(ۇلى ويشىل دانالىعىن ومىردە قولدانۋ قاجەتتىگى حاقىندا)

«دۇنيە دە ءوزى، مال دا ءوزى، عىلىمعا كوڭىل بولسەڭىز.

بىلگەندەردىڭ سوزىنە ماحابباتپەن ەرسەڭىز».

اباي.

ۇلى اباي قالىڭ ەلى، قازاعىن عىلىم-بىلىمگە شاقىرۋداي-اق شاقىرعان، عىلىم دەگەن –   شىعارماشىلىعىن كوكتەي وتەتىن ءنارلى تەرميننىڭ ءبىرى. ونىڭ دالەلىنە «عىلىم تاپپاي ماقتانبا» ولەڭىن اتاۋدىڭ ءوزى جەتكىلىكتى بولسا كەرەك. «عىلىم نەمەنە؟». نەگىزى، بۇل – بۇكىل ادامزاتتىق ماسەلە. ونىڭ ءمانىن دۇرىس تۇسىنبەۋ اداسۋعا باستاماق. ايتايىن دەگەنىم، ماتەريالدىق پروگرەسس ءوز دەگەنىنە جەتتى قازىر – قۇدايسىزدىق (ماتەرياليزم) قايتا ءتىرىلدى، ەلەسى جەر بەتىن كەزىپ ءجۇر. ءدىن قادىرسىز: سىرتى بار، ءىشى جوق. دانالىق كەرەكسىز: تىلسىمعا «ميستيكا» دەپ كۇلە قارايتىن بولدىق. اسىرەسە، «عىلىم-ءبىلىم تەك قانا سىرتقى دۇنيەنى تانىپ-ءبىلۋ» دەگەن تانىم-تۇسىنىكتىڭ سالتانات قۇرۋىن – اتەيزم دە دە قوي. حاق جولىنا، دامۋدىڭ دۇرىس باعىتىنا قادام باسۋعا كەرەگى – تولىق ء(بۇتىن) عىلىم! وسى حاقيقات سىرت قالدى: جاھاندانۋ، ۋربانيزاتسيا، يندۋستريالى قوعام سوقىر ادامدى كوزگە ەلەستەتەدى... قايدا بارامىز؟ ءمالىمسىز.

ءسويتىپ، سىڭارجاقتىلىققا ۇرىندىق. تولىق عىلىم – حاق تاعالانىڭ ءوزى سياقتى ولشەۋسىز ۇعىم. ول – رۋحاني كۇش-قۋات. وسى اقيقاتتى تانىپ-ءبىل ءھام قابىلدا! اداسۋشىلىقتان قۇتىلۋدىڭ وزگە جولى جوق. تومەندە ابايدىڭ عىلىم تۋرالى وي-تانىمى تەرەڭىنە ۇڭىلمەكپىز. ونداعى ماقسات – عىلىم-ءبىلىمنىڭ شىن ءمان-مازمۇنى نەدە ەكەنىن اشىقتاۋعا سايادى. مۇنى سەنىمدى بەكىتۋ ارەكەتى دەسەك تە بولادى.

ءبۇتىن عىلىم – ءۇش تانىماقتىق!

 عىلىم – قوعامنىڭ قوزعاۋشى كۇشى دەيمىز. ءجون-اق. بىراق، تاڭقالارلىعى، «عىلىم نەمەنە؟» دەگەن ماسەلە جابۋلى قازان استىندا قالىپ كەلەدى. باسقا تۇرا تۇرسىن، ەنتسيكلوپەديالىق دەرەك كوزدەرى دە تولىمدى انىقتامانى بەرە الماعان. مىسالعا: «عىلىم – ۋاقىت پەن كەڭىستىكتە بار، زەرتتەۋگە بولاتىن شىنايى نارسەلەردىڭ زاڭدارى مەن قاعيدالارىن تۇسىندىرەتىن، ەكسپەريمەنت پەن باقىلاۋعا نەگىزدەلىپ، جۇيەلى تۇسىنىك قالىپتاستىراتىن تانىم سالاسى» نەمەسە  «عىلىم – تابيعاتتىڭ، قوعامنىڭ وبەكتيۆتىك زاڭدىلىقتارىن اشۋ» دەگەننەن اسا الماعان. وزگەدەي جاۋاپتى شام جاعىپ تابا المايسىز. ءسويتىپ، باقي دۇنيە (رۋح الەمى), ابايشا ايتقاندا، دۇنيەنىڭ كورىنبەيتىن سىرى عىلىم ۇعىمى شەڭبەرىنەن سىرت قالىپ وتىرعانى اقيقات.

