زەكەڭنىڭ (زەينوللا قابدولوۆتىڭ) و دۇنيەلىك بولعانىنا جىل تولۋىنا وراي «انا ءتىلى» گازەتىندە ءبىر ەستەلىك ماقالا جاريالاعام-دى. كەيىنىرەك زەكەڭنىڭ شاكىرتى باۋىرجان ومارۇلى باستاعان توپ اكادەميك-جازۋشى تۋرالى «ءبۇتىن ءبىتىم» كىتابىن ازىرلەگەن كەزدە الگى ماقالامدى شامالى تولىقتىرىپ، «نار سۇتىنە شىققان قۇمارشىق» دەگەن اتىن قالدىرا وتىرىپ، قايىرا ۇسىنىپ ەدىم. شامالى تولىقتىرۋ كورگەن ءبىر تۇسى – زەكەڭدى اتىراۋدىڭ قۇمدى وڭىرىندە بولاتىن قۇمارشىققا ۇقساتاتىن جەرىم. «الابوتا تۇقىمداسىنا جاتاتىن ءبىر جىلدىق شوپتەسىن وسىمدىك (Agriophyllum), – دەيمىن قۇمارشىقتى.  – تارى تارىزدەس جەمىسىن ۇگىپ، تالعاجاۋ ەتسەڭ كادىمگىدەي قورەك. جازاتايىم تاماعىڭا تۇرىپ قالىپ، قۇمىقساڭ – شارۋاڭنىڭ بىتكەنى. سوندىقتان بىلەتىن كىسىلەر قويدىڭ قۇيرىق مايىن تۋراپ، كوجە عىپ پىسىرەدى. قيماسىڭدى الاتىن سوعىس بوپ كەلگەن اشارشىلىقتا قىرداعى ەل قىناداي قىرىلعاندا، قۇمداعى ەل وسى قۇمارشىقپەن جان ساقتاپ، امان شىققان دەسەدى. بۇگىنگى ەت جەۋ ناۋقانى قۇمارشىقتى بەلكۇلى ۇمىتتىردى. قۇمارشىقپەن، ول ءنار اپ وسەتىن قاتەپتى قىزىل نارلارمەن – زەكەڭدەرمەن بىرگە تۇتاس ءبىر زامان، ۇلكەن ءبىر ءداۋىر كەلمەسكە كەتتى»، – دەپ باسىمدى وشاققا ۇرىپ جىلاپپىن. و، نە جازساڭ دا كوتەرە بەرەتىن بەيشارا قاعاز-اي، اۋەلىم سول قۇمارشىقتى ءوزىڭ كوردىڭ بە دەسەيشى؟!

البەتتە، شولەيتتى جەردىڭ بالاسى قۇمنىڭ قۇمارشىعىن كورمەگەن، اۋىلداعى ۇلكەن كىسىلەردەن ەستۋى بويىنشا سىقپىرتقان. سول سەبەپتى جازعانىنا اۆتوردىڭ دا كوڭىلى تولىڭقىراماعان، سەبەبى ءوزى قالام ۇشىنا الىپ وتىرعان تۇلعانىڭ ءنار العان ورتاسى، ارقا سۇيەگەن نەگىزى اشىلماي قالعان.

تايسويعان قۇمى

وسى جاعداي ءبىر بۇيرەگىمدى ولقى تۇسىرەتىن دە جۇرەتىن. كوڭىل شىركىن قوڭىلتاقسىپ بولماعاسىن بيىل، ياعني 2017 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە، اتىراۋعا كەلگەن ساپارىمدا زەكەڭ تۋىپ-وسكەن تايسويعان-بۇيرەك جەرىنە ادەيىلەپ تۇرىپ بارىپ، قۇم ءىشىن ارمانسىز ارالادىم. قۇمارشىقتى كوردىم. قاڭباق سياقتى تىكەنەك وسىمدىك ەكەن. ساباعىنىڭ جۋاندىعى ۇلكەن كىسىنىڭ ساۋساعىنداي. توبەسىندە الگى ساباعىنا تىرمىسا وسكەن «بوركى»، ياعني ءداندى قاۋاشاعى بار. سىرت قاراعاندا شارعا نەمەسە توڭكەرۋلى قازانعا ۇقسايدى. ديامەترى 30-40 سانتيمەتردەن مەترگە، كەيدە ءتىپتى ءبىر جارىم مەترگە دەيىن بارادى، بيىكتىگى كىسى بەلىندەي. ءدانى تامىز-قىركۇيەكتە تولىق ءپىسىپ بولادى. ەرتەرەكتە «بوركى» جاڭا قۋراپ كەلە جاتقاندا، كۇن قىزىپ كەتپەي تۇرىپ وراق-شالعىمەن قىرقىپ العان. سول جەردە الاشانىڭ ۇستىنە سالىپ، قاۋىزىن ۇشىرىپ قىزىلداعان. سولعىن كوكشىل، بوزعىلت ءتۇستى ۋاق ءدانىن بيداي سياقتى ەتىپ قۋىرعان. پىسكەن كەزدە كۇمپيىپ، ساپ-سارى بولىپ تۇراتىن دانەكتەرىن كەلىگە ءتۇيىپ، قولديىرمەنگە تارتىپ، سەكەر قوسىپ سۇتكە، قايماققا اۋناتىپ جەگەن. كوجە جاساپ ىشكەن. ءبىر ەسكەرەتىن جاعداي، ۇنداي جەگەندە دەمىڭدى ىشكە الماۋ كەرەك، ايتپەسە قولقاعا، وكپەگە ۇن تولىپ قۇمىعاسىڭ. مەنىڭ «تاماعىڭا تۇرىپ قالسا، ولەسىڭ» دەپ جۇرگەنىم سول ەكەن. «قۇمارشىق نار سۇتىنە شىعادى» دەگەن ءسوزىمنىڭ دە ومىردە ءاپسانا توركىنى بار بولىپ شىقتى: بۇرىنىراقتا وسى جەردە كەڭ جايىلعان حيكاياعا قاراعاندا، بوتاسىنان ايىرىلعان نار ىنگەن قۇم ىشىندە بوزداپ جۇرەدى، سول كەزدە سىزداعان جەلىنىنەن جەرگە ءسۇت تامىپ، الگى جەردەن قۇمارشىق ءونىپ شىعىپتى. سول سەبەپتى بۇل جاق «قۇمارشىققا قاتىقتىڭ كەرەگى جوق، ونىڭ ءوز قاتىعى وزىندە» دەسەدى ەكەن.

