پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى ماقالاسى سەگىز ايدان بەرى جۇرتشىلىق نازارىنان تۇسكەن جوق. ونىڭ ءمان-جايىن پرەزيدەنتتىڭ ءوزى حالىق اسسامبلەياسىندا سويلەگەن سوزىندە كەڭەيتىپ ءتۇسىندىرىپ بەرگەنى بەلگىلى. ماقالا قالىڭ حالىقتىڭ كوڭىلىنەن شىقتى.  باعدارلامالىق سيپات الدى. ويتكەنى وندا كوڭىلىمىزدى  كوپتەن كۇپتى ەتكەن  جايتتەر قولمەن قويعانداي جىكتەلىپ، جىلىكتەلىپ، وتە تۇسىنىكتى تۇردە العا تارتىلعان ەدى.

ماقالادا  سانامىزدىڭ ىسىمىزدەن وزىق ءجۇرۋىنىڭ ماڭىزدىلىعى اتاپ كورسەتىلگەنى ءمالىم. ال بۇل ءۇشىن سانا جاڭارۋ كەرەك. قوعامدىق سانانى جاڭارتۋ، مودەرنيزاتسيالاۋ ماسەلەسىن پرەزيدەنت حالىق اسسامبلەياسىندا سويلەگەن سوزىندە تاراتىپ اڭگىمەلەگەن-ءدى، سوندا، جالپى، وسىناۋ باعدارلامالىق ماقالاسىن كەڭەيتىپ تۇسىندىرگەنى بارشامىزعا ايان.

پرەزيدەنت بەلگىلەپ بەرگەن سانانى جاڭارتۋ جۇمىستارىنىڭ تۇعىرىنا حالىقتى تاريحپەن تاربيەلەۋدى، قازاقتىڭ سوۆەت وكىمەتى تۇسىندا جابىق بولعان  قارالى  تاريحى ارقىلى  تاربيەلەۋدى كوزدەيتىن ءىس-شارالار كەشەنى قويىلۋعا ءتيىس دەپ ويلايمىن. قازاق حالقىنىڭ جانە قازاق ۇلتتىق مەملەكەتتىلىگىنىڭ تاريحىن ءبىلۋ ارقىلى جاڭارعان سانا ەلىمىزدە قويان-قولتىق ءومىر ءسۇرىپ جاتقان بارشا ۇلت وكىلدەرىنىڭ مەملەكەت قۇرۋشى حالقىمىزبەن بىرلىگىن ءىس جۇزىندە نىعايتا تۇسەتىن بولادى. وسى ماسەلەگە تەرەڭ ءمان بەرگەندىكتەن دە، پرەزيدەنت ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنە  حالىق  اسسامبلەياسىمەن  بىرلەسىپ  ورىنداۋى  ءۇشىن  كوپ فۋنكتسيالى مۋلتيمەديالىق پورتال اشۋدى جانە «قازاقستان حالقى» ينتەراكتيۆتى تاريحي كارتاسىن جاساۋدى تاپسىردى.

بۇل ينتەراكتيۆتى كارتانىڭ تەرەڭ دە جان-جاقتى ويلاستىرىلىپ، عىلىمي نەگىزدە جاسالۋى ءتيىس ەكەنى تۇسىنىكتى. سولاي ىستەلگەن جاعدايدا ول پورتال مەن كارتا قازاق حالقىنىڭ مەملەكەت قۇرۋشىلىق مارتەبەسىن اسقاقتاتىپ، تاۋەلسىز ەلدىڭ بەكەم نەگىزى، ايبىندى تۇعىرى رەتىندەگى ايرىقشا ءرولىن ايشىقتايتىن بولادى.

وسى ەرەكشە ەلەكتروندى كارتا ەجەلگى قازاق جەرىندە ءبىرىن ءبىرى الماستىرعان مەملەكەتتەر تۇرلەرىنىڭ تاريح ساحناسىنا 15-ءشى عاسىردا تۇڭعىش رەت ەتنوستىق اتىمەن دەربەس قازاق مەملەكەتى رەتىندە شىعۋ بەلەستەرىن كورنەكى بەينەلەپ، قازاق ەلىنىڭ 19-شى عاسىردا تاۋەلسىزدىكتەن ايرىلۋ، ودان جەر-سۋىنىڭ وتارلانىپ، قيلى دەموگرافيالىق كۇيزەلىستەرگە ۇشىراۋ كەزەڭدەرىن جۇيەلى دە تانىمدى، اسەرلى ەتىپ كورسەتىپ بەرە الادى.

