قازاقستاننىڭ اقپاراتتىق نارىعىندا شەت مەملەكەتتەردىڭ 2392 بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى، سونىڭ ىشىندە 2309 گازەتتەر مەن جۋرنالدار جانە 83 تەلە-راديوباعدارلامالار تاراتىلادى دەگەن رەسمي دەرەكتەر كەلتىرىلگەن بۇرىنعى اقپارات  جانە مادەنيەت مينيسترلىگى سايتىندا. ورتا ەسەپپەن العاندا قازاقستاندىق باق-تىڭ 30% رەسەيلىك باق-تىڭ ۇلەسىندە [1].

سونداي-اق اتالعان رەسمي دەرەكتەر بويىنشا ەلىمىزدەگى شەتەلدىك بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ جالپى سانىنىڭ 90%-ى ورىس تىلىندە، 5%-ى اعىلشىن جانە 5%-ى باسقا تىلدەردە (كەلتىرىلگەن سان مىنا تىلدەردىڭ جالپى قوسىندىسىنان بەرىلىپ وتىر: گرەك، نەمىس، گوللاند، يسپان، پورتۋگال، شۆەد، گرۋزين، ارميان، فرانتسۋز، كورەي جانە باسقا) تاراتىلادى. كورسەتىلگەن باسىلىمداردىڭ تاقىرىپتىق باعىتتارى: اقپاراتتىق-ويىن-ساۋىقتىق; اپتاسىنا بەس رەت شىعاتىن قوعامدىق-ساياسي; قالعاندارى سالالىق بولىپ كەلەدى.

اتالعان بۇقارالىق-مەديانىڭ تاقىرىپتىق باعىتتارىنا تالداۋ كورسەتكەندەي، حالىق اراسىندا شەتەلدىك باق-نىڭ جالپى سانىنىڭ 83%-ىن قۇرايتىن ويىن-ساۋىقتىق باسىلىمدار مەن تەلەباعدارلامالار كەڭىنەن تارالعان.

قازاقستاننىڭ اقپاراتتىق نارىعىندا شەت مەملەكەتتەردىڭ 2392 بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى، سونىڭ ىشىندە 2309 گازەتتەر مەن جۋرنالدار جانە 83 تەلە-راديوباعدارلامالار تاراتىلادى دەگەن رەسمي دەرەكتەر كەلتىرىلگەن بۇرىنعى اقپارات  جانە مادەنيەت مينيسترلىگى سايتىندا. ورتا ەسەپپەن العاندا قازاقستاندىق باق-تىڭ 30% رەسەيلىك باق-تىڭ ۇلەسىندە [1].

سونداي-اق اتالعان رەسمي دەرەكتەر بويىنشا ەلىمىزدەگى شەتەلدىك بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ جالپى سانىنىڭ 90%-ى ورىس تىلىندە، 5%-ى اعىلشىن جانە 5%-ى باسقا تىلدەردە (كەلتىرىلگەن سان مىنا تىلدەردىڭ جالپى قوسىندىسىنان بەرىلىپ وتىر: گرەك، نەمىس، گوللاند، يسپان، پورتۋگال، شۆەد، گرۋزين، ارميان، فرانتسۋز، كورەي جانە باسقا) تاراتىلادى. كورسەتىلگەن باسىلىمداردىڭ تاقىرىپتىق باعىتتارى: اقپاراتتىق-ويىن-ساۋىقتىق; اپتاسىنا بەس رەت شىعاتىن قوعامدىق-ساياسي; قالعاندارى سالالىق بولىپ كەلەدى.

اتالعان بۇقارالىق-مەديانىڭ تاقىرىپتىق باعىتتارىنا تالداۋ كورسەتكەندەي، حالىق اراسىندا شەتەلدىك باق-نىڭ جالپى سانىنىڭ 83%-ىن قۇرايتىن ويىن-ساۋىقتىق باسىلىمدار مەن تەلەباعدارلامالار كەڭىنەن تارالعان.

قازىرگى ۋاقىتتا قازاقستان اۋماعىندا شەتەلدىك ەلەكتروندىق بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىن تاراتۋ قىزمەتىن ۇسىناتىن كابەلدىك جانە ەفيرلىك-كابەلدىك تەلەۆيزيا جۇيەسىنىڭ 80-نەن استام وپەراتورى قىزمەت اتقارادى. بۇل سەكتوردى «الما-تۆ»، «كازتسەنتر-تۆ»، «اينا-تۆ»، «سەكاتەل» سەكىلدى بىرنەشە ءىرى وپەراتورلار ۇسىنادى. رەسپۋبليكا اۋماعىندا شەتەلدىك بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىن تاراتۋشى ءىرى مەكەمەلەر: «قازپوشتا» ااق، «ايف-قازاقستان» سپ» جشس، «ەۆرازيا پرەسس» جاق، «الما-تۆ» جاق، «سەكاتەل» جشس، «كازتسەنتر-تۆ». ولار تاراتاتىن بۇقارالىق-مەديانىڭ جيىنتىق تۇردەگى كولەمى - 70%. شەتەلدىك ءونىمدى تاراتۋشىلاردىڭ 93%-ى - زاڭدى تۇلعالار.