ءبىر قىزىعى، قۇمارشىق تايسويعاننىڭ باسقا تۇسىنا قاراعاندا زەكەڭ تۋىپ-وسكەن ارقا جاقتا، اسىرەسە بۇيرەك بەتتەگى قوڭىرلىقتار مەن قوقتىلاردا قاقالىپ قالىڭ شىعادى. كوزى تىرىسىندە زەكەڭ ءبىزدى جاسىرقاندى ما، ايتەۋىر وڭاشا وتىرعاننىڭ وزىندە تۋعان تايسويعانىنىڭ جايىن كوپ اڭگىمە قىلا بەرمەيتىن. ارينە، بۇدان تۋعان جەرى جايلى جازبادى نەمەسە از جازدى دەگەن ۇعىم تۋماسا كەرەك. كەرىسىنشە، زەكەڭنىڭ كۇللى ادەبي مۇراسىن – قارا ءسوزىن دە،  ولەڭ ءسوزىن دە «اتىراۋ» تاقىرىبى باستاپ تۇر، ونىڭ دالەلى – پروزاداعى تۇلا بويى تۇڭعىشى «ءبىز جانباساق...» ديلوگياسى، العاشقى ولەڭدەرى جانە پۋبليتسيستيكاسىنىڭ قوماقتى بولىگىنىڭ تۋعان وڭىرىنە ارنالۋى. قالامگەرلىكتى وسىلايشا تامىرىنان اجىراماي يگەرۋىن بىلاي قويعاندا، ازاماتتىق اجارى انەۋ ءبىر جىلدارى قىزىلقوعا جەرىن سۋ باسقاندا ايشىقتى اشىلعانىن بىلەمىز. بىراق، نە دەسە دە، وسى ىڭعايداعى «ارىستان ەدى-اۋ يساتاي»، «جايىق جاعاسىنداعى تولعانىس»، «ورالۋ» ءتارىزدى ماقالا-ەسسەلەرىندە تايسويعان-بۇيرەك ارنايى ءسوز بولمايدى. وعان قاراعاندا ءوزى وقىعان دوسسور كوبىرەك اۋەزە قىلىنعان. سوعان قاراپ، ءسىرا، زەكەڭ كىندىك قانى تامعان وڭىردەن دوسسور جاققا تىم ەرتەرەك كەتىپ قالعان-اۋ، سوندىقتان كوپ جاعداي ەسىندە قالماعان شىعار دەپ ءجۇرۋشى ەدىم. كەيىن بەس تومدىعىندا جاريالانعان ماحامبەت جايلى اياقتالماي قالعان رومانىن وقىپ وتىرىپ، ول ويىمنىڭ قاتە ەكەندىگىنە، ءوزى تۋىپ-وسكەن قۇم ءىشىن زەكەڭنىڭ بەسكە بىلەتىنىنە كوزىم جەتتى. روماننىڭ مىنا ءبىر تۇسىنا كوڭىل اۋدارايىقشى:

«... تايسويعان دا اۋماعان نارىن. ويىل مەن جەم اراسىن تۇتاستىرا جالعاپ، كوسىلە كولبەگەن جالپاق شاعىل. بۇل دا شاعىل بولعاندا سۋسىپ توگىلىپ جاتقان جالاڭاش قۇم ەمەس، قىزعىلت توپىراعى سۇرعۇلت شۇيگىنمەن، كەي تۇستارى جاسىل شالعىنمەن قىمتالعان كوگىلدىر قوڭىرلىقتار مەن كەڭ قولتىقتار، بەلەس-بەلەس بەلدەر، قىرقا-قىراتتار قالىڭ ەلگە سايا، مال مەن جانعا پانا. نارىن حانجايلاۋ بولسا، بۇل – سارجايلاۋ. وڭتۇستىك شالعايى جەم سۋىنان باستالاتىن تايسويعان سولتۇستىگىندە بۇيرەكقۇمعا ءۇلاسىپ، ويىل وزەنىنە تىرەلەدى. ويىلدىڭ ءدال وسى ارالىعىندا سىرىم بوگەتى، بوگەت جيەگىندە دالانىڭ جالىنداي جالبىراپ تۇرعان ءبىر شوق تەرەك بار. مۇنى دا اقكول مەن كەزاۋىزعا قاراي وتكەن جولاۋشىعا كولەڭكە بولسىن دەگەندەي سىرىم باتىر ءوز قولىمەن ەگىپ كەتكەن كورىنەدى...»

كەزاۋىز ءشليۋزى

نەگىزىندە مۇنداي پانورامالىق سۋرەتتەمە سول ءوڭىردىڭ بالاسى ەمەس قاي تالانتتى جازۋشىنىڭ دا قالامىنا ىلىگە بەرەدى. ونداي اۆتورعا ءوزى قالام ۇشىنا العان جەردى ءبىر كورسە دە جەتىپ جاتىر. دەسەك تە، جوعارىدا كەلتىرىلگەن كورىنىستە ءبىر كەلىپ كەتكەن ادام اڭعارا بەرمەيتىن دەتال بار، ول – سىرىم بوگەتىنىڭ جيەگىندە «دالانىڭ جالىنداي جالبىراپ تۇرعان ءبىر شوق تەرەك». ىلگەرىدە ايتىلعان، تايسويعانعا بارعان ساپارىمدا سىرىم بوگەتىن مەن دە ارنايى بارىپ كورگەنمىن، بىراق، قۇدايشىلىعىن ايتايىن، زەكەڭ جازىپ وتىرعان شوق تەرەكتى بايقاماپپىن. وندايدى سول جەردىڭ تۋماسى عانا بىلمەك. وسى تۇجىرىم روماندا ودان ءارى ءسوز بولاتىن كەزاۋىزعا دا قاتىستى:

«كەزاۋىز – كەزاۋىز دەسە كەزاۋىز، سولتۇستىكتە قىرتىس-قىرتىس قىزىل شاعىلدى قاق ايىرىپ اعىپ جاتقان جارىپشىققان وزەنىنىڭ سولتۇستىكتەگى ويىل سۋىنان جىرىلعان جىڭىشكە جىلعانىڭ تولقىنى تەرەڭ تايكەتكەن ارناسىنا كەلىپ توعىساتىن قۇيىلىسى – تابانى تاستاق، جيەگى قايراڭ قۇمدى وتكەل. بۇل ارانىڭ سۋى – جايىلما، ساياز، تىزەدەن از-اق اسادى. جاعاسى جايپاق. سىرىم بوگەتىنەن ارعى قارامەڭنەن قاراكولگە، ودان ءارى قارابايعا قاراي ساپار شەككەن جولاۋشى اربادان ءتۇسىپ، بالاعىن ءتۇرىنىپ، بىلەگىن سىبانىپ، بوي سەرگىتىپ، ۇيقى اشار سالقىن سۋمەن بەتىن ءبىر سيپايدى دا، كولىگىن قىلت ەتپەدەن ات ەمەس، ءوزى سۇيرەپ وتكەندەي ارعى بەتكە شىعا بەرە جايلانىپ، سۋىن ىشەدى. سودان سوڭ پار اتتىڭ قامىتىن الىپ، دەلبەلەرىن شۇباتىپ، جاعادا جايقالعان كوك قۇراققا تۇساۋسىز قويا بەرەدى. اتتار شاشاسىن سالقىن سۋ شايعان جەردەن تاپجىلىپ، تابان اۋدارماستان قىسقا دەيىن بوياۋىن وزگەرتىپ، بۋىنىن قاتىرمايتىن بالدىرعان بالا قۇراقتى باس سالىپ، شالعىشا قيادى دا وقتا-تەكتە پىسقىرىپ قويىپ، كۇرت-كۇرت، كىرش-كىرش شاينايدى. سودان مىنەر جاعىنان يەسى ورالعانشا ورنىنان قوزعالمايدى. ال يەسى جاعادان جوعارى كوتەرىلىپ، شالعىل شەتىندەگى شوقىعا شىعادى، شەشىنەدى. شوقىنىڭ ىرگەسىنە ىرپ-ىرپ سوعىپ، جارىپشىققان اعىپ جاتادى. ءنارى تاپ-تازا، جاعاسى قۇمايت، ءتۇبى تەگىس اق قايراڭ. سۋىنىڭ مولدىرلىگى سونداي، اعىسپەن ىعىپ، ءجۇزىپ كەلە جاتقان شورشىما، سويقان بالىق – شورتان جاعاداعى ادام قارانى كورىپ، كەنەت شوشيدى دا تولقىندى قۇيرىعىمەن ءبىر ۇرىپ، كەرى بۇرىلىپ قاشىپ كەتەدى. سوعان باعىپ، بەتىنەن ءتۇبى كورىنگەن ءمولدىر سۋ ساياز شىعار دەپ، سەكىرىپ تۇسە قالساڭ، ءۇش كىسى بويى تەرەڭگە شىم باتاسىڭ دا كەتەسىڭ. جارىپشىققان – سونداي الدامشى وزەن، تەرەڭى تەنتەك، تەك بەتى عانا كۇلەدى...»