وسى كارتا ارقىلى اۋەلدە پاتشالىقتىڭ، سوسىن كەڭەس وكىمەتىنىڭ قيلى تاسىلمەن جۇرگىزگەن وتارشىلىق جانە ورىستاندىرۋ ساياساتىن، ءالفاۆيتتى اراب گرافيكاسىنان لاتىنعا، ودان كيريلگە اۋىستىرۋدىڭ استارىن، تۇپكى  ماقساتىن اشىپ، قازاق جەرىندە توعىسقان سان ءتۇرلى ۇلت وكىلدەرىنىڭ تاۋەلسىزدىك داۋىرىندەگى ۇيىسۋ پروتسەسىن تولىق جانە كورنەكى تۇردە وتە تۇسىنىكتى ءارى اسەرلى ەتىپ اڭگىمەلەۋگە بولادى.

وسى كارتا ارقىلى حالىققا قازاقتىڭ جويىلعان مەملەكەتتىگىن قايتا جاڭعىرتۋعا جول اشقان الاش-وردا جايىندا تاعىلىمدى ماعلۇمات ۇسىنۋ قاجەتتىگى ءوز-وزىنەن سۇرانىپ تۇر. ەندى ءۇش كۇننەن كەيىن الاش اۆتونومياسى مەن ۇكىمەتىنىڭ – «الاش-وردا» حالىق كەڭەسىنىڭ – قۇرىلعانىنا 100 جىل تولادى. سوۆەتتىك داۋىردە تەك تەرىس ماعىنادا، سىني تۇرعىدا عانا اتالعان بۇل بەلەس شىندىعى قازىرگى تاڭدا  ءتاپ-ءتاۋىر جاڭعىرتىلدى. سول شىن تاريحتى جاپپاي ءبىلۋ باعىتىن ۇستانۋ، ءسوز جوق، سانانى جاپپاي جاڭارتۋ امالى بولىپ شىعار ەدى.    قوعامدىق سانانى جاڭارتۋ باعدارلاماسىن ىسكە اسىرۋ جونىندە ارنايى ۇلتتىق كوميسسيا قۇرىلعانى، ونىڭ جۇمىسقا باعدارلامالىق ماقالا جارىق كورىسىمەن ىلە-شالا كىرىسىپ كەتكەنى بارشامىزعا باسپاسوزدەن ءمالىم. بىراق بۇل كوميسسيانىڭ  قانشالىقتى الاش يدەياسىمەن قارۋلانعانى بىزگە بەيمالىم، سوندىقتان، بالكىم كادەلەرىنە اسىپ قالار دەگەن ويمەن، سول ورايداعى  پايىمىمىزدى تارقاتا بەرمەكپىز.

پرەزيدەنت نازارباەۆ اتالمىش باعدارلامالىق ماقالاسىندا ۇلتتىق سانانىڭ كەمەلدەنۋىنە اتسالىسۋ ءۇشىن قاي-قايسىمىزدىڭ دا «ەشقاشان بۇلجىمايتىن ەكى ەرەجەنى ءتۇسىنىپ، بايىبىنا بارعانىمىزدى» قالايتىنىن ايتتى.

مۇنىڭ العاشقىسى – ۇلتتىق كود، ونى  ساقتاي ءبىلۋ قاجەتتىگىن پرەزيدەنت جاڭا تۇرپاتتى ۇلتتىق جاڭعىرۋدىڭ ەڭ باستى شارتى رەتىندە ەسكەرتتى. رۋحاني كودتىڭ باستى ءتىنى، ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ التىن وزەگى – ۇلتتىڭ كۇللى قاستەرلى ۇعىمدارىن، قاسيەتتەرىن بويىنا جيعان ۇلتتىق ءتىل بولىپ تابىلاتىنى داۋ تۋدىرمايدى. ەگەر ۇلتتىق ءتىل ساقتالماسا، ناقتىراق ايتقاندا، مەملەكەتتىك مارتەبەسى بار ۇلتتىق ءتىل ءوز مىندەتىن ءتيىستى دارەجەدە اتقارماسا، وندا  ەشقانداي دا ۇلتتىق جاڭعىرۋ بولمايتىنى ايداي انىق. بۇگىندە، قوعامدىق سانانى جاڭارتۋعا باعىتتالعان ناقتى شارالاردىڭ ءبىرى ەسەبىندە جاسالىپ جاتقان جاڭا الىپبيگە كوشۋ ءىسى ءساتتى بولۋ ءۇشىن،  مەملەكەتتىك ءتىلدى مارتەبەسىنە ساي دەڭگەيگە كوتەرۋ، ياعني قوعامدىق-ساياسي فۋنكتسياسىن كۇرت ارتتىرىپ، قولدانىس اياسىن مەيلىنشە كەڭەيتۋ قاجەت. مۇنىڭ امالدارىن ويلاستىرىپ، باتىل جۇزەگە اسىرۋ قاجەتتىگىن ۇلتتىق كوميسسيا باستى نازاردا ۇستاپ وتىرعان بولار دەپ ويلايمىز.