بۇگىندە الەمدە الدىڭعى قاتارلى دامىعان ەلدەردى ايقىنداۋ اقپاراتتىق قورلاردى يەلەنۋ مەن دامىتۋ ولشەمدەرىمەن ولشەنەتىن كەزەڭ تۋىنداپ وتىرعانى شىندىق. قوعام دامۋىن ماتەريالدىق قورلارمەن ەمەس اقپاراتتىق-كوممۋنيكاتسيالىق يگىلىكتەردى ءوندىرۋ، دامىتۋ جانە پايدالانۋ ولشەمدەرىمەن ايقىنداۋدا. دامۋشى ەلدەر سول اقپارات وندىرىسىندە تۇتىنۋشى رەتىندە عانا قاتىسىپ وتىرعان ەلدەر سانالۋدا. بۇگىندە دامۋ جولىنا تۇسكەن ەلدەر  اقپاراتتى تۇتىنۋمەن بىرگە، ءوزىنىڭ دە اقپارات ءوندىرۋ الەۋەتىن جەتىلدىرۋدە. سول ەلدەردىڭ قاتارىندا قىتاي، ءۇندىستان، مالايزيا، تۇركيا، رەسەي، برازيليا جانە ت.ب  سياقتى ەلدەردى جاتقىزۋعا بولادى.

دەگەنمەن قازىرگى ۋاقىتتا قازاقستانداعى اقپاراتتى جيناۋ، ازىرلەۋ، جالپى ۇلتتىق اقپارات ءتىلى رەتىندە دامىتۋ ورىس ءتىلى ارقىلى قولدانىلۋدا. مەملەكەتتىك مارتەبەسى بار قازاق ءتىلى اقپاراتتىڭ ءتىلى ەمەس، اۋدارمانىڭ ءتىلى بولىپ وتىر. قازاق ءتىلى اقپاراتتى ءسىڭىرۋ ەمەس، ورىس ءتىلى ارقىلى سىڭگەن اقپاراتتى ءتارجىمالاۋ ءتىلى كۇيىندە قالىپ وتىر. بۇل سوڭعى كەزدەرى ءجيى ايتىلاتىن ساياسي اقپاراتتىڭ ساپاسى مەن بەرىلۋىنە قويىلار وتكىر سىننىڭ ءبىرى بولىپ وتىر.

اقپارات پەن كوممۋنيكاتسيا جىلدام دامىپ وتىرعان قوعامدا اقپاراتتى پايدالانۋ جانە ونىڭ ءوندىرىسىن دامىتۋ سول ءۇشىن دە ماڭىزدى سانالماق. اسىرەسە، بۇل الەم ەلدەرىنىڭ باسىم بولىگىندە اقپارات يندۋسترياسىن دامىتۋ ۇدەرىسىنەن بايقالۋدا.

شەتەلدىك ماسس-مەديانىڭ ساياسي بيلىكپەن قارىم-قاتىناسىن زەرتتەۋدە قازاقستاننىڭ شەتەلدەرمەن ساياسات سالاسىنداعى اقپاراتتىق-كوممۋنيكاتيۆتىك بايلانىس ورناتۋ تاجىريبەسى ماڭىزدى سانالماق. قازاقستاننىڭ بۇقارالىق اقپارات جانە كوممۋنيكاتسيا كەڭىستىگىندە رەسەيلىك باق-تىڭ ۇلەسى باسىمدىقتا.

2003 ج. 18 اقپاندا رەسەي جانە قازاقستان ماڭگى دوستىق ەلدەر رەتىندە انت قابىلاعان بولاتىن. وسىناۋ ەكى ەل اراسىندا ماڭىزدى ساياسي شارادا قر پرەزيدەنتى ن. نازارباەۆ: «بىزدەر ءبىر-بىرىنە ەشقانداي قارىزى جوق، قاراما-قايشىلىعى، شەشىلمەگەن پروبلەمالارى جوق مەملەكەتتەرمىز»،-دەگەن بولاتىن [2].