جارىپشىققاننىڭ بويىندا

اقكول – شايگەز كانالى

«ماحامبەت» رومانىنان بۇل ءۇزىندىنى ادەيى ۇزاقتاۋ كەلتىرگەندەگى ويىمىز – تاعى دا الگى كورىنىس قيالدان ياكي ءبىر كەلىپ كەتۋدەن ەمەس، اۆتوردىڭ ءوز ومىرىنەن، ۇدايى باقىلاۋدان الىنعانىن كورسەتۋ. جوعارىداعى ساپارىمىزدا قاراباۋ، ماتەنقوجا ارقىلى ورالىپ كەپ، كەزاۋىزبەن ءبىز دە جۇرگەنبىز. بۇرىنعى وتكەلدىڭ اۋزىنا 1930-جىلداردىڭ باسىندا جان-جاعىن تەمىر قاقپالى شليۋز ورناتقان ەكەن، سودان كەزاۋىز اتانۋى دا مۇمكىن. الگى جىلدارى ويىلدىڭ سۋىن سالاسى جارىپشىققان ارقىلى قاراباۋعا قاراي شىعارىپ، ءبىر جاعىنان جايىققا، ەكىنشى جاعىنان دوسسور، ماقات كاسىپشىلىكتەرىنە اپارۋ جوباسى جاسالعان، سالانىڭ ارناسىنان توپىراق الىپ، تەرەڭدەتكەن. بىراق ميالىدان باستالىپ، ەرالى گيدروقۇرىلىسى دەيتىن ات العان ول جوبا الدەبىر سەبەپتەرمەن جۇزەگە اسپاي قالعان. 1944 جىلى اقكول – شايگەز كانالى قازىلعاننان كەيىن عانا ويىلدىڭ سۋى قاراباۋعا جەتكەن. مۇنىڭ ءبارىن تاپتىشتەپ ايتىپ وتىرعانىمىز، زەكەڭ سۋرەتتەپ جازعان كورىنىستە ىلگەرگى شليۋز بولسا بولار، ال كەيىنگى كانال جوق، ادام قولى تيمەگەن ءمولدىر وزەن، جاعاسى جايقالعان قۇراق وتكەل سۋرەتتەلەدى. بۇعان قاراعاندا زەكەڭ بالا شاعىندا، اكەسىمەن بىرگە وسى تۇستان وتكەن ساتتەرىندە جادىندا قالعان سۋرەتتەردى جازىپ وتىرعان سياقتى.

سىرىم بوگەتى

بۇل ورايدا اۆتور «سىرىم بوگەتىنەن ارعى قارامەڭنەن قاراكولگە، ودان ءارى قارابايعا قاراي ساپار شەككەن اربالى جولاۋشى» جايلى ايتا وتىرىپ، قولعا ناقتى دەرەك ۇستاتقانداي بولادى. مۇنداعى قارامەڭ (قارامەن) – بۇرىن كوزدىقارا اتالعان اۋىل، بۇگىندە ەل تۇرمايدى، كوزدىقارا اۋىلدىق وكرۋگىنىڭ ورتالىعى قونىستانۋ كەنتىنەن ءبىر شاقىرىمداي جەردە (قونىستانۋ اۋىلىنىڭ دا بۇرىنعى اتى قاراەمەن-قارامەن بولعان). 1925 جىلى باتىس قازاقستان وبلىسىنىڭ تايپاق اۋدانىنىڭ قۇرامىندا كوزدىقارا اۋىلدىق كەڭەسى بولىپ قۇرىلعان دا، 1944 جىلى قىزىلقوعا اۋدان بولعاندا جاڭا اكىمشىلىك اۋماقتىڭ قۇرامىنا ەنگەن. جوعارىداعى ساپار كەزىندە جانىمىزدا جۇرگەن اتىراۋلىق بەلگىلى تەلەجۋرناليست نازاربەك قوسشيەۆ پەن قاراباۋدا تۇراتىن بەلگىلى شەجىرەشى اعامىز شاپيعوللا قونىسباەۆتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، زەكەڭ شىققان وتە ىسىقتاردىڭ اتاقونىسى وسى قارامەننەن ارمەنىرەك، بۇيرەك قۇمىنىڭ ىشىندە بولعان. قازىردە كوزدىقارا وكرۋگىنە قارايتىن، بۇرىن «كومسومول» كەڭشارىنىڭ فەرما ورتالىعى اتانعان بۇيرەك ەلدى مەكەنىنىڭ ماڭايى، ءتىپتى ودان دا تۇستىكتە، قاراتوبەگە شىعاتىن ارقا بەتتەگى ءبىر جەر سياقتى. زەكەڭنىڭ اكەسى قابدول دەگەن كىسى نە سول بۇيرەكتە، نە قارامەندەگى «جاڭا شارۋا» كولحوزىندا شارۋاشىلىق جاعىندا ەڭبەك ەتكەن، قويما مەڭگەرگەن دەسەدى. زەكەڭدى قاراكولدەگى مەكتەپتىڭ باستاۋىشىنا بەرىپ، ارنايى وقىتقان. ۇزاقتاعى مەكتەپ جانە جاي مەكتەپ ەمەس، «وتىز وفيتسەر، قىرىق تورە شىققان» دەپ اڭىزدايتىن، تايسويعان-بۇيرەكتەگى اتاقتى ءۇش «قىزىل شكولدىڭ» ءبىرى. سوعان قاراعاندا قابەكەڭ ورتا شارۋالى كىسى بولعان سياقتى جانە ءوزى بوتەكەسىندە بىردەڭە بار دەپ دامە ەتكەن ۇلىن اقكول، كەزاۋىز ارقىلى جارىپشىققاننان ءوتىپ، ءبۇيىرى كوك بوياۋمەن سىرلانعان قوراپ اربامەن قاراكولگە جەتكىزگەن، كىتاپتاعى الگى كورىنىس بولاشاق جازۋشىنىڭ بالا ساناسىندا سونداي ءبىر ساتتە وشپەستەي بولىپ جاتتالىپ قالعان دەسەك، شىندىق ومىردەن اۋىتقي قويار ما ەكەنبىز.