اباي، شاكارىمنىڭ عىلىم-بىلىمگە كوزقاراسىنا كەلەيىك. بۇل رەتتە مۇلدەم باسقا تانىم-تۇسىنىككە تاپ بولامىز.ولارشا دۇنيەنى، ونىڭ كورىنگەن سىرىن تانىپ-ءبىلۋ – عىلىمنىڭ ءبىر شاعىن بولىگى عانا.  جەكە ادامعا، بۇكىل ادامزاتقا كەرەگى – ءبۇتىن (تۇگەل) عىلىم، ايتپەسە «دۇنيە ويران بولماقشى». قوس عۇلاما قاقساپ ايتقان اسىل وسيەتكە قۇلاق اسپادىق: عىلىمنىڭ ءبىر بولىگىن بۇتىنگە بالاپ، حالىقتى شاتاستىردىق. اباي كوپ قولدانعان «نادان» ءسوزى «ادامگەرشىلىگى جوق ادام» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. مىنە، سول ناداندىققا بەلشەدەن باتتىق. سونىمەن، ءبۇتىن عىلىم قايسى؟ وسىعان توقتالايىق.

ابايدا بارلىق وي-تانىمى قورىتىندىلانعان كۇردەلى تۋىندى بار. ول – «عاقليات-تاسديقات» تراكتاتى (قازىرگىشە 38-ءشى قارا ءسوز). قىسقاشا «تاسديق» اتالاتىن بۇل تراكتات (ارابشا – ريسالا) انىق تىلسىمنان قۇيىلعان شىعارما (تىلسىم، ياكي عايىپ – اسپاننان ساۋ ەتە ءتۇستى دەگەن ءسوز ەمەس، حاقيقات ۇشقىنى تەرەڭ ويدى ايلاپ، جىلداپ بويعا سىڭىرگەننىڭ ءتاتتى جەمىسى). ريسالا مازمۇنى «الەمدىك دەڭگەيدە»، «العاش رەت» دەۋگە لايىقتى يدەيالار مەن جاڭالىقتارعا تولى. سونىڭ ءبىرى – حاكىمنىڭ عىلىم تۋرالى وي-تانىمى.

عاجايىپ تۋىندىدا عىلىم تۋرالى ءسوزىن اباي: «قاشان ءبىر بالا عىلىم-ءبىلىمدى ماحابباتپەنەن كوكسەرلىك بولسا، سوندا عانا ونىڭ اتى –  ادام بولادى» دەپ باستاعان. مىنە، بالانى عىلىمعا ءۇيىر قىلۋدىڭ ماڭىزىن وسىدان-اق اڭداي بەرىڭىز.  تەرەڭى ءارى قاراي: «سونان سوڭ عانا اللا تاعالانى تانىماقتىق، ءوزىن تانىماقتىق، دۇنيەنى تانىماقتىق، ءوز ادامدىعىن بۇزباي عانا پايدالى مەن زالالدىنى ايىرماقلىق سەكىلدى عىلىم-ءبىلىمدى ۇيرەنسە، بىلسە دەپ ءۇمىت قىلماققا بولادى. بولماسا جوق، ەڭ بولماسا شالا».

مىنە، دانالىق كوكەسى! تەزيستە «ءۇش تانىماقتىق»: اللا تاعالا، ادام جانە الەم (جارىق دۇنيە).  الدىڭعى ەكەۋى – ىشكى، ياعني رۋحاني ىلىمدەر (بۇلاردى بالا جاسىنان  ۇيرەنسە، بىلسە، ەڭ بولماسا شالا،  سوندا عانا پايدالى مەن زالالدىنى ايىرا الاتىن ەستى كىسى بولماق), سوڭعىسى – سىرتقى، ياعني ماتەريالدىق  عىلىمدار بولىپ تابىلادى. جەكە-جەكە بايىپتايىق.

