋبليكامىزدا قازاقتاردان باسقا ەشكىم قالماۋ كەرەك دەگەن دە دۇرىس ەمەس. ەلىمىزگە مىقتى يدەولوگيا كەرەك. ايتا بەرسەم، مەنى قيناپ، تولعاندىرىپ جۇرگەن ماسەلەلەر كوپ.
- وتكەن ومىرىڭىزدە وكىنەتىن جايتتار كوپ پە؟
- كەڭەس وكىمەتىن قۇلاتۋ دۇرىس بولمادى. سوعان وكىنەمىن. بۇرىن كەڭەس وكىمەتى كەزىندە قانداي باي ەدىك. قازىر كۇنىن كورە الماي وتىرعان وتباسىلار بار. ءيا، مويىندايمىن، ول كەزدە توتاليتاريزم بولدى. بىراق مەملەكەتتى قۇلاتپاي، قايتا ءمىنىمىزدى تۇزەۋ كەرەك ەدى. دەموكراتيانى ەنگىزۋ كەرەك ەدى. قازىر «گورباچەۆ تسرۋ اگەنتى بولعان، شەتەل كسرو-نى قۇلاتۋ ءۇشىن ادەيى جىبەرگەن» دەپ جازىپ جاتىر عوي...
- ەكىنشى وكىنىشىڭىز؟
- ەكىنشى وكىنىشىم جەكە باسىما قاتىستى. جالعىز ۇلىم ارتۋر مارسەلدە كونسۋل بوپ جۇرگەن كەزىندە بالكوننان قۇلاپ مەرت بولدى. بالامدى سول شەتەلدە جۇرگەنىندە كگب-عا شاقىرىپتى. مەن كەلىسپەگەننەن كەيىن شاقىرۋدان باس تارتقان. «سول شەشىمىم دۇرىس بولمادى-اۋ» دەپ وكىنەمىن. ويتكەنى كگب-عا كەتىپ قالعاندا قايعىلى جاعدايعا ۇشىراماس پا ەدى...
- ءبارىمىز دە پەندەمىز. ءبىر كۇنى اللا تاعالانىڭ الدىندا ىستەگەن ىستەرىمىز ءۇشىن جاۋاپ بەرەرىمىز حاق. ءبارىن كورىپ-ءبىلۋشى اللا تاعالا سۇراققا العاندا نە دەپ جاۋاپ بەرەر ەدىڭىز؟
- ەسەيگەننەن باستاپ اللانىڭ حاق ەكەنىن ۇعىنىپ، اللاعا سىيىنا باستادىم. ەشۋاقىتتا قۇدايعا قارسى ساياسات جۇرگىزگەن ەمەسپىن. ءار ادامنىڭ اللاعا دەگەن سەنىمى ءوز ىشىندە. «كەمشىلىكتەرىم، اعات قادامدارىم بولسا، اللا تاعالا كەشىرە گور» دەر ەدىم.
سۇحباتتاسقان
جارىلقاپ قالىباي،
№12 «جۇلدىزدار وتباسى اڭىز ادام» جۋرنالى