قابەكەڭ جايىندا بىلەتىنىمىز شامالى. كەيىنگى كەزدە جاريالانعان اۋلەتتىك فوتوسۋرەتتەرگە قاراعاندا، زەكەڭنىڭ اكەسى دە، اناسى جاقۋ دا بەرتىنىرەك، ياعني 1980-ءشى جىلدار باسىندا قايتىس بولعانعا ۇقسايدى. ايتەۋىر ءبىز بىلگەندە زەكەڭنىڭ ءوزى اپاسى قوڭىردى، قارىنداسى قاليماشتى، ءىنىسى ورىندى عانا ايتىپ وتىراتىن. كەلىنى گۇلبارام نۇرماعامبەتقىزى «ءبۇتىن ءبىتىم» جيناعىنا شىققان ەستەلىگىندە زەكەڭنىڭ اتا-باباسى جونىندە قىسقاشا دەرەك بەرىپ وتەدى. جازۋىنشا، زەكەڭنىڭ ءوز اتاسى كوپجان بابا، ودان ءارى ءمۇرسالىم بابا، ودان ءارى تولەۋ اتا، ودان جوعارى وڭاي اتا. كوپجان ءدىلمار كىسى بولىپتى، مەككەگە ءتاۋاپ ەتىپ، حاج پارىزىن وتەگەن. وسى قاسيەتتەرىنە وراي «بابا» اتانعان. بۇدان ءبىز زەكەڭ بويىنداعى تەكتىلىكتىڭ، شەشەندىك، بيلىك قاسيەتتەرىنىڭ كىمنەن اۋىسقانىن اڭعارامىز. تەگىن ادام بي بولا ما؟!

ىلگەرىدە زەكەڭ اتا-بابا، شەجىرە تاقىرىبىنا كوپ بارا بەرمەيتىن ەدى دەدىم عوي. مۇمكىن ءبىر سەبەپتەرى بار شىعار. ءبىر كەزدە ءبىر جەردە ايتىپتى دەيدى: «مەن ءبىر ىسىقتىڭ كولەمىنە سىيمايمىن عوي، مەن قازاقتىڭ زەينوللاسىمىن عوي» دەپ. بالكىم سودان دا شىعار، كىم بىلەدى... دەگەنمەن، زەكەڭ كەيىن بە ەكەن، ايتەۋىر ءبىر جىلدارى اتا-باباسىنىڭ شەجىرەسىن ءوز قولىمەن تاراتىپ جازىپ، نەمەرەسى سانجارعا تابىستاپتى. قازىردە اتىراۋ قالاسىندا تۇراتىن سانجار ول شەجىرەنى تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، ىسىق شەجىرەسىنىڭ ۇلكەن بىلگىرى، بۇگىندە الماتىلىق مارات جۇماعۇلوۆقا بەرگەن. سونى ماراتتىڭ ايتۋىمەن كەلتىرسەك، اڭگىمە بىلاي.

ىسىق دەگەن كىسىدەن ەكى بالا – اقسارى مەن سارىباي تۋادى. سارىبايدان: توعىنشى، ودان قادىربەرگەن، ودان قادىرعۇل، ودان – سەيتەن، ساماي، جيەن. جيەننەن ءۇش بالا: بايمۇرات، سامۇرات، ابىزمۇرات. سامۇراتتان: جاقسىباي، جاپالاق، وتە. وتە بايبىشەسىنەن قىلىش، قۇلباي، اققوشقار، باشەن دەيتىن ءتورت ۇل، توقالى قىزعالداقتان بوستان، اسان، ۇسەن، بايگەل، قۇمالاق دەگەن ۇلدار كورگەن. قىلىشتىڭ بايبىشەسى تولەبيكەدەن: تولەپ، توبىق، مىمسى، مىرزاعۇل، توقالىنان: اقمىرزا، بايمىرزا، بارماق، ناۋشا. ناۋشادان: كوپجان، قاديشا، قابدول، ءساپي، كەنجەباي. قابدولدان: قوڭىرشا، زەينوللا، قاليماش، ورىن. زەينوللادان باقىت، سەرىك، دارىن، ابزال. كورىپ وتىرعانىمىزداي، زەكەڭ ءوز قولىمەن جازىپ بەرىپ كەتكەن اتاتەك كەستەسىندە جوعارىدا گۇلبارام كەلتىرگەن كوپجان بابا زەكەڭنىڭ اتاسى ەمەس، اكەسىنىڭ اعاسى بولىپ تۇر جانە ءمۇرسالىم، تولەۋ، وڭاي دەگەن كىسىلەر جوق. مۇنداعى وڭاي اتا – اقسارىنىڭ بايعۇل اتاسىنان تارايتىن بەلگىلى وڭاي اۋليە بولۋى كەرەك. ول وتە ىسىققا الىسىراقتان قوسىلاتىن بولەك تاقتا. سونداي-اق مارات جۇماعۇلوۆتىڭ ايتۋىنشا، ءمۇرسالىم مەن تولەۋ – زەكەڭنىڭ زايىبى ساۋلە اپايدىڭ اتالارى، ياعني جيەنبەت تانالار (ساۋلە اپايدىڭ ءوز فاميلياسى تولەۋوۆا عوي). كەزىندە ساۋلە اپاي قازاقتىڭ بەلگىلى اعارتۋشىسى مولداعالي جولدىباەۆقا نەمەرە تۋىستىعى بار ەكەنىن ايتىپ وتىرۋشى ەدى. تولەۋ اۋليەتى دە قونىستانۋ اۋىلىندا تۇرعان. باقىت پەن گۇلبارام قارامەندەگى ەسكى زيراتتارعا بارىپ، اتا-بابالارى جاتقان جەردى ارالاعاندا وسى ناعاشىلارىنىڭ دا قابىرلەرىن كورگەن بولۋى. عىلىم تىلىندە مۇندايدى دەرەكتەردىڭ ينتەرپولياتسياسى، ياعني ءبىر-بىرىنە جامالۋى دەيدى.

زەكەڭنىڭ اناسى جاقۋ دەگەن كىسى دە ىسىق. ونىڭ نازار توعىزبايى (سوندا ءبىزدىڭ زەكەڭ «سۋپەرىسىق» بولىپ شىعادى). ىسىقتىڭ وسى تارماعىنىڭ وكىلى، ياعني زەكەڭە ناعاشى جۇرت بولىپ كەلەتىن مارات جۇماعۇلوۆتىڭ ايتۋىمەن جىبەرسەك، جاقۋ شەشەمىز تايسويعان، بۇيرەك وڭىرىنە اتى ءمالىم، بىرنەشە رەت حاج بارعان ءدىندار ءالپاي دەگەن كىسىنىڭ قىزى ەكەن. سول قونىستانۋ جاعىندا ءالپاي اعاشى اتالاتىن توعاي بار كورىنەدى (59 ءتۇپ كوكتەرەك ءوسىپ تۇر ەكەن). ءالپايدىڭ تىكەلەي ۇرپاقتارىنىڭ ءبىرى باۋىرجان باعىتۇلى تاقاۋوۆ – پاراۆولەيبولدان رەسپۋبليكالىق باس باپكەر، الماتىدا تۇرادى.