قۇداي عالامدى كامالاتتى شەبەرلىكپەن جاراتقان: «كەرەكسىز جاراتىلعان ءبىر توزاڭى جوق، ءتارتىبى تاڭ قالارلىق زور ماشينە» (شاكارىم). مىنە، وسى حيكمەتتى ءبىلۋ مەن سەزىنۋدەن اللا تاعالا بارى تانىلماق. اباي: «سانيعىن (جاراتۋشىنى) سۇڭعاتىنا (شەبەرلىگى) قاراپ بىلەسىز» دەيدى. مىنە، اللا بار دەگەن – ءبىرىنشى انىق. ادامنىڭ ءوزىن تانۋى شە؟ ءوزىن تانۋ – قازىرگى كۇنگى پسيحولوگيا عىلىمى عانا ەمەس. ونىڭ وزەگى – جان جوعالمايدى، باقي دۇنيە بار دەگەن سەنىم-تانىم! دەمەك، بۇل – ەكىنشى انىق. ءۇشىنشى انىق، ارينە، دۇنيە (قوعام جانە تابيعات). اباي: «عۇمىر ءوزى – حاقيقات» دەيدى. باقساق، ابايدىڭ «ءۇش تانىماقتىعى» مەن شاكارىمنىڭ «ءۇش انىعى» توركىندەس ۇعىمدار، اجىراماس ەگىزدەر. ولار بولەك-بولەك بولا المايدى. سول سياقتى «تولىق ادام» (اباي) مەن «ار-وجداندى ادام» (شاكارىم) ورتاق ارنادا توعىسادى.

سونىمەن، جاسالعان شولۋدان شىعار قورىتىندى: ادامنىڭ عىلىمىنا  ىشكى جانە سىرتقى جاقتار ءتان. عىلىم تولىق بولۋعا – ەكى جاقتىڭ بىردەي قامتىلۋى، ياعني ءبىر ءبۇتىن بولۋى شارت. باقي دۇنيە بارىن بىلمەۋ، سەزىنبەۋ – ۇلكەن ناداندىق. دۇنيە عىلىمىنا، ياعني تەك جارىم عىلىمعا سالىنۋ نەگە اپارىپ سوعارىن كوزىمىز كۇندە كورەدى، وعان دالەل كەرەك ەمەس.

ءارى قاراي ۇڭىلەيىك. قالامىنا قاسيەت قونعان اباي بىلاي دەپ جازادى: «ادامنىڭ عىلىمى، ءبىلىمى حاقيقاتقا، راستىققا قۇمار بولىپ، ارنارسەنىڭ ءتۇبىن، حيكمەتىن بىلمەككە ىنتىقتىقپەن تابىلادى. ول – اللانىڭ عىلىمىنا ەمەس، ءھاممانى بىلەتۇعىن عىلىمعا ىنتىقتىق ءوزى دە ادامعا وزىندىك عىلىم بەرەدى» دەيدى. ءتۇپسىز تەرەڭدىك. ادامنىڭ عىلىمىن اللانىڭ عىلىمىنان اجىراتىپ العان اباي دانالىعىنا باس يەسىز.  بۇل رەتتە ۇلى ۇستاز ادامنىڭ عىلىمى دەپ جاڭاعى ۇشكىل – «ءۇش تانىماقتىقتى» مەڭزەگەن. ويتكەنى، ول – ءۇش انىق تۇتاستىعى، بولمىس بىرلىگىنىڭ فورمۋلاسى.

ءسويتىپ، ادامنىڭ عىلىمى، ونى يگەرۋ دەگەنىمىز – ۇشكىلدى تانىپ-بىلۋگە سايادى.  بارشامىز جابىلا ىزدەنىپ، تابا الماي جۇرگەن تاربيە مەن عىلىمنىڭ ءبىرى-بىرىنە كىرىگە ءورىلىپ، قابىسا تابىسۋ سىرى، مىنە، وسى ارادا.

اتالعان ۇشكىل پالساپالىق ادەبيەتتە بىردە «جاراتۋشى – ادام – الەم» دەلىنسە، ەندى بىردە «كۇن – ادام – جەر»  دەلىنەدى. جاراتۋشى (ياعني كۇن) – جان الەمى، ال الەم (جەر) – ءتان الەمى.  ورتادا – ادام بالاسى، ول جان مەن تاننەن جاراتىلعان. حازىرەتى شاكارىم: «جانىمىز كۇننەن كەلگەن نۇردان، ءتانىمىز توپىراق پەن سۋدان. كۇن – اتام، انىق جەر – انام، ءبىرى – نۇر بەرىپ، ءبىرى – تاماق» – دەپ تولعايدى. بولمىس تۇتاستىعى دەگەن وسى.

