الاش ارىستارى. ولاردىڭ اراسىندا احاڭ-احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ ەسىمى ەرەكشە اتالادى. سەبەبى، بۇل تۇلعا حالقىمىزدىڭ “رۋحاني كوسەمى”. ال مۇنداي انىقتامانىڭ اياسىنا بارلىق ۇلى قاسيەتتىڭ ءبارى سىيىپ كەتەتىنى بەلگىلى.
احمەت بايتۇرسىنۇلى – قايراتكەر. عالىم. ۇستاز. قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ تەرمينولوگياسىن جاساۋشى. ءبىز بۇگىن بۇلاردىڭ بارىنە ەمەس، تەك سوڭ¬عىسىنا توقتالماقپىز.
جالپى كەز كەلگەن عىلىمدى وقىپ ءبىلۋ، مەڭگەرۋ نەمەسە ونى وزگەلەرگە ۇيرەتۋ سول سالادا قولداناتىن ارناۋلى ۇعىم اتاۋلارىنسىز مۇمكىن ەمەس. قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى عالىم رەتىندە احاڭ وسى عىلىم سالاسىنداعى نەگىزگى ۇعىمداردى جانە ولاردىڭ ءوزارا بايلانىسىن انىق¬تاپ، ياعني قازاق ءتىلىنىڭ تابيعاتىن كورسە¬تەتىن ۇعىمدار جۇيەسىن تۇزۋمەن قاتار، سول عىلىمي ۇعىمداردىڭ اتاۋلارىن دا جا¬ساعان جان.
عىلىمي ۇعىمدارعا اتاۋ بەرۋ ۇلكەن تالعامپازدىقتى، ءتىلدى شەبەر پايدالانا ءبىلۋدى قاجەت ەتەتىن شىعارماشىلىق ۇدە¬رىس. ونىمەن قوسا، ارناۋلى ۇعىمدارعا ات قويۋ كەزىندە ول جۇيەنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىن مىندەتتى تۇردە ەسكەرۋ قاجەت. اتاۋدىڭ ىقشام بولۋى، ءبىر ماعىنالىلىعى جانە ۇعىم مازمۇنىن قامتۋى تاعى بار. وسىنداي تا¬لاپتاردى مۇلتىكسىز ورىنداۋدىڭ قيىندىعى تەر¬ميندەردى انا تىلىندە جاساۋدان گورى كوپ جاعدايدا ونى ۇعىمدار جۇيەسىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرە وتىرىپ جاسالعان وزگە تىلدەردەن دايىن قالپىندا الا سالۋعا، ياعني، قابىلداۋعا ءماجبۇر ەتەدى.

الاش ارىستارى. ولاردىڭ اراسىندا احاڭ-احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ ەسىمى ەرەكشە اتالادى. سەبەبى، بۇل تۇلعا حالقىمىزدىڭ “رۋحاني كوسەمى”. ال مۇنداي انىقتامانىڭ اياسىنا بارلىق ۇلى قاسيەتتىڭ ءبارى سىيىپ كەتەتىنى بەلگىلى.
احمەت بايتۇرسىنۇلى – قايراتكەر. عالىم. ۇستاز. قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ تەرمينولوگياسىن جاساۋشى. ءبىز بۇگىن بۇلاردىڭ بارىنە ەمەس، تەك سوڭ¬عىسىنا توقتالماقپىز.
جالپى كەز كەلگەن عىلىمدى وقىپ ءبىلۋ، مەڭگەرۋ نەمەسە ونى وزگەلەرگە ۇيرەتۋ سول سالادا قولداناتىن ارناۋلى ۇعىم اتاۋلارىنسىز مۇمكىن ەمەس. قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى عالىم رەتىندە احاڭ وسى عىلىم سالاسىنداعى نەگىزگى ۇعىمداردى جانە ولاردىڭ ءوزارا بايلانىسىن انىق¬تاپ، ياعني قازاق ءتىلىنىڭ تابيعاتىن كورسە¬تەتىن ۇعىمدار جۇيەسىن تۇزۋمەن قاتار، سول عىلىمي ۇعىمداردىڭ اتاۋلارىن دا جا¬ساعان جان.