قازاقستاننىڭ رەسەيمەن اقپاراتتىق-كوممۋنيكاتيۆتىك قارىم-قاتىناستارىنىڭ دامۋى، ارينە، ەڭ الدىمەن، ەكى ەل اراسىنداعى ساياسي قارىم-قاتىناستارعا قاتىستى دامىپ، حالىقارالىق اقپارات كەڭىستىگىندە جاڭا باعىتتاعى اقپاراتتار اعىنىن تۋدىراتىنى راس. اتاپ ايتقاندا، ەكى ەل اراسىنداعى ساياسي اقپاراتتىق بايلانىستار مەملەكەتتىك دەڭگەيدە وتەتىن ءىرى وقيعالار مەن ەل باسشىلارىنىڭ ءىسسپارالارى كەزىندە بەلسەنە تۇسەتىنى انىق. ماسەلەن، رەسەيدىڭ بۇرىنعى مەملەكەت باسشىسى ۆ. پۋتين ەكى ەل اراسىنداعى ماڭگى دوستىقتى قابىلداۋ شاراسىندا ساياسي كوممۋنيكاتيۆتىك پروتسەستەردىڭ دامۋىنا نەگىز بولارلىق باعىتتاردىڭ ءبىرىن  بىلايشا اتاپ وتەدى: «ءبىز بىرلەسىپ حالىقارالىق لاڭكەستىككە، ايماقتىق قاقتىعىستاردى رەتتەۋگە، ترانسۇلتتىق قىلمىسقا قارسى ىنتىماقتاستىقتا بولامىز، سونداي-اق رەسەي مەن قازاقستاننىڭ الداعى ۋاقىتتا بىرلەسكەن ماڭىزدى اقپاراتتىق جوبالارى،  ەكى جاقتى قاۋىمداستىق كەزدەسۋلەرى جۇزەگە اسپاق» [3].

سۋرەت 1 - رەسەيلىك مەملەكەتتىك مەديا-رەسۋرستار (سانكت-پەتەربۋرگ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى ماسسمەديا ورتالىعىنىڭ مالىمەتتەرىنەن)

رەسەيدەگى قازاقستان، قازاقستان رەسەيدەگى جىلدارى ەكى ەل اراسىنداعى ستراتەگيالىق سەرىكتەستىك پەن پەرسپەكتيۆالىق ىنتىماقتاستىق ساياسي اقپاراتتىق پروتسەستەردىڭ دە دامۋىنا ايتارلىقتاي ىقپال ەتتى.

بۇگىندە قازاقستاننىڭ بۇقارالىق مەديا نارىعىنداعى رەسەيلىك مەرزىمدى باسىلىمدار جانە ەلەكتروندىق باق، تەلەكوممۋنيكاتسيا وپەراتورلارىنىڭ ايتارلىقتاي ۇلەسىنىڭ باستى فاكتورى رەتىندە جاھاندىق مەگا-مەدياكومپانيالاردىڭ  ترانسۇلتتىق اقپارات جانە كوممۋنيكاتسيا نارىعىن يەلەنۋ ستراتەگياسىنان دەپ ساناۋعا بولادى.

قازاقستاندىق بۇقارالىق مەديا سەكتورىندا رەسەيلىك جەتەكشى ساياسي ساراپتامالىق باسىلىمدار مەن ەلەكتروندى باق-تىڭ مەنشىك يەلەرىنە قاتىسى: مەملەكەتتىك جانە مەكەمەنشىك مەدياكونتسەرندەردىڭ مەديا-رەسۋرستارىنىڭ ارالاس شوعىرلانۋى ءتان.

ياعني، قازاقستاندىق ساياسي مەديا-سەكتوردا اقپاراتتىق-كوممۋنيكاتيۆتىك پروتسەستەردىڭ بەلسەندى قاتىسۋشىسى سانالاتىن «ءبىرىنشى ارنادان» باستاپ باسقا دا ەلەكتروندىق باق قورلارىنىڭ باسىم بولىگى مەملەكەتتىك بۇقارالىق اقپارات كوزدەرى بولىپ سانالادى (1 سۋرەت).

سونداي-اق، قازاقستانداعى مەرزىمدى باسىلىم اۋديتورياسىن يەلەنىپ وتىرعان كوپتەگەن باق ونىمدەرى جاھاندىق ايگىلى «Sanoma WSOY» كومپانياسىنا قاراستى «يندەپەندەنت مەدي»،  «فەشن پرەسس» باسپا ۇيلەرىنە تيەسىلى «Cosmopolitan» «Harper's Bazaar» «Men's Health» ەليتارلىق، ەكسكليۋزيۆتىك باسىلىمدارى، «يۋنايتەد پرەسس» باسپا ۇيىنە قاراستى «Yes!»، «The Moskow Times»، سونداي-اق «ينفورماتسيوننىە سيستەمى» ربك قاراماعىنداعى «ليزا»  «Playboy»  «Burda»  «Oops!» سياقتى ەڭ اۋديتورياسى جوعارى مەدياونىمدەردى اتاۋعا بولادى [4].