زەكەڭ وقۋدى قاراكولدە باستاعان دەدىك قوي. ول كەزدە بالانى مەكتەپكە سەگىز جاستا قابىلداعان، ءتورت جىل باستاۋىشتا وقىتىپ، ودان ءارى جوعارى كلاستارعا كوشىرگەن، سوندا بارلىعى توعىز جىل ءبىلىم بەرگەن. وسى ەسەپپەن كەلگەندە زەكەڭ شامامەن ون ەكى جاسىندا دوسسورعا كەلىپ، جوعارى سىنىپتارداعى وقۋىن سونداعى قازاق مەكتەبىندە جالعاستىرادى (كەيىن – اباي اتىنداعى دوسسور ورتا مەكتەبى). دوسسور ول جىلدارى دوسسور اۋدانىنىڭ ورتالىعى بولعان، 1938 جىلى عانا گۋرەۆ وبىلىسىنىڭ قۇرىلۋىمەن ماقات اۋدانى بولىپ وزگەرەدى، بىراق اۋدان ورتالىعى دوسسوردا قالا بەرگەن. زەكەڭنىڭ ءۇي-ءىشى كاسىپشىلىك كەنتىنىڭ ءبىرىنشى (قازاق) اۋىلىندا باكەنە بالشىق ۇيلەردىڭ بىرىندە تۇرعان. كورپۋستى ۇيلەر № 45 ۋچاسكە دەيتىن جەردە ورنالاسقان. كونستانتين پاۋستوۆسكي «گەرويزم – ەتو دوسسور، پرومىسەل ەمبانەفتي ۆ كلاسسيچەسكوي پۋستىنە» دەپ، يت بايلاسا تۇرعىسىز جاعدايدا ءومىر ءسۇرىپ، ناردىڭ جۇگىن كوتەرە ەڭبەك ەتىپ جاتقان قازاقتى سوعىستا ەرلىك كورسەتكەن قاھارماندارعا تەڭەيتىن مۇنايلى ەمبىنىڭ بۇل قارا شاڭىراعىن زەكەڭ ەرەكشە جاراتىپ، اسقان جىلۋلىقپەن ەسكە الىپ وتىراتىن. سودان با ەكەن، بالالىعى، جاستىق شاعى بۇلدىراپ قالعان دوسسوردان وتىز-اق شاقىرىم ماقاتتا ءوسىپ-جەتىلگەن ماعان جىلىۇشىراي قاراۋشى ەدى.

زەكەڭنىڭ دوسسورداعى ءومىر جىلدارى جايىندا از جازىلعان جوق. اسىرەسە ونىمەن جاس كەزىنەن قۇلىن-تايداي تەبىسىپ بىرگە وسكەن، ءبىر مەكتەپتە وقىعان جاردەم كەيكين اعامىزدىڭ، العاشقى مۇعالىمدەرىنىڭ ءبىرى حاميت ەرعاليەۆتىڭ ەستەلىكتەرى ءبىزدى مالىمەتكە مولىقتىرادى. سوندىقتان ول كەزەڭنىڭ جايىن بۇل جەردە تولىقتاپ جازبادىق. ايتارىمىز – الگى جىلدارى دوسسور كاسىپشىلىگىندە بەلگىلى جازۋشى، ەمبى مۇناي ءوندىرىسىن ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى سابىر ءشارىپوۆ جانە العازى ءىلياسوۆ، ەرمەك دۇتباەۆ، تاجىعارا شىرداباەۆتار جۇمىس جاساعان. الماتىدان كەلگەن حاميت ەرعاليەۆتەن باسقا فيزيكا-ماتەماتيكادان بەرجان قاناتباەۆ، وراز سارعۇنانوۆ  سياقتى ورال مۇعالىمدەر ينستيتۋتىنىڭ ەكى جىلدىق كۋرسىن ءبىتىرىپ كەلگەن مۇعالىمدەر ساباق بەرەدى (بۇلار الاششىل حالىق مۇعالىمدەرىنىڭ شاكىرتتەرى بولاتىن). دوسسوردىڭ 90 جىلدىق تويىندا زەكەڭ وسى ەكى ۇستازدان ء(وزى «ۇلى ۇستازدار» دەدى) ءبىلىم العانىن ەرەكشە ماقتانىشپەن اتاپ تۇرىپ ايتقانىن بىلەمىز. گۋرەۆ پەداگوگيكا ۋچيليششەسىنىڭ تۇلەگى اقمۇقان نۇرسەيىتوۆ تە وسىندا قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى مۇعالىمى بولىپ ەڭبەك جولىن باستاعان، دوسسوردان مايدانعا اتتانعان ول تۇتقىنعا ءتۇسىپ، قيىن تاعدىردى باستان كەشكەن. ودان باسقا رزاعالي قيتاروۆ، جىلويلىق اقىن دالاباي جازىقباەۆ، تورەبەك ەسەنعاليەۆ، وتەپ قارىمباەۆ، ەسەن مەرعاليەۆ، جاقسىگەرەي مىشانوۆتار دوسسور قازاق مەكتەبىنىڭ شىرايىن كەلتىرگەن. بۇدان زەكەڭ وقىعان مەكتەپتە ءتىل-ادەبيەت ءپانى مىقتاپ جولعا قويىلعانىن، جالپى مەكتەپ باعدارلاماسىنداعى 18 ءپاننىڭ ىشىندە ءتىل-ادەبيەت بويىنشا ءار تاراپتان مىقتى پەداگوگتار شاقىرىلعانىن بايقايمىز. ناتيجەسىندە وقۋشىلاردىڭ قيالى ەرتەرەك ۇشتالىپ، ءوز ويلارىن قاعاز بەتىنە ەركىن تۇسىرۋگە ماشىقتانعان. مەكتەپتە انسامبل جانە حور، دراما ۇيىرمەلەرى جۇمىس ىستەگەن. اسىرەسە ادەبيەت ۇيىرمەسىنىڭ ماڭايىنا توپتالىپ، قولجازبا «ابايشا» جۋرنالىن شىعارىپ، وعان ۇدايى ماقالا، ولەڭ جازىپ تۇرعانداردىڭ قاراسى كوپ بولىپتى. حاماڭ ەستەلىگىندە ءوزى قۇرعان ادەبيەت ۇيىرمەسىن ارا-تۇرا وقۋشىلاردىڭ وزدەرىنە، سونىڭ ىشىندە «جاردەم كەيكين، قاجىم قوسانوۆ جانە زەينوللا قابدولوۆ دەيتىن اقىن بالالارعا» باسقارتىپ قويعانىن جازادى. مۇڭال دالباەۆ بولسا ادەبيەت ۇيىرمەسىنىڭ مۇشەلەرى دەپ ءمۇسليح مۇقاشەۆتى، ءتاجىباي تەكەەۆتى، بەكەن ايتجانوۆتى، احمەت قاراقۇلوۆتى، تاجەن قابدولوۆتى، راحمەت وتەسىنوۆتى، قاتيرا دۇتباەۆانى، ءابىلحان قۇسپانوۆتى، ەسبەرگەن قاليەۆتى اتايدى. قاراپ تۇرساڭ، ىشىندە «وسى قالايى» جوق. «وسى قالايى» نەسى، ارقايسىسى كەيىن ءبىر-ءبىر سالانىڭ تۇتقاسىنا اينالدى (الگى تىزىمگە كەيىن «ەمبانەفت» بىرلەستىگىنىڭ باس ديرەكتورى بولاتىن بولەكباي ساعىنعاليەۆتى دە قوسۋ كەرەك). سول وزگە سالالاردا ءجۇرىپ-اق قالامگەرلىك قارىمدارىن تانىتقاندارى دا بار. ءسويتىپ، جالعىز مەكتەپ ەمبى وڭىرىنە «موگۋچايا كۋچكا» دايارلاپ بەرگەن. تاڭقالارلىق نارسە.

