تولە ءبيدىڭ تاشكەنت قالاسىنداعى مازارى

تاۋەلسىزدىك مەرەكەسى جاقىنداعان سايىن «تاۋەلسىزدىك كۇنى نەگە ءوز دەڭگەيىندە تويلانبايدى؟!»، «ءبىر جەردەن تاۋەلسىزدىك كۇنى قۇتتى بولسىن دەگەن جازۋ كورمەيسىڭ»، «تاۋەلسىزدىك كۇنى جاڭا جىلدىق شىرشانىڭ كولەڭكەسىندە قالا بەرە مە؟!»، «وسىنى نەگە جوعارى جاقتاعىلار قولعا المايدى؟!» دەگەن سەكىلدى اڭگىمەلەر ەستيسىڭ.

نەگىزىنەن تاۋەلسىزدىك مەرەكەسىنىڭ جوعارى دەڭگەيدە اتاپ وتىلمەي، ەلەنبەي، ەسكەرىلمەي جۇرگەنىنە قازاقتىڭ ءوزى دە كىنالى. ويتكەنى، ەشكىم قازاققا "تاۋەلسىزدىك كۇنىن تويلاماڭدار" دەپ تىيىم سالىپ، قولىن بايلاپ وتىرعان جوق. ءاربىر وتباسى، ۇجىمدار، مەكتەپتەر، ۋنيۆەرسيتەتتەر، مەكەمەلەر، تىم بولماسا ءاربىر قازاق ازاماتى تاۋەلسىزدىك كۇنىنە جاڭا جىلعا دايىندالعانداي دايىندالىپ، جاڭا جىلدى اتاپ وتكەندەي دۇركىرەتىپ اتاپ ءوتىپ جاتسا، ەشكىم كەلىپ قوي دەمەسى حاق.

مەنىڭ ويىمشا تاۋەلسىزدىك كۇنىنىڭ ءوز دارەجەسىندە اتاپ وتىلمەي وتىرعانى – قازاقتىڭ ازاتتىقتىڭ قادىرىن تۇسىنبەۋىندە، ەركىن ەل بولۋ جولىنداعى اتا-باباسىنىڭ باستان كەشكەن قيان-كەسكى تاريحىن بىلمەۋىندە، بىلسە دە تەرەڭ تۇيسىنبەۋىندە.

حVIII عاسىردىڭ باسىندا قازاق حالقى جوڭعار شاپقىنشىلىعىنا توتەپ بەرە الماي، قاتتى جەڭىلىس تاۋىپ، «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاماعا» اينالعانى تاريحتان بەلگىلى. بۇعان سەبەپ قازاق حاندارىندا اۋىزبىرشىلىكتىڭ جوقتىعى، قازاقتىڭ باسىنىڭ بىرىكپەۋى بولدى. وسى كەزەڭدە ءابىلحايىر حان باستاعان كىشى ءجۇز رۋلارىنىڭ دەنى ورىستىڭ بوداندىعىنا وتسە، تۇركىستان، تاشكەنت، جەتىسۋ ءوڭىرى، ياعني وڭتۇستىك پەن وڭتۇستىك-شىعىس وڭىرلەر جوڭعار حاندىعىنىڭ قول استىندا قالىپ قويدى. ياعني، قازاق ازاتتىقتان ايرىلعان كەزەڭ ەدى بۇل.

قابدەش ءجۇمادىلوۆ «دارابوز» رومانىندا وسى كەزەڭدى تاماشا سۋرەتتەي كەلىپ، ءۇش ءجۇزدىڭ حانى بولعان ابىلمامبەتتىڭ ورداسىندا وتكەن حان كەڭەسىنە سەكسەن بەس جاستاعى قارت تولە ءبيدىڭ قاتىسىپ، جىلاعانىن كەلتىرەدى. ول كەزدە تولە بي قالدان سەرەننىڭ تاشكەنتتەگى باسقاعى بولىپ جۇرگەن-ءدى. حان كەڭەسىندە ءسوز العان تولە بي بىلاي دەپ كۇڭىرەنەدى:

«- مەن كارى سۇيەگىمدى سۇيرەتىپ، جات قولىندا قالعان سوناۋ تاشكەنتتەن كەلگەندە، جۇرەگىمدى جارعان ەكى ۇلكەن ارمان بولاتىن. ونىڭ ءبىرى – كەشەگى ءاز-تاۋكەنىڭ التىن تاعىن، تۋ تىككەن ورداسىن كورىپ، كوڭىلىمدى ءبىر دەمەۋ ەدى، ول ارمانىم ورىندالدى. بۇدان كەيىن حان كەڭەسىنە كەلىپ، اعايىننىڭ التىن ءجۇزىن كورەمىن بە، جوق پا، ول جاعى – اللانىڭ ءىسى. ەكىنشىسى – اتا جۇرتتىڭ جاۋ قولىنان ادا-كۇدە تازارىپ، ازات-ەركىن ەل بولعانىن كورىپ ولسەم دەۋشى ەدىم...».