قازاقستاندىق بۇقارالىق ساياسي اقپاراتتىق كەڭىستىكتەگى رەسەيلىك باق سەكتورىنىڭ باسىمدىعىمەن قاتار، كوممۋنيكاتسيالىق جەتەكشى وپەراتورلار قىزمەتىنىڭ دە وسى پروتسەستەردىڭ كاسىبي، جىلدام، ساپالى جۇزەگە اسۋىنا دا ىقپالىن تيگىزىپ وتىر.  اقپارتتىق-كوممۋنيكاتۆيتىك باعىتتاعى بىرلەسكەن جوبالاردىڭ قاتارىندا الدىمەن IT-يندۋسترياسىنىڭ دامۋىنا ارنالعان «Kazsat» سەرىگىن ازىرلەۋدەن باستىپ، عارىشتىق كەڭىستىكتەگى تەحنيكالىق قولداۋدى اتاۋعا بولادى.

ەكى ەل اراسىنداعى اقپاراتتىق-كوممۋنيكاتيۆتىك قارىم-قاتىناستاردىڭ كەلەسى باعىتى - تەلەكوممۋنيكاتسيا نارىعىنداعى وپەراتورلار قىزمەتى. بۇلاردىڭ قاتارىندا نارىقتىڭ باستى قاتىسۋشىسى، جەتەكشىسى Beeline. سونداي-اق كابەلدىك حابار تاراتاتىن «سەكاتەل» كومپانياسى، سونىمەن قاتار  «ايف-قازاقستان» سپ»، «ەۆرازيا پرەسس» جاق، «ينتەرفاكس» ت.ب. اقپاراتتىق جەلىلەرى، اگەنتتىكتەرى جاتادى.

اۆتوردىڭ ويىنشا، ەكى ەل اراسىنداعى ماسسمەديا جانە كوممۋنيكاتسيا سالاسىنداعى سەرىكتەستىك پەن ىنتىماقتاستىقتىڭ اقپاراتتىق-كوممۋنيكاتيۆتىك پروتسەستەرگە تيگىزەر ىقپالىن مىناداي فاكتورلارمەن ايقىنداۋعا بولادى.

قازاقستان-رەسەي ساياسي قارىم-قاتىناسىنداعى جاھاندىق جانە تمد ەلدەرى ءسامميتى، ساياسي كەزدەسۋلەر، ءباسپاسوز-كونفەرەنتسيالارى، بريفينگتەر، مەموراندۋم ساتتەرى ت.ب. بارلىق مەملەكەتتىك ماڭىزدى شارالار كاسىبي تۇرعىدا مەدياعا دايارلانىپ، وڭدەلۋىمەن، ەۋرازيا قۇرلىعىنا جانە الەم ەلدەرىنە جىلدام تارالۋىمەن جانە دە، ەڭ باستىسى، ساياسي كوممۋنيكاتيۆتىك حابارلامالار، اقپاراتتار، مالىمدەمەلەردىڭ وبەكتيۆتىلىگىن قامتاسىز ەتۋ بولىپ سانالادى.

كەلەسى ءبىر فاكتور - ەكى ەلدىڭ اراسىنداعى ساياسي كوممۋنيكاتيۆتىك قارىم-قاتىناستاردىڭ مەملەكەتتىك اقپاراتتىق ساياسات اياسىندا مادەنيەتارالىق، ۇلتارالىق، كونفەسسياارالىق سيپاتتاعى، ونەر،  ءبىلىم بەرۋ ت.ب. قوعامدىق ءومىردىڭ بارلىق سالالارىن قامتيتىن جوبالاردىڭ جۇزەگە اسۋىن اقپاراتتىق-كوممۋنيكاتيتۆىك قولداۋ بولىپ سانالادى. بۇل ورايدا، قازاقستانداعى  رەسەي جىلىنا قاتىستى ينتەرنەت پورتالدىڭ جۇمىسى [5]، ماسكەۋ وڭىرلىك «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ ۆەب-پورتالى [6] وسىناۋ مىندەتتەردى جۇزەگە اسىرىپ، جاھاندىق جەلىدەگى ۆيرتۋالدىق ديالوگتى دامىتىپ  وتىرعان جوبالار.