تاعى دا سول ءبىز وزىنەن الدەقايدا جاس بولعاندىقتان جانە سوعان بايلانىستى جوعارىداعى كىسىلەردىڭ كوبىن بىلمەگەندىگىمىزدەن زەكەڭ «وسىلار نە بىلەدى» دەدى مە ەكەن، ايتەۋىر، الگى «الىپتار شوعىرىن» بىزگە اراگىدىك قانا اڭگىمەلەپ قويۋشى ەدى. جاردەم، بولەكباي اعالارىمىزدىڭ، قاتيرا اپامىزدىڭ اتىن زەكەڭنەن كوبىرەك ەستيتىنبىز. ونىڭ جاستاي بىلىمگە ەرەكشە قۇمار ورتاعا تۇسكەنىن جانە سول ورتادان وزىنە جان دوستار تاپقانىن، بىرىمەن ءومىر بويى سىرلاس بوپ وتسە، ەكىنشىسىمەن جىلعادا ايىرىلىسىپ تا قالعانىن كەيىن بىلدىك قوي. «دوس تاپقىڭ كەلسە، دوس بولىپ ۇيرەن» دەگەن قاعيدانىڭ شىندىعىن زەكەڭ ءومىرىنىڭ مىسالىنان كورۋگە بولادى ەكەن. ءسوزىم قۇرعاق بولماسىن، ءبىر دايەك كەلتىرەيىن. اتىراۋلىق بەلگىلى جۋرناليست قارجاۋباي سۇلتانعاليۇلى قۇراستىرىپ شىعارعان «جەڭىستى جاقىنداتقان كەڭ جىلىوي» دەيتىن كىتاپتا ماقاتتا، جىلويدا كومسومول، پارتيا قىزمەتىندە بولعان قارىمدى جۋرناليست مۇڭال دالباەۆقا زەكەڭ جازعان ءۇش حاتتىڭ ءماتىنى جاريالانىپتى. زەكەڭنىڭ ەپيستوليارلىق مۇراسىنىڭ ەڭ ءبىر ءمولدىرى دەرلىك ول حاتتار ەرتەرەكتە، 1946 جىلى الماتىدان جولدانعان. ءۇنسىز قالعان دوسىنىڭ حات جازباۋ سەبەبىن تۇسىنبەي، دال بولعان ادامنىڭ سەزىم كۇيىن بىلدىرەدى.

«<...> وڭىمدە كورۋگە، كوڭىل-كۇيىن اقتارىپ ساعىنعان ساناعا ساز تابۋعا سەن الىسسىڭ... تولقىندى ويعا تۇلعا، تىلەككە تىرەك بولارلىق سەنەن حات الىپ تۇرعان مەن بار ما؟ سەن جاق قۇلاققا ۇرعان تاناداي...»، — دەپ ناليدى. قانداي سوزدەر، ءا؟! ون سەگىزىندە وت كەشىپ كەلگەن دوسىنىڭ سيرەك ءتىل قاتۋىنا دا بەلگىلى سەبەپتەر اسەرىن تيگىزگەن شىعار، سونىڭ وزىندە دە زەكەڭنىڭ دوس جۇرەگى سولعىندامايدى، «ارداقتىم!»، «ارداقتى دوسىم، مۇڭالجان!» دەپ باستالاتىن جاۋاپسىز حاتتارىن ۇزبەيدى. كۇنشىلدىكسىز دوس بولا ءبىلۋ دەگەن وسى شىعار...

زەكەڭنىڭ وسىنداي كەزەكتى حاتى ولەڭمەن جازىلىپتى. «بلوكنوتتان (دوسىم مۇڭال دالبايۇلىنا)» دەگەن ات تاعىلعان ولەڭ-حات ءۇش شۋماقتان تۇرادى:

بيىك قۇز تاۋدىڭ شىڭىنا،

اسپانمەن اسقاق تىلدەسكەن.

بولەنىپ كۇننىڭ نۇرىنا،

جايقالا بالعىن گۇل وسكەن.

جۇپارىن شاشىپ ماڭىنا،

جەلەگىن سامال جەل سۇيگەن.

ءنار الىپ كەشە جانىما،

سول گۇلگە مەن دە باس يگەم.

بۇگىندە شاشاق جايعان دى،

(ۋاقىتى بولدى تۇلەيتىن).

بولۋدان قاتەر قالعان-دى،

داۋىل، جاڭبىر، دۇلەي ءتۇن...

البومدىق جانرداعى بۇل ولەڭ 1946  جىلعى 25-ءشى ساۋىرمەن بەلگىلەنگەن. زەكەڭنىڭ تاۋ-كەن ينستيتۋتىنىڭ دايارلىق ءبولىمىن تاستاپ، قازمۋ-دىڭ تاريح-فيلولوگيا فاكۋلتەتىنە اۋىسىپ كەلگەن كەزى. ولەڭ سول ۋنيۆەرسيتەتتىڭ سوۆەت كوشەسى، 26-شى ۇيدەگى جاتاحاناسىندا شىعارىلعان. زەكەڭنىڭ ءوزى ءماتىن الدىنا: «وسى ءبىر ولەڭىمدى 1-ءى كۇنگى كەشتە ابايدىڭ «قاراڭعى تۇندە تاۋ قالعىپ» ءانىنىڭ سازىمەن سالعانىم ەسىمدە ەمىس قالىپتى» دەپ تۇسىنىكتەمە بەرگەن. البومدىق ولەڭ زەكەڭنىڭ ءابىلاحات ەسپاەۆ انىنە جازاتىن بەلگىلى «جايىق قىزى» ماتىنىنەن بۇرىنىراق شىعارىلعانىن ەسكەرسەك، ونىڭ جالپى ولەڭ مانەرى ءان-اۋەنگە لايىقتاپ قۇرىلعانىن بايقايمىز.