كورىپ وتىرمىز، ءبىز قوزعاپ وتىرعان ۇلى ۇشكىل – ۇلى تريادا عىلىمدا جاڭالىق ەمەس.  الىمساقتان ايان. ماسەلەن، كارى زاماننىڭ عۇلاماسى كونفۋتسي «اسپان-ادام-جەر» – بولمىستىڭ  ۇش باستاۋى دەيدى. جەر بەتىندەگى تىرشىلىك وسى ۇشەۋدىڭ ۇيلەسىمىنە تاۋەلدى. بۇل اريستوتەل مەن فارابي ايتقان يدەيا. ال فرانتسۋز فيلوسوفى رەنە گەنون 1946 جىلى جارىق كورگەن  «ۆەليكايا تريادا» اتتى كىتابىندا ەجەلگى شىعىس ىلىمدەرىن زەرتتەپ-زەردەلەي كەلە، «اسپان-ادام-جەر» – ۇلى ۇشكىل دەگەن تۇجىرىم جاسايدى.

ەجەلدەن ءمالىم اقيقات دەلىنسە، وندا ابايدىڭ جاڭالىعى نەدە؟ قازاق دانىشپانى ۇلى ۇشكىلدى اتاۋمەن عانا شەكتەلمەگەن. ونى رۋحاني جاعىنان ىندەتە زەرتتەگەن («اسپان» ءسوزى ورنىنا اللا تاعالا تۇرعانى سول). ۇلى ۇشكىل – ءۇش تانىم، ياعني عىلىمنىڭ ءۇش بولەك سالاسى. اباي جاڭالىعى: وسىنى العاش رەت عىلىمي نەگىزدەپ بەرەدى.  «تاسديق»-تىڭ وزەگى ءارى مازمۇنى – اللانى جانە ءوزىن تانىماقتىق! وسى ەكى ءىلىمنىڭ ەڭ كولەمدى ورىن الۋى جايدان جاي ەمەس. كەمەڭگەر ادام اقىلىنىڭ تولىسۋى مەن رۋحاني جەتىلۋى ماسەلەسىنىڭ شەشىمىن بەرەدى. الەمدىك وي-سانا حاقيقاتى دەڭگەيىندە! سەنسەڭىز، قازىرگى تەولوگيا ءھام پسيحولوگيا پاندەرى حاكىم ءىلىمىنىڭ شاڭىنا دا ىلەسە المايدى.

ءسويتىپ، ەشكىمدە، ەشۋاقىتتا جوققا شىعارا المايتىن ءۇش اقيقات – اللا، ادام، الەم. اسىرەسە، الدىڭعى ەكەۋىن بالا جاسىنان ساناعا قۇيۋ، ەڭ بولماسا شالا، اسا ماڭىزدى. اباي قاداپ ايتقان وسى وسيەتكە قۇلاق استىق پا؟ جوق، ارينە. ءبىزدىڭ ۇيرەنسەك، بىلسەك دەپ تاناۋلاتىپ جۇرگەنىمىز تۇتاس عىلىم ەمەس، ونىڭ ءبىر بولشەگى عانا. ياكي تاربيەسىز عىلىم-ءبىلىم. تاربيەسىزدىك، ياعني رۋحاني كەدەيشىلىك اقىرى مىناۋ: ادامزات شيەلەنىستەن كوز اشپادى، ەڭ جامانى، ەكولوگيالىق اپات پەن يادرولىق سوعىس قاۋپى ءتونىپ تۇر. ەلىمىزگە كەلەر بولساق، اشكوزدىك، جەمقورلىق ارامشوپتەي قاۋلاپ تۇرعانى كوپكە ايان. قىسقاسى، ۇيلەسىم مەن تىنىشتىق اۋىلى الىستاپ بارادى. ابايدىڭ دانالىعىن ومىردە قولدانۋدىڭ اۋاداي قاجەتتىگى وسىمەن ءوز تۇسىنىگىن تابادى.

قۇراندا: «ادام جاراتقان يەگە جانە احيرەت الەمىنە سەنۋى شارت» دەلىنگەن. سول سەبەپتى – ءۇش تانىماقتىقتى بىردەي بىلۋگە ىنتىق بولۋ، ءبۇتىندى سەزىنۋ ماڭىزدى. قوعامدىق سانانى وسىعان باعىتتاۋ كەرەك. ولاي بولماعان جەردە ءبارى بەكەر. جەكە ادام، بۇكىل قوعام دا – قياناتشىلىققا سالىنباق. اباي: «بۇل قياناتشىلار – جارىم ادام، جارىم موللا، جارىم مۇسىلمان» دەيدى. رۋحاني جانە ماتەريالدىق عىلىمدار قۇستىڭ قوس قاناتى سياقتى، جەكە-جەكە بىرەۋى جارىتپايدى. بۇل دانالىق اقيقاتقا كىم تالاسار ەكەن.