ال ەكىنشى ەرەجە – «ۇلتتىڭ دامۋىنا كەدەرگى بولاتىن وتكەننىڭ كەرتارتپا تۇستارىنان باس تارتۋ» كەرەكتىگى جايىندا. پرەزيدەنت ەرەكشەلەپ تۇجىرىمداعان كەرتارتپا تۇستار مەن ولاردان ارىلۋ ەرەجەسىنە قاتىستى مەن ءوز پىكىرىمدى ايتقىم كەلەدى.

مەنىڭ ويىمشا، وتكەننىڭ كەرتارتپا تۇستارى سوۆەتتىك زاماندا قانعا سىڭىرىلگەن ۇعىمدار تۇتقىنىنان ءالى دە تولىق شىعا الماۋىمىزدا جاتىر. ماسەلەن، بولشەۆيزمنىڭ تاپتىق مۇددەنى جالاۋلاتقان سولاقاي ساياساتى ۇلت بىرلىگىن تۋ ەتكەن الاش-وردانى ەڭبەكشى حالىقتىڭ جاۋى دەپ ۇعىندىردى، قازاق حالقىنىڭ ءۇش دۇركىن اشارشىلىقتى باستان كەشىپ، ايتىپ جەتكىزگىسىز ۇلتتىق اپاتقا ۇشىراۋىن الاشورداشىلار رۋحتاندىرعان تاپ جاۋلارىنىڭ دۇشپاندىعى سالدارىنان دەپ ءتۇسىندىردى. بوساپ قالعان كەڭىستىكتەگى كوشپەندىلەر سۇيەگى ۇستىنە قونىستانعاندار ءىس جۇزىندە قازاق جەر-سۋىن جاڭاشا وتارلاۋدىڭ، قازاقتىڭ ۇلتتىق مۇددەسىن جان-جاقتى شەكتەۋدىڭ ۇتىمدى قۇرالىنا اينالدىرىلدى.

قازاق حالقى ءوز ەلىندە ۇلتتىق ازشىلىق دەڭگەيىنە ءتۇسىرىلدى، ورىستاندىرۋ پروتسەسى پاتشالىق تۇسىنداعىدان دا كەڭ قانات جايدى. بۇل ۇدەرىستىڭ يدەولوگيالىق تۇرعىدان قامسىزداندىرىلىپ، ءساتتى جۇرگىزىلگەنى سونشالىق، تىڭ كوتەرۋشى نيكيتا حرۋششەۆ پاتشالىقتىڭ عاسىرلار بويى جاساي الماعانىنا كوممۋنيستەردىڭ ەكى-ءۇش جىلدا-اق قول جەتكىزگەنىن ماقتانىشپەن جاريا ەتتى جانە كوممۋنيزمگە ءبىر عانا ورىس تىلىمەن بارۋعا ۇندەيتىن ۇران كوتەردى. سودان بەرى انا ءتىلىن ۇمىتقان جانە سونىسىن ماقتانىش كورەتىن قازاقتىڭ ۇلكەن بولىگى تۇتاس ءبىر حالىققا اينالدى دەۋگە بولادى.

ولاردىڭ  كوبى ءتىپتى تاۋەلسىزدىك داۋىرىندە دە انا تىلىنە قايرىلا قويمادى، ەڭ باستىسى، ولار ادەمى ۇران جامىلعان ورىستاندىرۋ ساياساتىنىڭ قۇربانى بولعاندارىن ءالى كۇنگە دەيىن مويىنداعان ەمەس.  قازىرگى ءتۇرى قازاق، ءتىلى مەن ءدىلى ورىس، بىرەرىنىڭ ءتىلى ساقتالعانمەن، جانى  ورىس بوپ كەتكەندەر، وكىنىشكە قاراي، ۇلتتىق مۇددەمىزگە قارسى تۇرۋشىلار جاعىندا.