مەكتەپتە ىلعي اقىنداردان ساباق العاننان با ەكەن، ايتەۋىر زەكەڭ دە قالامگەرلىكتى ولەڭنەن باستاعان. مۇنىڭ جايىن ءوزى قىزىقتى ەتىپ جازادى: « <...> ورتا مەكتەپتى بىتىرەر-بىتىرمەستەن سوعىسقا كەتكەن اكە ورنىنا مۇنايشىنىڭ ماي سىڭگەن كەنەپ بەشپەتىن كيگەن ون التى جاسار «جاياۋ سالدىڭ» ادەبي جاتتىعۋلارى نە ءجوندى بولۋشى ەدى... اينالايىن «اتىراۋ» (وبلىستىق گازەتتى ايتادى — م.ت.-م.)  مەنىڭ سول بالاڭ قالام ىزىمە دەيىن ەلەپ، ەكشەپ، ءوزىنىڭ بەتىنە كوشىردى. سوعان شابىتتانعان مەن ءوزىمدى شىنىمەن ولەڭشى ەكەنمىن دەپ قالىپ، باياعى موڭكەنىڭ مۇراتىنشا دوسسورداعى ءتاجىباي جىرشى تەكەەۆپەن، ساعىزداعى تۇرەكەش جىراۋ تۇيەشيەۆپەن سوقتىعىپ، ىزدەپ ءجۇرىپ ايتىسقانىم بار ەمەس پە؟ «اتىراۋ» بۇل ايتىس-ولەڭدەردى دە ەتەك-ەتەك، پاراق-پاراق قىپ، كەيدە ءتىپتى گازەتتىڭ ىشكى ەكى بەتىنە تۇتاسىمەن جارقىراتا جاريالاپ جاتتى. سودان قىرىق بەسىنشى جىلدىڭ كۇزىندە اتىراۋدان الماتىعا كادىمگىدەي اقىن بولىپ كەلىپ، ونى قىرىق جەتىنشى جىلى ءسابيت مۇقانوۆ پەن مۇحتار اۋەزوۆ مويىنداپ، كسرو جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەلىگىنە قابىلداعان...»

مەنىڭ قولىمدا دوسسورلىق جۋرناليستەر باعىت دەمەگەنوۆ، ايبوسىن ەلەۋسىنوۆ جانە مۇناي ءوندىرىسىن ۇيىمداستىرۋشى سەرىك ساعىتجانوۆ جازعان «ەرلىككە ەسكەرتكىش: ەمبى مۇنايشىلارىنىڭ ۇلى وتان سوعىسى جىلدارىنداعى قاھارماندىق ىستەرى تۋرالى» دەيتىن كىتاپ بار. سول كىتاپتا اۆتورلار: «سوعىس اياقتالار تۇستا قازاقستاننىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە اقىندار ايتىسى وتكىزىلگەنى بەلگىلى. ايتىس ماقساتى جەڭىس ءۇشىن جان اياماي ەڭبەك ەتىپ جۇرگەندەردى ماداقتاپ، جانايار جالقاۋلاردى وتكىر سىناۋ ەدى. مۇنىڭ ولقىلىقتاردىڭ ورنىن تولتىرۋعا، وزاتتاردان ۇيرەنىپ، جامان ىستەن جيرەنۋگە ىقپالى كۇشتى بولدى»، — دەي كەلىپ، ودان ءارى الدىمەن ايتىس اۋداندا ۇجىمدار اراسىندا وتكەنىن، ىرىكتەلىپ شىققاندار 1945 جىلعى قاراشادا اۋدانارالىق ايتىسقا تۇسكەندەرىن جازادى.

ماقات-دوسسورداعى العاشقى ۇجىمارالىق ايتىس ماقات مۇنايشىلار كلۋبىندا بولادى، وندا الدىمەن سۇراۋباي ۇتتىباەۆ پەن قۇمار ءجۇسىپوۆ كۇش سىناسادى. ەكەۋى بايشوناسقا بارىپ جانە ايتىسادى. ارقايسىسى كاسىپشىلىكتەگى بولىمشەلەردىڭ اتىنان شىعادى — ءوز بولىمشەسىن ماقتايدى، قارسىلاسى اتىنان شىققان تسەحتى سىنايدى. ال دوسسوردا ساحناعا ماقاتتىڭ اتىنان تۇرەكەش تاۋشيەۆ شىقسا، دوسسوردىڭ نامىسىن زەينوللا قابدولوۆ قورعاپتى. ەكى جاق ۇزاق سايىسقان. ايتىستىڭ تورەشىسى سۇراۋباي ۇتتىباەۆ ارقان كەرگەندەي بولىپ، ەكەۋىن ازەر توقتاتقان. ونىڭ تورەلىك ەتىپ ايتقان ولەڭىندە جەڭىستىڭ كىمگە بەرىلگەنى ءمالىمسىز. «زەينوللا اق الماستاي جارقىلدادىڭ» جانە «تۇرەكەش نامىس ءۇشىن تارتىنبادىڭ» دەگەنىنە قاراعاندا ايتىس تەڭ اياقتالعان سياقتى. وزىنەن جاستارى الدەقايدا ۇلكەن، حالىق اقىنى سۇراۋباي، ساتتىعۇل جانعابىلوۆ، مۇرات موڭكەۇلىنىڭ دومبىراسىن الىپ قالعان ارقالى جىراۋ قۇمار جۇسىپوۆپەن قاتار تۇرىپ، ون سەگىزىندە ونەر سالىستىرعان زەكەڭنىڭ اياق الىسى سونداي مىعىم، كەلتىرگەن دەرەكتەرى مەن دايەكتەرى بارىنشا ناقتىلىعىمەن جانە ولەڭى شۇبىرتپالى ۇيقاسپەن باستىرمالاتىپ كەلەتىن جارعا سوققان تولقىنداي ەكپىنىمەن، وبراز وڭدىلىگىمەن وزىنە ەرىكسىز نازار تىكتەتەدى:

<...> باسقاسىن باس-باسىنا ايتپاسام دا،

بولدىڭ عوي ءبىراز ماعان تانىسقانداي.

ەمبىدە جەتىستىك جوق مەنەن قالعان،

تابىستىڭ تاڭ-تاماشا جولىن سالعان.

كۇشپەنەن تابىندىرىپ تابيعاتتىڭ،

تىزگىنىن كۇرەسپەنەن قولىما العام.

سوعىستىڭ سىندارىنا توزە بەردىم،

كۇنىم جوق تابىسىمنان تالىپ، تانعان.

جۇرەگىم — ەكستسەنتريك جان بەرۋشى،

قان-تامىر — شتانگاما تارامدانعان.

كۇشىمەن وسىلاردىڭ باسىن ءيىپ،

كاچالكا جەر استىنان التىن العان.

ول التىن — جانعان جالىن مۇنايىم عوي،

ءفاشيستىڭ ورداسىنا ويران سالعان.

سول مۇناي — سامولەتكە دەم بەرەتىن،

سول مۇناي — تانكىمە دە جەم بەرەتىن.

كوركەيگەن جەرىمە دە، ورىمە دە،

سول مۇناي — اجار، قۋات، ءوڭ بەرەتىن.

سول مۇناي كۇننەن كۇشتى قايىسپايتىن،

ەل جاۋى قاھارىنا سەندەلەتىن...