مىنە بۇل، وسىدان 3 عاسىرعا جۋىق ۋاقىت بۇرىنعى ازاتتىق اڭساعان تولە بي بابامىزدىڭ اسقاق ارمانى مەن شەرگە تولى كوز جاسى ەدى.

وسى ۇلى ارمان جولىندا قابانباي، بوگەنباي، ناۋرىزباي (قازاق باتىرلارى وسى كىسىلەرمەن شەكتەلمەيدى) باستاعان تالاي باتىرلار ات ۇستىنەن تۇسپەي، باستارىن بايگەگە تىكتى، جىراۋلار جىرىمەن حالىقتى وياتۋعا تىرىستى، ۇلت قامىن ويلاعان كەيبىر حاندار مەن سۇلتاندار حالىقتىڭ باسىن بىرىكتىرە ءبىلدى.

اق ارمان ورىندالىپ، اق تۇيەنىڭ قارنى جارىلدى. ابىلاي حان باستاعان قازاق قولى جوڭعاردى ءبىرجولا جەڭىپ، جەرىمىزدەن قۋىپ شىقتى. ەلىمىز ءوز جەرى، اق كيىزگە وتىرعىزىپ، توبەگە كوتەرگەن حانى بار ازات ەل اتاندى.

دەگەنمەن الما-كەزەك دۇنيە دەمەكشى، كوپ جىلعى سوعىستان ابدەن السىرەگەن قازاق حالقى كوپ ۇزاماي پاتشالى رەسەيدىڭ بودانىنا اينالدى. ءوز ەركىمەن ەمەس، كۇشپەن.

الايدا ازات ەل بولساق دەگەن اسقاق ارمان الاسارمادى.

اتالارىنىڭ جورىقتى جولىن جالعاستىرعان قازاقتىڭ سوڭعى حانى كەنەسارى دا ءومىرىن ۇلتتى ازات ەتۋ مايدانىنا ارنادى. كەنەسارى باستاعان قازاق جاساعى مۇزداي قارۋلانعان پاتشالى رەسەي اسكەرىنە قارسى تۇرا ءبىلدى. 10 جىلداي ۋاقىت جانتالاسقان سوعىستا كەنەسارى جاساعى جەڭىلىس تاپسا دا، سوڭىنان ەرگەن حالىقتىڭ ساناسىنا ەركىن ەل بولۋعا دەگەن ۇمتىلىستىڭ ءدانىن سەۋىپ كەتتى.

وسى كەزەڭدە شوقان، ىبىراي، اباي سىندى قازاقتىڭ كەمەڭگەرلەرى قامسىز حالىقتى بىلىمگە، وقۋعا شاقىرۋمەن جانە ۇلتتى اعارتۋ ىسىمەن شۇعىلداندى. ورىستىڭ ءتىلى مەن باتىستىڭ ءبىلىمىن يگەرۋ ارقىلى ەلىمىزدى وركەنيەت بيىگىنە شىعارۋدى ماقسات تۇتتى. بۇل دا ەلدىك ۇران مەن ۇلتتىق مۇددە جولىنداعى ىستەر ەدى.

سونىمەن بىرگە اسقاق ارماندى تۋ ەتكەن سىرىم داتۇلى مەن جانقوجا نۇرمۇحامەدۇلى، ماحامبەت پەن يساتاي، امانگەلدى مەن بەكبولات باستاعان قازاقتىڭ قايىسپاس قارا نارلارى دا ەلدىك تۋىن تومەن تۇسىرمەي، ەركىن ەل بولۋ جولىندا جاندارىن قۇربان ەتتى.

بىراق ازات ەل بولام دەگەن ارداقتى ءىس توقتاعان جوق. بۇل قاسيەتتى ءىستى الاشوردا ۇكىمەتىن قۇرىپ، ازاتتىققا ۇمتىلعان ءاليحان بوكەيحان، احمەت بايتۇرسىنۇلى، مىرجاقىپ دۋلاتۇلى، سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، حالەل، جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتەر (ايتا بەرسەك جەتكىلىكتى)  باستاعان الاش ارىستارى جالعاستىردى. ولار ەلدىك پەن ۇلتتىق مۇددە اياسىندا توپتاسىپ، ەركىندىككە سوعىسپەن ەمەس، حالىقتى وياتۋ، وركەنيەت كوشىنە ىلەسۋ جولىمەن جەتۋدى ويلادى. ويتكەنى، ۇلتقا ازاتتىق اپەرەمىن دەگەن تالاي دارا تۇلعالاردىڭ سول جولدا قىرىلىپ قالعانىن ولار جاقسى بىلەتىن.