ەرىكسىز ەسكە تۇسەدى: ءنومىرى ءبىرىنشى بولشەۆيك ۆلاديمير لەنين ورىستانعان وزگە تۇقىمدىنىڭ ورىستان وتكەن شوۆينيست بولاتىنىن ەسكەرتىپ، ۇلتتار تەڭدىگىن كۇيتتەۋشىلەردى ساقتاندىرعان ەدى. جاسىراتىن نە بار، بۇگىندەرى ۇلتتىق قۇندىلىقتارعا جيرەنە قارايتىن، ەلىمىزدە جالپىادامزاتتىق دەلىنەتىندەرگە قيلى ەسكەرتكىش قويىپ،  ورىنسىز دارىپتەۋگە وڭ يىعىن بەرىپ تۇرعان – سوندايلار. ولار ۇلتتىق مۇددەمىزدىڭ تاۋەلسىزدىك داۋىرىندە دە تولىعىمەن قورعالماۋىنا، ۇلت ماسەلەسىنىڭ ءىس جۇزىندە جاڭاشا قوردالانۋىنا ءتۇرلى قارسى ارەكەتتەرىمەن سەبەپ بولىپ كەلەدى.

بۇل جاعدايدى تۇزەتۋ ءۇشىن تاريحي ادىلەتتىلىكتى قالپىنا كەلتىرۋدىڭ قاجەتتىگىن ەلىمىزدىڭ بارشا ازاماتتارى مويىنداۋى ءلازىم. بۇعان سانانى جاڭارتۋ ارقىلى قول جەتكىزۋگە بولادى.  ال سانانى جاڭارتۋ، ياعني مودەرنيزاتسيالاۋ، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، الاش-وردانىڭ مەملەكەتىمىزدىڭ تاريحىندا الاتىن ورنىن انىق ءبىلىپ، ءدال باعالاي بىلۋگە دە بايلانىستى دامىماق.

حح عاسىردىڭ باسىنان، ءبىرىنشى ورىس رەۆوليۋتسياسىنان باستالعان قازاقتىڭ ازاتتىق قوزعالىسى اقپان رەۆوليۋتسياسى ناتيجەسىندە اشىلعان ساياسي مۇمكىندىكتەر ارقاسىندا، ءحىح عاسىردا جويىلعان ۇلتتىق مەملەكەتتىلىگىن جاڭعىرتتى. جاڭا تۇرپاتتى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس 1917 جىلعى 25 جەلتوقساندا الاش اۆتونومياسىن قۇرىپ، الاشتىڭ ورداسىن، ياعني ۇكىمەتىن سايلاۋ ارقىلى جەڭىستى شىڭىنا جەتتى.  الاش اۆتونومياسىنىڭ حالىق كەڭەسى ەكى-اق جىل ءومىر ءسۇردى، بىراق ول، سوۆەت پلاتفورماسىنا اۋىسقان قايراتكەرلەرىنىڭ الاش ەلدىك يدەياسىن ۇستانعان قىزمەتتەرى ارقىلى، 1920 جىلى قازاق رەسپۋبليكاسى بولىپ جالعاستى.

سودان سوڭ، ەكى ولكەنى بىرىكتىرگەن ۇلكەن قازاقستاندى 1925 جىلى الاش ۇراندى قايراتكەرلەر ۇلتتىق رەسپۋبليكا قۇرىلدى دەپ جاريالادى.  ياعني، تاپشىل وكىمەتتى عانا جاقتايتىن بولشەۆيزم ۇلتتىق بىرلىكتى تۋ ەتكەن الاش-وردانى جويعانمەن، سوۆەت تۋى استىندا حالقىنا الاش يدەياسى جەتەگىمەن قىزمەت كورسەتۋدى كوكسەگەن قازاق كوممۋنيستەرىنىڭ جانقيارلىق كۇرەسى ناتيجەسىندە شاڭىراق كوتەرگەن  تاپتىق نەگىزدەگى ۇلتتىق اۆتونوميانى جوققا شىعارا المادى.

بىراق، مۇستافا شوقاي تۇجىرىمداعان «بولشەۆيكتەردىڭ اشتىق ساياساتى» سالدارىنان،  ۇلتتىق اۆتونوميانىڭ حالقى الاپات اشارشىلىقتان قىرىلدى. بولشەۆيزم قازاق جەرىن جاڭاشا ۇرانمەن وتارلاۋعا وزىنە وسىلاي جول اشتى. ال قازاق حالقىنا قارسى جاسالعان مەملەكەتتىك قىلمىسىن  اۆتونومياعا ستاليندىك كونستيتۋتسيامەن وداقتىق مارتەبە بەرۋ ارقىلى بۇركەمەلەدى.