ەندى حاكىم ابايدىڭ عىلىمعا بەرگەن تولىمدى انىقتاماسىنا كەلەيىك.

حاكىمنىڭ عىلىمعا بەرگەن انىقتاماسى

  «تاسديق» – قازاقتا بۇرىن-سوڭدى بولماعان ريسالا دەپ جوعارىدا ايتتىق. ونىڭ كىرىسپەسى جالعاسىندا اباي بىلايشا تۇجىرادى: «عىلىم – اللانىڭ ءبىر سيپاتى، ول – حاقيقات، وعان عاشىقتىق ءوزى دە حاقلىق ءھام ادامدىق ءدۇر».  نە دەگەن فەنومەن انىقتاما! ونان ۇعىلاتىنى: عىلىم دەگەنىمىز – اللانىڭ ءبىر سيپاتى، سوندىقتان حاقيقات. اللا عىلىمى ءوزى سياقتى. جارىم-جارتى بولماق ەمەس. ول – اللا تاعالا ۇعىمىنىڭ بالاماسى! مىنە، كەمەڭگەردىڭ «عىلىمسىز احيرەت تە، دۇنيە دە جوق» (10-ءسوز) دەۋىندە وسى استار بار. عىلىمعا تابىنعان، ونىڭ جالىنا جارماسقان ەلدەردىڭ ويقاستاپ وزاتىن سىرى دا سول.

وسى پايىمعا دالەلدەر الايىق. «تاسديق» تراكتاتىندا عۇلاماھي اباي اللا تاعالانىڭ سەگىز ۇلىق سيپاتىن سارالاي كەلە، ولار ءوزارا تەڭ ەمەس دەيدى. سەبەبى، سەگىزدىڭ اراسىنان «ھامماعا حارەكەت بەرەتۇعىن ءوزى» دەپ ەكەۋىن – عىلىم مەن قۇدىرەتتى بولەكتەپ الادى. قالعان التاۋى (تىرلىك، كورۋ، ەستۋ، قالاۋ، سويلەۋ، جاراتۋ) بۇلارعا شارح (كومەكشى) دەيدى.  نەگە؟ سەبەبى، بۇل التاۋى «ەش نارسەگە حارەكەت بەرمەيدى» ەكەن. قايسى حارەكەت بەرسە، سول باستى سيپات (مۇنداي تەولوگيالىق تالداۋ جاساعان دانىشپانىڭ قايسى؟!).

ءارى قاراي اباي: «عىلىم، قۇدىرەت – ءبىزدىڭ ۇعىمىمىزعا عانا ەكى حيساپ، بولماسا، ءبىر-اق عىلىمدى قۇدىرەت بولۋعا ءتيىس. ...اللانىڭ عىلىمى مەن قۇدىرەتى اراسىندا ايىرىم جوق، ولار ءبىر ۇعىم» دەيدى. كوردىڭىز بە، اتالمىش ەكى ۇلىق سيپاتتى ءبىر اۋىز قيسىندى سوزىمەن بىرىكتىرىپ بەردى. «عىلىم-قۇدىرەت ۇعىمى – اللا تاعالانىڭ بالاماسى» دەگەن پايىم وسىدان تۋادى. «عىلىمعا عاشىقتىق ءوزى دە حاقلىق ءھام ادامدىق ءدۇر» دەگەن استارلى ءسوزدى ۇعۋدىڭ كىلتى دە وسى ارادا. وسى  ايتىلعاندار العاش رەت اباي اشقان جاڭالىقتار. باتىستى قويا تۇرىپ، شىعىس دانالىق قورىنان دا تابىلماس حاقيقاتتار.

سونىمەن، اللانىڭ عىلىمى – حاقيقات، ادامنىڭ عىلىمى ونىڭ زارەدەي بولشەگى.   عىلىم تەرمينىنىڭ  تولىمدى انىقتاماسىن تۇڭعىش رەت قالىپتاۋ ءھام ۇقتىرۋ – ۇلى ابايدىڭ ەنشىسى. عىلىم ءبۇتىن بولسا، ادام دا ءبۇتىن. وسى يدەيا –  كەمەڭگەردىڭ جالپىادامزاتتىق وي-ساناعا قوسقان سۇبەلى ۇلەسىنىڭ ءبىرى.