ەلىمىزگە كەلىپ جاتقان اقپارات اعىنىنىڭ   ەڭ قۋاتتىسى رەسەي تاراپىنان. رەسەيدىڭ جوعارى بىلىكتى كاسىبي تەلەباعدارلامالارى مەن بىرنەشە راديوسانسالاردىڭ رەترانسلياتسياسىن، بۇقارانىڭ باسىم بولىگىن جيناپ وتىرعان ءباسپاسوزىن، ىزدەستىرۋ جۇيەسى دامىعان رۋنەتتى قوسا اتاۋعا بولادى.

دەگەنمەن قازاقستاندىق اقپاراتتىق-كوممۋنيكاتيۆتىك كەڭىستىكتىڭ بەلسەندى قاتىسۋشىسى، ەلىمىزدەگى اقپاراتتىق اعىنداردى تۇيىستىرەتىن ارناسى رەتىندە  رەسەيدىڭ بۇگىنگى باسىم پوزيتسياسى قوعامدىق ۇيىمدار، وپپوزيتسيا تاراپىنان سىنالىپ جاتادى.

قازاقستاندىق اقپارات الاڭى بىرنەشە اقپارات اعىنى توعىساتىن  قويما رەتىندە ايتىلاتىن سىني ماتەريالدا مىناداي فاكتورلار اتالادى [7].

اقپاراتتىق-كوممۋنيكاتيۆتىك پروتسەستەردىڭ دامۋىنداعى ءبىرىنشى اتالاتىنى ءتىل ماسەلەسى. قازاقستانعا تارالاتىن رەسەيلىك ماسس-مەديا ونىمدەرىنىڭ قازاق تىلىندە بەرىلمەۋى ولاردىڭ وتاندىق باق-پەن سالىستىرعاندا باسەكەگە قابىلەتتىگىنە ىقپالى بولىپ وتىر. ويتكەنى بۇقارالىق اۋديتوريانى تارتۋدا رەسەيلىك باق تەك ءورىستىلدى تۇرعىندار اراسىندا باسەكەلەسە الادى. دەگەنمەن قازاقستاندىق بۇقارا ءۇشىن باستى اقپارات كوزى تەلەۆيزيا ەكەنىن ەسكەرسەك، رەسەيدىڭ «ءبىرىنشى ارناسى» قازاقستانداعى «ەۋرازيا» ارناسى  لوگوتيپىمەن ەفيردە جاريالانعانىمەن، باستى اقپاراتتىق اعىن رەسەيلىك بولىپ وتىر.

ارينە، بۇل باعىتتاعى اقپاراتتىق-كوممۋنيكاتيۆتىك پروتسەستەردىڭ دامۋى تەك ءورىستىلدى اۋديتوريانى قاناعاتتاندىرعانىمەن، قازاقتىلدى كورەرمەندەردە وتاندىق تۆ ونىمدەرىن تۇتىنۋدان باسقا تاڭداۋى جوق.  سونداي-اق قازاقتىلدى تەلەونىمدەردىڭ رەسەي  نە باسقا مەملەكەتتەردىڭ اقپاراتتىق كەڭىستىگەن كەلەتىن باسەكەلەسى جوق. ويتكەنى قازاقستاندىق تەلەارنالاردىڭ قازاقتىلدى تۇراقتالعان اۋديتورياسى بار. دەگەنمەن قازاقتىلدى ساراپتامالىق، ساياسي اقپاراتتىق  باعدارلامالار كوبىندە بۇقارالىق مەديا وكىلدەرى تاراپىنان سىنالۋدا. سوندا اتالعان كەمشىلىكتەر قازاقتىلدىك تەلەارنالاردىڭ تانىمالدىعىن تومەندەتە قويماسى انىق.

بۇل، ءوز كەزەگىندە قازاقستاندىق بۇقارالىق مەدياحولدينگتەر مەن مەدياكومپانيالاردىڭ شەتەلدەرمەن باسەكەگە قابىلەتتى ۇلتتىق ونىمدەردى ازىرلەپ قويماستان، سونىڭ پارمەندىلىگىنە باعىتتالعان ساياساتىنىڭ السىزدىگىنەن بولىپ تابىلادى.

ەكى ەل اراسىنداعى ساياسي اقپاراتتىق-كوممۋنيكاتيۆتىك قارىم-قاتىناستاردىڭ ورناۋىندا مەرزىمدى ءباسپاسوز ونىمدەرى تۇرادى. مۇنى كەيدە كاسىبي باق وكىلدەرى «قازاقستاندىق ەكىنشى رەتتىك جۋرناليستيكا» دەگەن سىندارىن جاسىرمايدى.