بيىل قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ سوۆەتتىك تاۋەلسىز مەملەكەت رەتىندە راسىمدەلىپ، رەسپۋبليكالار وداعى قۇرىلتايشىلارىنىڭ بىرىنە اينالعانىنا 80 جىل تولىپ وتىر. وسى ءبىر اسا ماڭىزدى بەلەستىڭ ارقاسىندا ءبىز شىن مانىندەگى تاۋەلسىز ەل بولدىق. دەمەك، ەلىمىزدىڭ وداقتىق ءتاج كيۋى جولىندا جانىن بەرگەن ميلليونداعان  اشتىق قۇرباندارىنا بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ ماڭگى قارىزدار ەكەنىن  باعدارلامالىق ماقالادا ايتىلعان مۋلتيمەديالىق پورتال مەن ينتەراكتيۆتى كارتا  كورنەكى تۇردە ەسكە سالىپ تۇرۋعا ءتيىس.

بيىل ءبىر عاسىرلىق مەرەيلى داتاسىنا وراي جاڭاشا قاراستىرىلىپ جاتقان الاش-وردا مەملەكەتتىك بىرلىگىنىڭ تاريحى تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ ايبىنىن اسقاقتاتا تۇسەدى. حالقىمىزدى رۋحاني جاڭعىرۋدىڭ جاسامپاز داڭعىلىنا باستايدى. ءسويتىپ، ءجۇز جىل ىلگەرىدە قۇرىلعان ۇلتتىق اۆتونوميانىڭ دۇنيەگە كەلگەن كۇنىن بۇگىنگى ۇلتتىق مەملەكەتىمىزدىڭ ىرگەسى قالانعان كۇن رەتىندە مويىندايتىن شاقتى تاقالتا تۇسەدى.

پرەزيدەنت اسسامبلەيادا سوۆەت وكىمەتى جاساعان ساياسي قۋعىن-سۇرگىندەر جايىن جانە مىڭداعان جازىقسىز جاندار قاتارىندا الاشوردا قايراتكەرلەرىنىڭ دە اتىلىپ كەتكەنىن ايان ەتكەن بولاتىن. ەندى ونداي جاعداي ەشقاشان قايتالانباۋ ءۇشىن، قاسىرەتتى كەزەڭدى ەشقاشان ۇمىتپاۋ ءۇشىن ءار جىلعى 31 مامىر ارنايى ەسكە الۋ كۇنى رەتىندە بەلگىلەنگەنىن ايتقان. ازاماتتاردى تاريحتىڭ قايعىلى، قاسىرەتتى بەتتەرىمەن دە باۋىرلاستىرا وتىرىپ تاربيەلەۋدىڭ ماڭىزدىلىعىنا باعدارلامالىق ماقالاسىندا كوپ كوڭىل بولگەن. ادامداردىڭ ساناسىن جاڭارتىپ، رۋحاني تۇرعىدا جاڭعىرتۋعا ۇلەس قوساتىن شارالاردىڭ ءبىرى رەتىندە اتالمىش ەلەكتروندى  كارتا جاساۋدى تاپسىرعان. تسيفرلىق تەحنولوگيانىڭ سوڭعى جەتىستىكتەرىن پايدالانا وتىرىپ جاسالۋعا جاتاتىن وسىناۋ ينتەراكتيۆتى تاريحي كارتانىڭ  تۇساۋى كەلەسى جىلى «العىس ايتۋ» كۇنىنە وراي كەسىلۋگە ءتيىس.

پرەزيدەنتتىڭ بۇل تاپسىرماسىن حالىققا شىن مانىندە پايدالى بولاتىنداي ەتىپ، ويداعىداي، تابىستى ورىنداۋ، مەنىڭ ويىمشا، وتە جاۋاپتى دا ماڭىزدى مىندەت. قالىڭ ەلگە الاش-وردا تاريحىن وسى تاپسىرما نەگىزىندە جەتكىزۋ – بارشامىزدى رۋحاني جاڭعىرۋ داڭعىلىنا باستايدى. مۇنىڭ بارشا جۇرتتى قازاق توڭىرەگىنە تىعىز توپتاستىرىپ، قازاق مۇددەسىن جالپىۇلتتىق مۇددە رەتىندە قورعاۋعا جۇمىلدىراتىن، تيىسىنشە ەل بىرلىگىن ارتتىرا تۇسەتىن اسا ماڭىزدى شارانى جۇزەگە اسىرعاندىق بولارى كۇمانسىز.

22 جەلتوقسان 2017 جىل

بەيبىت قويشىباەۆ، «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى، جازۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

Abai.kz