 حاكىم دەگەن كىم، عالىم دەگەن كىم؟

ءبىزدىڭ بۇگىنگى شاپشاڭ دامۋ مەن وزگەرىسكە تولى زامانىمىز حاكىمدەردىڭ ەمەس، عالىمداردىڭ سوڭىنا ەرگەندىكپەنەن ەرەكشەلەنەدى. دۇنيەگە بوي الدىرىپ، عاپىلدىققا ءجيى ۇرىنۋىمىز سودان. دەمەك، حاكىم مەن عالىمنىڭ ايىرىمى نەدە ەكەنىن ءبىلىپ جۇرگەنىمىز باسى ارتىق شارۋا بولا قويماس دەگەن ويدامىن.

اباي: «حاكىم، عالىم – اسىلدا ءبىر ءسوز، بىراق عارافتا (تانىمدا) باسقالار-ءدۇر» دەيدى. «اسىلدا ءبىر ءسوز» دەمەگى – ەكەۋى دە ىزدەنۋشى، زەرتتەۋشى. حاكىم كوزدەگەن نىسانا – ىشكى (باتيني) الەم، ياعني رۋحاني ءورىس، عالىمدىكى – سىرتقى (زاھيري) الەم، مىنا جارىق دۇنيە. ەندى «بىراق عارافتا باسقالار-ءدۇر» دەگەن تىركەستى تالدايىق.

كوپكە ءمالىم، عالىمنىڭ عارافتىق (تانىمدىق) ءتاسىلى – تاجىريبە جاساۋ، سوعان سۇيەنۋ، سول ارقىلى تابيعات پەن قورشاعان ورتانى، ياعني جارالىپ، جاسالاپ قويعان نارسەلەردى ۇڭگىتە زەرتتەپ-زەردەلەۋ. عىلىمدا بۇل يندۋكتسيا ءتاسىلى (تومەننەن جوعارى قاراي) دەلىنەدى. اباي عالىمنىڭ سيپاتىن: «دۇنيەدە عىلىم زاھيري بار، ولار ايتىلمىشتاردى ناقليا دەپ تە ايتادى. بۇل ناقلياعا جۇيرىكتەر «عالىم» اتانادى» دەپ قىسقاشا قايىرادى. بۇل جەردە «ناقليا» ءسوزى –  تاجىريبەگە سۇيەنۋ، ءداستۇرلى دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. تاڭعاجايىپ عىلىمي-تەحنيكالىق پروگرەسس عالىمداردىڭ ارقاسى. ولار دۇنيەنى تانۋ ارقىلى ادامزات يگىلىگىنە كۇن-ءتۇن دەمەي ۇلەس قوسادى، ۇيقى، تىنىشتىق، اۋەس-قىزىقتىڭ ءبارىن قويىپ، ادام بالاسىنا پايدالى ىستەر شىعارادى. سوندىقتان اباي: «ءبىزدىڭ ولارعا مىندەتكەرلىگىمىزگە داۋ جوق» دەيدى (تۇرمىس-تىرشىلىكتىڭ جىلما-جىل جەڭىلدەۋى قازىر دە سولاردىڭ ارقاسى).

ەندى حاكىمگە كەلەر بولساق، ول – دانىشپان تۇلعا. ونىڭ باستى تانىمدىق ءتاسىلى – اللا تاعالانى سۇڭعاتىنا ء(مىنسىز ىسىنە) قاراپ پىكىرلەمەكتىك، سول ارقىلى جاراتۋشى حيكمەتىنەن عيبرات الماقتىق. عاقليا، عاقليات دەگەن ۇعىم  وسى. بۇلايشا تانىپ-بىلمەكتىكتى عىلىمدا دەدۋكتسيا (جوعارىدان تومەن قاراي) ءتاسىلى، يسلامدا «تافاككارۋ فيعلا يللاھي» دەيدى.  حاكىم كىم؟ ابايدان ەستيىك: «حيكمەت قۇداعا پەندە ءوز اقىلى جەتەرلىك قادىرىن عانا بىلسەم دەگەن ءاربىر ءىستىڭ سەبەبىن ىزدەۋشىلەرگە «حاكىم» ات قويدىلار. ...دۇنيەدەگى بۇكىل ءلاززات بۇلارعا ەكىنشى ءمارتابادا قالىپ، ءبىر عانا حاقتى تاپپاق، ءاربىر نارسەنىڭ سەبەبىن تاپپاقپەنەن ءلاززاتتانادى. اداسپاي تۋرا ىزدەگەن حاكىمدەر بولماسا، دۇنيە ويران بولار ەدى». دەمەك، حاكىم – اداسۋدان ساقتايتىن رۋحاني ۇستاز. حاكىمسىز حاقتى تاپپاقتىق تا، اللانىڭ پەندەلەرىنە سالعان جولىنا قادام باسپاقتىق تا جوق.