قازاقستاندا وزىندىك وقىرماندار اۋديتورياسى قالىپتاسقان رەسەيلىك باسپاسوزدەر قاتارىندا «ايف-كازاحستان»، «يزۆەستيا-كازاحستان»، «نوۆايا گازەتا -  كازاحستان» ت.ب. ساياسي-قوعامدىق باسىلىمدار بار. مۇنداي تانىمال رەسەيلىك باسىلىمداردا جەرگىلىكتى فريلانسەرلەر مەن تىلشىلەردىڭ ماتەريالدارى قوسا جاريالانادى.

قازاقستانداعى «ايف» نەمەسە «يزۆەستيا» ت.ب باسىلىمداردا، بۇكىلقازاقستاندىق وڭىرلەردى قامتيتىن «ەۋرازيا» ارناسى، ت.ب. بۇقارالىق مەديا ەفيرلەرىندە رەسەيلىك اقپاراتتىڭ، ساياسي  حابارلامانىڭ باسىم بولۋى،  سونداي-اق مىندەتتى اقپاراتتىق جۇكتەمەنىڭ ۇلەسى ارتۋى بايقالادى.

وسى تۇرعىدان العاندا، الماتىداعى «الەۋمەتتىك تەحنولوگيالار ورتالىعىنىڭ» 2006 ج. قازان ايىنداعى رەسپۋبليكاداعى  جەتەكشى باسىلىمداردىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك ماڭىزىنا قاراي اقپاراتتىق وقيعالاردى جاريالاۋ ساياساتىنا جۇرگىزگەن كونتەنت-تالداۋىن كەلتىرسەك [8]. تالداۋعا قازاقستاندىق مەرزىمدى باسپاسوزبەن قاتار ەلىمىزدە جاريالاناتىن رەسەيلىك «مك ۆ كازاحستانە»، «كومسومولسكايا پراۆدا - كازاحستان»،  «ارگۋمەنتى ي فاكتى - كازاحستان»، «ترۋد - كازاحستان»، «نوۆايا گازەتا كازاحستان»، «يزۆەستيا - كازاحستان» سياقتى بىرقاتار باسىلىم ماتەريالدارى الىنعان. اقپاراتتىڭ ماڭىزىنا قاراي ماڭىزدى سانالاتىن بەس وقيعا:

- قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى اۋدان جانە وبلىس اكىمدەرىنىڭ سايلاۋلارى;

- قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتى ن. نازارباەۆتىڭ اقش-قا رەسمي ساپارى;

- قازاقستاندا جۇرگىزىلىپ وتىرعان جەمقورلىقپەن كۇرەس جونىندەگى ناۋقاندى وڭ باعالاۋ;

- قاراعاندى وبلىسىنداعى شاحتەرلەر مەن مەتاللۋرگتەردىڭ كوتەرىلىسى;

- قر پرەزيدەنتى ن. نازارباەۆ پەن رف پرەزيدەنتى ۆ. پۋتينمەن ورال ق. كەلىسسوزدەردى وڭ باعالاۋ.

مىنە، «الەۋمەتتىك تەحنولوگيالار ورتالىعىنىڭ» ەمپيريكالىق زەرتتەۋلەردەن بايقالعانى، 2006 ج. قازان ايىنداعى قازاقستاننىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك ومىرىندە بەس ماڭىزدى اقپاراتتىق وقيعانى قازاقستاندا جارىق كورەتىن جوعارىدا اتالعان رەسەيلىك باسپاسوزدەر باستى اقپاراتتىق وقيعا رەتىندە قابىلداماعان.

رەسەيلىك مەدياونىمدەردىڭ قازاقستاندىق تۇراقتى اۋديتورياسىنىڭ: وقىرماندارى مەن كورەرمەندەرىنىڭ ءوز ەلىندەگى ساياسي وقيعالاردان، ساياسي جاڭالىقتاردان الاستاپ قالۋى - ولاردىڭ ساياسي ساۋاتى مەن مادەنيەتىنە، تۇپتەن كەلگەندە ساياسي قاتىسۋشى ازامات رەتىندە ساياسي ساناسىنا اسەرى ارتۋى قاتەر اكەلەتىن فاكتورلاردىڭ ءبىرى رەتىندە قاراستىرعان ءجون.

بۇل جاعدايدا رەسمي ساياسي بيلىك بۇقارا حالقىنىڭ وتاندىق ارنالار ارقىلى ساياسي كوممۋنيكاتيۆتىك پروتسەستەردەن شەتتەپ قالماۋىن، كەرىسىنشە، سونىڭ بەلسەندى قاتىسۋشىسى، ورىنداۋشىسى، باقىلاۋشىسى بولۋىنا يمكەمدەيتىن  مەملەكەتتىك اقپاراتتىق ساياساتتىڭ باعىتى رەتىندە قاراستىرۋ دۇرىس.