ءسوز-اق ەمەس پە؟! ايتىستى زەرتتەپ جۇرگەندەردىڭ جازۋىنشا، وسى سوعىس جىلدارىنان قاعازعا جازىپ الىپ ايتىسۋ سانگە اسا باستاعان. بولسا بولار. بىراق قۇمار ءجۇسىپوۆتىڭ ءومىر بويى قاعازعا قاراماي، جازىپ الىپ ايتىساتىندارعا نارازى  بولىپ وتكەنىن ەسكەرسەك، زەكەڭ ايتىسقا تۇسكەن جىلدارى بۇل ونەر اۋەلگى ءوڭىن جوعالتتى دەۋ قيىن. زەكەڭ جوعارىداعى بلوكنوتتىق ولەڭىن ىڭىلداپ وتىرىپ شىعارعانىن ءوزى دە اڭعارتادى عوي. وسى تۇرعىدان قاراساق، زەكەڭ الماتىعا ءبىر جاعىنان كەشەگى نۇرىم، مۇرات، قۇمار جىراۋلاردىڭ رۋحاني ءىزباسارى رەتىندە اۋىزشا داستۇردە، ەكىنشى جاعىنان حاميت، دالابايلاردىڭ ىزىمەن  جازبا اقىن رەتىندە قالىپتاسىپ، قادام باسقانىن كورەمىز (جالپى ول كەزدە ەمبى وڭىرىنەن اقىندار كوپ شىققان، ماسەلەن، ومارباي مالقاروۆ، بيسەكەش دۇيسەنعاليەۆ، بيسەن ساريمانوۆ، بەكقالي قارابالين سەكىلدى ارقالى اقىندار بۇل كۇندە ۇمىت بولدى). بۇل شامامەن 1945 جىلدىڭ  اياق شەنى بولۋى كەرەك. ال سونىڭ الدىندا، ەلدە جۇرگەنىندە ءجاسوسپىرىم زەينوللا ءوز قارىمىن قاراسوزدە دە سىناپ كورگەن. سونىڭ ءبىر مىسالى — ماقات اۋداندىق «سوتسياليستىك ەمبا» گازەتىندە جاريالانعان «باتىر مۋسا: سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى بايمۇقانوۆ مۋسانىڭ وتكەن ومىرىنەن وچەرك» دەيتىن دۇنيەسى. كەيىن «سونبەيدى جەڭىس الاۋى» جيناعىندا كوشىرىلىپ باسىلعان وچەركتىڭ 1945 جىلدىڭ ءدال قاي ۋاعىندا جارىق كورگەنى ءمالىمسىز، دەگەنمەن، مۇسا بايمۇقانوۆ ودەردەن وتەردەگى ەرلىگىن سول جىلعى ناۋرىزدا جاساپ، ءساۋىر ايىندا الگى جوعارى اتاق بەرىلگەنىن (قازا تاپقاننان كەيىن) ەسكەرسەك، وچەرك جازعا سالىم جازىلعان. زەكەڭ ون سەگىزدە، ال وچەركى كادىمگى تاجىريبەلى، كەكسە ءجۋرناليستىڭ قالام تاستاسىن اڭعارتادى. «اپات»، «كەك»، «ازامات»، «مۇنايشى»، «باتىردىڭ اۋىلىندا» دەپ كەلەتىن بەس بولىككە بولىنگەن وچەركتەگى باس كەيىپكەردىڭ مايداننان ەلگە جازعان حاتىنان دەپ اۋزىنا سالىناتىن مىنا ءبىر ءسوز جاس اۆتوردىڭ الاۋلى جۇرەگىنەن قۇيىلىپ تۇسكەن دەسە لايىق: «... ەلدى سۇيسەڭ — قۋانا جۇرەكپەن ءسۇي. بىرگە قۋان، ونىمەن بىرگە وتقا كۇي. تاعدىرىڭنىڭ قوجاسى جالعىز حالىق، ارقاشاندا ويىڭا سەن مىقتاپ ءتۇي، — دەپتى عوي ءبىر پاتريوت. ەلدى سۇيگەن جۇرەكپەن وتانىم ءۇشىن، سىزدەر ءۇشىن وتقا كۇيىپ، حالقىم ءۇشىن قان توكسەم ارمانىم نە...»

وسىناۋ سوزدەر زەكەڭنىڭ وزىنە دە ارنالعانداي. ول — تۋعان حالقىنان، قازاعىنان، سونىڭ ىشىندە كىندىك قانى تامىپ، شىلدە سۋى توگىلگەن تۋعان جەرىنەن ەشۋاقىت قول ءۇزىپ كورمەگەن، توپىراعىنىڭ قاسيەتىن قاستەرلەپ، كيەسىنە ۇيىعان قالپىمەن دە ءبىز ءۇشىن ءاردايىم ۋاقىت كولەڭكەسىن تۇسىرە الماعان ەتالون، ۇلگى بولىپ قالا بەرمەك.  كوپ نارسەنى بىلەتىن، سەزەتىن، بىراق سونىڭ بارلىعىن بىردەي سىرتىنا شىعارا الماي، وزىمەن بىرگە الىپ كەتتى. سونىڭ ىشىندە ءوزى تۋعان ولكەنىڭ ايدىڭ كۇنى امانىندا تەرى سۇيرەتكەندەي بولىپ ازىپ-توزىپ، تۇتاس اۋىلداردىڭ ات ارىعانداي قاۋساپ قالعانىنا وزەگى ورتەنە كۇيىنەتىنىن كوز جانارىنىڭ جارقىلىنان اڭعارىپ قالاتىنبىز. دوسسورلىق ارداگەر مۇنايشى قۋانىش قۇداباەۆتىڭ جۇرەگىن جارىپ شىققان مىنا ءبىر سوزدەر زەكەڭنىڭ سول ايتا الماي كەتكەن اڭسار-ارمانى، ءوزى جازعانداي «ۇشقان قۇستان جولداعان سالەمىندەي» كورىنەدى دە تۇرادى:

«بوزتورعايداي كىشكەنتاي بولعانمەن بيىك ۇشار حالقىم بار، بارىمىزگە ورتاق «قازاق» دەگەن جۇرتىم بار. ونى وسى كىشكەنتاي قالپىندا دا جاقسى كورەم. كىمدە-كىم قازاقتى «كىشكەنتاي، ءالجۋاز، تاعى حالىق» دەپ قاناتىن كەسىپ، جەم قۇسىنا اينالدىرعىسى كەلسە، ول — قاس جاۋىم. حالىق كەگىنە سۋارىلعان اق سەمسەردىڭ ءجۇزى مۇقالماي بەتىمنەن قايتپايمىن».

اتىراۋعا بارا قالسام، كەيدە جايىقتى بويلاپ، اتاقازداي بايپاڭداپ زەكەڭ كەلە جاتقانداي بولىپ كورىنەدى. قارسى جولىعىپ، توقتاي قالىپ: «وۋ، ماقسات، حابارلاسپاي كەتتىك قوي. ومىردە بار ادامدار ەمەسپىز بە؟!» دەيتىندەي...

Abai.kz