ءسويتىپ، حاكىم – ءاربىر ءىستىڭ ءتۇپ سەبەبىن تابۋشى، كورە ءبىلۋشى. ونىڭ مىندەتى: پەندەنىڭ كوكىرەگىن تىلسىم دۇنيە – عايىپپەن بايلانىستىرۋ. ەگەر ادامزات كوشى حاكىم كورسەتكەن جولمەن جۇرەر بولسا، وندا جەر بەتىندە جۇماق ورنارى حاق. بىراق ولاي بولماي تۇر...

حاكىمدىك، عالىمدىقپەن ول – ەكى جول

ادامنىڭ عىلىم-ءبىلىمى ەكى جاقتى: ءبىرى – رۋحاني، ەكىنشىسى – زاتتىق دەدىك. احيرەتتىك، ياعني رۋحاني عىلىم-ءىلىمنىڭ جۇگى –  دۇنيەنىڭ كورىنبەگەن سىرىن جەتكىزۋ، تىلسىمنىڭ جۇمباعىن اشۋ. «اۋەلدە ءبىر سۋىق مۇز – اقىل زەرەك» ولەڭىندە اباي اقىل، جۇرەك، قايراتتى سيپاتتاي كەلە: «عىلىم سول ۇشەۋىنىڭ ءجونىن بىلمەك» دەپ تۇيەدى. بۇل جەردە عىلىم تەرمينى، ارينە، ءبۇتىن، ياكي رۋحاني عىلىم دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى.

دۇنيەلىك عىلىم-ءبىلىمنىڭ جۇگى – جارىق دۇنيەنى، زاھيري الەمدى تانىپ-ءبىلۋ. ءتان شىركىننىڭ راحاتى، ياعني تۇرمىس-تىرشىلىكتىڭ جاقسارۋى مەن ءومىر ءسۇرۋدىڭ جەڭىلدەۋى سونىڭ ارقاسى. تۇرمىستىڭ الداعى ۋاقىتتا دا جاقسارا بەرەرى ءسوزسىز. سەبەبى، قاي عىلىم سالاسى بولماسىن، اللا عىلىمىنىڭ زارەدەي ءبىر بولشەگى، دەمەك، ونىڭ ورىستەۋىنىڭ شەگى مەن شەتى جوق.

اتىڭ ادام بولعان سوڭ، عىلىمنىڭ ەكى جاعىن دا ءبىلۋ شارت، ەڭ بولماسا شالا دەيدى اباي. پروگرەسس جولى دەپ عىلىمعا بىرجاقتى سالىنۋدىڭ زاردابى كوپ: الەم قاقتىعىستان كوز اشپادى، قاتىگەزدىك پەن وزىمشىلدىك ءورشىدى، ەكولوگيالىق اپات پەن يادرولىق سوعىس قاۋپى ءتونىپ تۇر. انىعى، بۇكىل ادامزات پروگرەسس تولقىنىندا سۋعا تۇسكەن شوپتەي قالقىپ بارا جاتىر. ايتپاقشى، عالىمدار ويلاپ تاپقان كەرەمەت روبوتتار مەن جاساندى ينتەللەكتتەر (جي). ءبىر قاراعاندا، ولار ادامدى الماستىراتىن سياقتانادى. بۇل – الدامشى كورىنىس. ماحاببات، مەيىرىم، ياعني ادامشىلىق، سونداي-اق، انا ءتىلى ارقىلى قوناتىن ۇلتتىق قۇندىلىقتار (تاريح، ادەبيەت، ءان-كۇي، اتا كاسىپ، سالت-ءداستۇر ت.ب.)  ولارعا قول ەمەس. بۇلار – اقىلدى ينساننىڭ عانا سىباعاسى.

وسى ايتىلعان تىعىرىقتى جارىپ شىعۋ ايلاسى – عىلىمنىڭ ەكى باسىن بىردەي ۇستاۋ. جاستاردى كوكىرەگى وياۋ، كوزى اشىق قىلىپ تاربيەلەۋ. اباي: «قۇداي جۇرەگىڭە قارايدى»، «وزگە تاننەن ەش قىزىق ءىس تابىلماس» دەمەي مە. ءتان بيلەگەن جەردە جان تىنىشتىعى مەن جۇرەك جىلىلىعى قانشا شاقىرتساڭ دا كەلمەيدى. ويتكەنى، ماتەريالدىق الەم – قيانات پەن تالاس-تارتىسقا، ال رۋحاني الەم مەيىرىم مەن ادىلەتكە تولى. ماحاببات پەن عاداۋات (جەك كورۋشىلىك) مايدانداسقان. قۇداي سولاي جاراتقان.