قازاق-رەسەي تاراپتارىنىڭ باستى اقپاراتتىق اعىندارىنىڭ دامۋ ديناميكاسىن قاراستىرساق. قازاقستاندا جەرگىلىكتى تەلەارنا، راديوستانسالارىنىڭ  اۋديتورياسىنان ەلىمىزدە تارايتىن ەفيرلىك رەسەيلىك ارنالاردىڭ تۇراقتى اۋديتورياسى باسىمداۋ. بۇنداي ءۇردىستىڭ ورىن الۋى  وتاندىق تەلەونىمدەردىڭ جوعارى ساپاسى مەن باسەكەگە قابىلەتتىگى سالىستىرمالى تۇردە تومەندىگىنەن دەۋگە بولادى.

ەلىمىزدەگى بۇقارالىق اقپاراتتىق-كوممۋنيكاتيۆتىك پروتسەستەردىڭ بەلسەندى قاتىسۋشىسى رەتىندە وتاندىق تەلەۆيزيانىڭ بولاشاقتا دامۋى تولىقتاي تاۋەلسىز دەربەستىكتى قاجەت ەتەدى. بۇل كەزەكتە، اسىرەسە، قازاقستاندىق مەديا نارىقتاعى جارقىن ساياسي پوزيتسياسىمەن تانىلعان «31» ارنانىڭ رەسەيلىك «ستس» تەلەۆيزياسى اكتسياسىنىڭ باسىم بولىگىنە يەلەنۋىن اتاۋعا بولادى.

كەلەسى كەزەكتەگى پروبلەمالار قاتارىندا، ساراپشىلارداڭ پىكىرىنشە، قازاقستانداعى ينتەرنەت كەڭىستىگىن رەتتەۋ تۋرالى زاڭعا وزگەرىستەردىڭ ەنگىزىلۋى بولىپ سانالادى. بۇل وتاندىق كازنەت سەكتورىنداعى تۇتىنۋشىلاردىڭ رۋنەت زوناسىنا ميگراتسيالانۋ پروتسەسىن ارتتىرا وتىرىپ، جالپى ساياسي كوممۋنيكاتيۆتىك پروتسەستەردىڭ، ۆيرتۋالدىق ساياسي اقپارات كەڭىستىگىنىڭ، ينەرنەت-بيزنەستىڭ، ينتەرنەت-جارنامانىڭ  دامۋىنا كەدەرگى كەلتىرەدى دەپ سانايدى [9].

بۇقارالىق مەديا جانە ينتەرنەت سەكتورداعى اتالمىش پروبلەمالار وتاندىق اقپاراتتىق اعىنداردىڭ السىرەۋىنە اكەلمەك. بۇل، ءوز كەزەگىندە، قازاقستاندىق ازاماتتاردىڭ ۇلتتىق كازنەت ايماعىنان رەسەيلىك، شەتەلدىك ينتەرنەت سەكتورىنا اۋقىمدى تۇردە اۋىسۋىنا ىقپال ەتۋدە.

بيلىك تاراپىنان ساليقالى ۇلتتىق اقپاراتتىق ساياسات قاجەتتىگى، اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىك ماسەلەسى اتالعانىمەن، اقپاراتتىق كەڭىستىك پەن اقپاراتتىق اعىندار سەگمەنتىندەگى وسىناۋ پروبلەمالاردى شەشۋدە، رەتتەۋدە ساياسي شەشىمدەر قاجەت.

ءبىزدىڭ وتاندىق بۇقارالىق مەديا باسەكەگە قابىلەتتى نارىقتا، ەڭ الدىمەن، مەملەكەتتىك ماڭىزدى ماسەلەلەردى بۇقارا جاريالايتىن، بيلىك پەن ارالىق توپتار اراسىنداعى ساياسي كوممۋنيكاتيۆتىك بايلانىستاردى جەتىلدىرۋدى قامتاماسىز ەتۋشى قۋاتتى دا الەۋەتتى قۇرال رولىندە ىقزمەتىن جەتىلدىرۋى ءتيىس.

ارينە، ەكى ەل اراسىنداعى بۇقارالىق مەديا نارىعىنىڭ وتە بەلسەندى دامۋى وسىنداي بىرقاتار پروبلەمالاردى كۇن تارتىبىنە قويىپ وتىر. مۇنداي ۇردىستەردىڭ ودان ءارى دامىماۋى ءۇشىن دە وتاندىق مەملەكەتتىك اقپاراتتىق ساياسات تۇرعىسىنان العاندا وتاندىق  تۆ نارىعىن باسەكەگە قابىلەتتىگىن ارتتىرۋدىڭ شارالارىن قاراستىرۋ، جۇزەگە اسىرۋ قاجەت.