الاشوردا ۇكىمەتى  مەن قازاق اكسر-ىن قۇرۋعا اتسالىسقان الاش ارىستارى ەلدىڭ استاناسى مەن جەرىن تۇگەندەپ، ازات ەل بولۋدىڭ العىشارتتارىن جاسادى.

الايدا، ولار دا وسى جولدا اتىلدى، اسىلدى، ايدالدى.

ودان كەيىن كەڭەس ۇكىمەتى تۇسىنداعى جۇماباي شاياحمەتوۆ، جۇمابەك تاشەنوۆ، دىنمۇحامەد قوناەۆ سىندى ءبىرتۋار ازاماتتاردىڭ ۇلتتىڭ قايتا كوتەرىلۋى جولىنداعى قىزمەتى ايرىقشا بولدى. ولار كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ تار قۇرساۋىندا جۇرسە دە ۇلتقا، ەلگە، جەرگە ادال قىزمەت ەتىپ، ۇلاعاتتى ىستەرىمەن ۇلتقا ساۋلە شاشتى. قازاقتى وداق تۇسىنداعى ەش ەلدەن كەم ەتپەي، جوعارى بيىك بەلەستەرگە كوتەرە ءبىلدى. ولار ەل باسقارعان كەزدە جالپى حالىقتى، ونىڭ ىشىندە جاستاردى جاسىتىپ، جاسقانشاق ەتپەي، ەركىندىككە تاربيەلەدى، ءوز ەلىنىڭ ەگەسى ەكەنىن سەزدىردى. وسىنداي تاربيەنىڭ ناتيجەسىندە كەڭەستىك ءداۋىردىڭ مۇز-قۇرساۋىن جارىپ، جەلتوقسانشىل جاس ورەندەر ءوسىپ شىقتى.

سول جاس ورەندەر، ياعني قايرات، ءلاززات، ءسابيرا باستاعان قازاقتىڭ قارشاداي قىز-جىگىتتەرى الاڭعا شىعىپ، يمپەرياعا قارسى تۇرىپ، ۇلتتىڭ ازاتتىعىن، قازاقتىڭ ەركىندىگىن تالاپ ەتتى. ولاردىڭ «ەلدى ءوز ۇلتىمىزدان شىققان ازامات باسقارۋى ءتيىس» دەگەن تالابى وزگەگە قۇل بولمايمىز، ءوزىمىزدى باسىندىرمايمىز دەگەنى ەدى. كوپ ۇزاماي بۇل ەرەۋىلدەر كسرو قۇرامىنا كىرەتىن كوپتەگەن ەلدەردە جالعاسىن تاۋىپ، كسرو-نىڭ كۇل تالقانى شىقتى.

سونىمەن، الاش ارىستارى اتىلىپ، ايداۋعا كەسىلگەننەن كەيىن ءوشىپ قالعانداي بولعان ەركىن ەل بولام دەگەن ەڭسەلى ءۇمىت اراعا جارتى عاسىر ۋاقىت سالىپ 1991 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا قايتا جاندى.

اللا جارىلقاپ، ءۇش عاسىردان بەرى الاسارماعان اسقاق ارمانعا قولىمىز جەتتى، بابالار جەتپەگەن ارمانعا ءبىز جەتتىك، ولار كورمەگەن قىزىقتى ءبىز كوردىك.

ەندى وسىنداي كۇرەسكەرلىك ۇرانمەن، قيلى-قيلى زامانداردا قانشاما الاش بالاسىنىڭ قۇرباندىعىمەن قول جەتكىزگەن ازاتتىعىمىزدىڭ قادىرىنە جەتە الماۋ -  ارىمىزعا سىن، سۇيەگىمىزگە تاڭبا.

سوندىقتان ءاربىر قازاقتى ازاتتىقتى قادىرلەۋگە، ەندى وسى ەلدى ازات ەتىپ ۇستاپ قالۋ جولىندا ايانباي ەڭبەك ەتۋگە شاقىرامىن.

تاۋەلسىزدىك مەرەكەسىنە ءمان بەرىپ، تار جول، تايعاق كەشۋمەن كەلگەن ازاتتىق مەرەكەسىن ءوز دارەجەسىندە اتاپ وتۋگە ءاربىرىمىز اتسالىسايىق.

بابانىڭ قانى مەن انانىڭ جاسى سىڭگەن قاسيەتتى دە ۇلى دالادا قۇرىلعان ەركىن ەلىمىز كۇن سونگەنشە سونبەسىن!

تۇراربەك سامەتۇلى

Abai.kz