ادامزاتتىڭ اقىل-وي جۇيەسىن رەتكە كەلتىرۋ، اتاپ ايتقاندا، ءومىردىڭ ءمان-ماعىناسىن ءتۇسىندىرۋ، كوكىرەكتە جان بار، ول جوعالمايدى دەپ ۇقتىرۋ جانە قۇداي مەن ادام اراسىنا كوپىر سالۋ ىلىمدەرى – حاكىمدىك جول ءھام ميسسيا. ول ءۇشىن جۇرەك كوزى كەرەك. عالىمنىڭ سۇيەنگەنى – اقىل، باس كوزى. ونان دانالىق كۇتپە. اباي: «ءاربىر عالىم – حاكىم ەمەس، ءاربىر حاكىم – عالىم» دەپ تۇجىرادى.

قورىتىندى ءسوز

 ەلىمىزدە جەتىستىكتەر جوق دەۋدەن اۋلاقپىز، دەي تۇرساق تا، ەس كىرمەگەنى دە وتىرىك ەمەس. ءتىلىمىز دىمكاس، پاراقورلىق پەن جەمقورلىق جويقىن. تۇتىنۋ زور، قاناعات جوق، اقپارات، ءبىلىم كوپ، سانا، مىنەز جوق،  ينتەللەكتۋال كوپ، تۇلعا تاپشى دەگەندەي، تىزە بەرسەك، ونىڭ بەلگىسى كوپ-اق. ازىپ-توزۋدىڭ ءبىر سەبەبى: ابايدى ۇلىقتاۋ دەڭگەيى (ەسكەرتكىشتەر، مەكتەپ، كوشەلەر ت.ب.) تاڭ قالارلىق، بىراق، بىراق... دانالىعىن ومىردە قولدانبادىق، سوزىنە ماحابباتپەن ەرمەدىك (راسى، ابايدى ۇمىتۋ جانە قۇدايدى ۇمىتۋ، ەكەۋى – ءبىر نارسە).

وزىندىك جولىمىز قايسى دەپ ىزدەنەتىن، «ەلدىڭ ءبارى دە ءسۇيتىپ-اق ءجۇر عوي» دەگەن بەيقامدىقپەن باتىسقا قۇر ەلىكتەۋدەن باس تارتاتىن ۋاقىت جەتتى. اباي: «كوپكە قورلىق جۇرمەي مە؟ ءبىر ءۇيدىڭ ءىشى تۇگەل اۋىرسا، جەڭىل تيە مە؟ جەر بىلمەگەن كوپ ادام اداسىپ جۇرسە، ءبىر جەر بىلەتۇعىن كىسىنىڭ كەرەگى جوق پا ەكەن؟» (23-ءسوز) دەيدى. ءبىز ابايداي داناسى بار ەلمىز، حالايىق! قازىرگىشە «الدىڭ جالىن، ارتىڭ مۇز» حالدە جۇرە بەرۋ جارامايدى. جان تازالىعى ءھام ادامدىق تاربيەنى الدىعا قويۋعا مىندەتكەرمىز. بارلىق بالە – ناداندىقتان، ىشتەگى كىردەن شىعادى. ونى قاشىرىپ، جاعدايدى وڭالتۋعا وقۋ-اعارتۋ جۇيەسى، ءدىن پوتەنتسيالى، قوعام ىقىلاسى، ۇلتتىق تاربيە، ونەر – ءبارى-ءبارى جەگىلۋى كەرەك. «قۇدايسىز قۋراي دا سىنبايدى»، «قۇداي دەگەن قۇر قالماس» دەيدى حالقىمىز. ءسوز باسىندا ۇلى ابايدىڭ عىلىم تۋرالى تانىمىن تالقىعا سالۋداعى ماقسات – سەنىمدى بەكىتۋ دەگەنبىز. تاعى ءبىر جۇگى – جاڭاعى قۇدايشىلىق ۇستانىمدى جۇرتشىلىق ەسىنە سالۋ بولدى.

اسان وماروۆ،

ابايتانۋشى

Abai.kz