مەملەكەتتىك ماڭىزدى اقپاراتتىق-كوممۋنيكاتيۆتىك پروتسەستەردى جۇزەگە اسىرۋدا، ارينە، رەسەيلىك مەديا  سەكتورىن شەتتەتۋدەن گورى سولاردىڭ وزىق تاجىريبەسى، بىلىكتى ماماندارىن بىرلەسكەن جوبالارعا تارتقان ءجون. بۇل ءبىرىنشى جاعىنان،  مەملەكەت تاراپىنان قازاقستاندىق ەلەكتروندىق، مەرزىمدىك مەديا سەكتورىنىڭ باسەكەگە قابىلەتتىگى ارتۋىمەن قاتار كاسىبي تۇردە اقپاراتتىق اعىنداردىڭ رەتتەلۋىن، ۇلتتىق اقپاراتتىق-كوممۋنيكاتيۆتىك پروتسەستەردىڭ  ۇيلەسۋىنە وڭ ىقپال ەتپەك.

رەسەي-قازاقستان اقپاراتتىق-كوممۋنيكاتيۆتىك پروتسەستەردىڭ اعىنى تەك ءبىر تاراپتان، رەسەي جاعىنان باسىمدىقتا بولۋى ماسس-مەديا سالاسىندا بىرقاتار زاڭنامالىق اكتىلەر مەن ەرەجەلەردى قايتا قاراستىرۋدى تالاپ ەتەدى.

دەگەنمەن ەكى ەل اراسىنداعى ساياسي كوممۋنيكاتيۆتىك پروتسەستەردىڭ دامۋ  ديناميكاسى ايتارلىقتاي وڭ پوزيتسيادا ەكەندىگىن باسا ايتۋ كەرەك. بۇل، الدىمەن، ەكى مەملەكەت اراسىنداعى دوستىق پەن ىنتىماقتاستىققا نەگىزدەلگەن حالىقارالىق ساياسي پروتسەستەردىڭ دامۋى سالدارىنان تۋىنداعان ساياسي كوممۋنيكاتيۆتىك الماسۋلاردىڭ كاسىبي دەڭگەيدە دامۋى بولىپ تابىلادى.  سونداي-اق اتالعان اقپاراتتىق-كوممۋنيكاتيۆتىك پروتسەستەردىڭ قازاقستاندىق تۇرعىندار ءۇشىن ەۋروپالىق مادەني قۇندىلىقتار، دەموكراتيالىق جانە گۋمانيستىك قۇندىلىقتاردى تانىپ، بىلۋىنە وڭ ىقپالىن اتاۋعا بولادى. ارينە، بۇگىنگى اقپاراتتىق قوعامنىڭ وكىلى رەتىندە ءبىر مەملەكەتتىڭ ازاماتى تۇتاس جاھاندىق دەڭگەيدە اقپارات قابىلداي الاتىن، ونى تالداپ، ساراپتاي الاتىن جاھاندىق تۇلعاعا اينالىپ وتىرعانىن ۇمىتپاعان ابزال.

ادەبيەتتەر:

1  http://mki.gov.kz/showarticle.php?lang=kaz&id=2487

2  وسيپوۆ و. روسسيا ي كازاحستان پوكلياليس ۆ ۆەچنوي درۋجبە // ريا نوۆوستي. - 2003. - 18 فەۆراليا

3  وسيپوۆ و. روسسيا ي كازاحستان پوكلياليس ۆ ۆەچنوي درۋجبە // ريا نوۆوستي. - 2003. - 18 فەۆراليا

4  كورپوراتيۆتىك بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى: تاجىريبەسى، ماسەلەلەرى، كەلەشەگى // سانكت-پەتەربۋرگ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى ماسسمەديا ورتالىعى ءحى حالىقارالىق مەكتەبى. سپب.، 2008. - 29 ماۋسىم-6 شىلدە

5  http://www.russia.kz/index.html

6  http://kazakh-tili.ru/?show=news&id=474

7  دۆا رازنىح تۆ - دۆا رازنىح كازاحستانا // رەسپۋبليكا - دەلوۆوە وبوزرەنيە. - 2009. -  10 يۋليا

8  http://ia-centr.ru/archive/public_detailsdefa.html?id=244

9  دۆا رازنىح تۆ - دۆا رازنىح كازاحستانا // رەسپۋبليكا - دەلوۆوە وبوزرەنيە. - 2009. -  10 يۋليا