عىلىمي ۇعىمدارعا اتاۋ بەرۋ ۇلكەن تالعامپازدىقتى، ءتىلدى شەبەر پايدالانا ءبىلۋدى قاجەت ەتەتىن شىعارماشىلىق ۇدە¬رىس. ونىمەن قوسا، ارناۋلى ۇعىمدارعا ات قويۋ كەزىندە ول جۇيەنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىن مىندەتتى تۇردە ەسكەرۋ قاجەت. اتاۋدىڭ ىقشام بولۋى، ءبىر ماعىنالىلىعى جانە ۇعىم مازمۇنىن قامتۋى تاعى بار. وسىنداي تا¬لاپتاردى مۇلتىكسىز ورىنداۋدىڭ قيىندىعى تەر¬ميندەردى انا تىلىندە جاساۋدان گورى كوپ جاعدايدا ونى ۇعىمدار جۇيەسىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرە وتىرىپ جاسالعان وزگە تىلدەردەن دايىن قالپىندا الا سالۋعا، ياعني، قابىلداۋعا ءماجبۇر ەتەدى.
بۇل تۇرعىدان كەلگەندە، ۇلت ۇستازى قازاق ءتىلىن تەرمين شىعارماشىلىعىندا پايدالانۋدىڭ جارقىن ۇلگىسىن كورسەتە ءبىلدى. احمەت بايتۇر¬سىنۇلىنىڭ 1912 جىلى ورىنبوردا جارىق كورگەن “وقۋ قۇرالىنىڭ” (قازاقشا الىپپە) وزىنەن بۋىن، دىبىس، نۇكتە، داۋىستى دىبىستار، جارتى داۋىستى دىبىس، دايەكشى، جىڭىشكەلىك بەلگىسى، ءحارىپ ء(ارىپ) سياقتى تەرميندەردى ۇشىراتۋعا بولادى. ال 1914-1915 جانە ودان كەيىنگى 1928 جىلعا دەيىن بىرنەشە دۇركىن باسىلىپ تۇرعان ء“تىل – قۇرال” وقۋلىق¬تارىندا (قازاق ءتىلىنىڭ سارفى) ابدەن قالىپتاسىپ، بۇگىنگى كۇنگە دەيىن قولدانىلىپ جۇرگەن زات ەسىم، سىن ەسىم، سان ەسىم، ەسىمدىك، ەتىستىك، ۇستەۋ، قوسىم¬شا، جالعاۋ، جۇرناق سياقتى كوپتەگەن تەرميندەر كەزدەسەدى. بۇلاردىڭ تەرمينگە قويىلاتىن تالاپ¬تارعا جاۋاپ بەرەتىندىگىن دالەلدەپ جاتۋ ارتىق، ويتكەنى ولار كەزىندە ارنايى شەتتەتىلگەندىگىنە قاراماستان، ۋاقىت سىنىنان ءوتىپ، تۇراقتى قولدا¬نىلاتىن دارەجەگە جەتتى.
مۇندا ەڭ باستى اتاپ ايتاتىن نارسە – احمەت بايتۇرسىنۇلى ءبىر توپ تەرميندەردى عانا ەمەس، بۇكىل ءبىر عىلىم سالاسىنداعى ارناۋلى ۇعىم¬دار¬دىڭ اتاۋلار جيىنتىعىن، دالىرەك ايتقاندا، تەرميندەر جۇيەسىن جاساعان. عىلىمنىڭ دامۋىنا وراي ۇعىمدار جۇيەسىنىڭ ۇلعايىپ وتىرۋى تابيعي قۇبىلىس. احاڭ قالىپتاستىرعان تەرميندەر جۇيەسى دە قازاق ءتىل ءبىلىمى دامىعان سايىن جاڭا ەلە¬مەنت¬تەرمەن تولىعا تۇسۋدە.
احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ عانا ەمەس ادەبيەتتانۋ عىلىمىنىڭ دا نەگىزىن قالاۋشى ەكەندىگى وتكەن عاسىر باسىندا-اق مويىن¬دالدى. 1923 جىلى عالىمنىڭ مەرەيتويىنا ارنال¬عان بايانداماسىندا مۇحتار اۋەزوۆ: “جاڭا ءوسىپ كەلە جاتقان قازاق ادەبيەتى احاڭدى ءوزىنىڭ باس¬شىسى دەپ سانايدى”، – دەپ كورسەتەدى.
سونىمەن، ەكىنشىدەن، قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمىنىڭ نەگىزىن سالعان، تۇڭعىش ادەبيەت تەو¬رياسىن جازعان عالىم وسى عىلىم سالاسىنىڭ عىلىمي تەرمينولوگياسىن دا جاساعان.
تەرميندەلۋشى ۇعىمداردى ءدال بىلدىرەتىن ونداعان ادەبيەتتانۋ تەرميندەرىن جاساي وتىرىپ، عالىم ولاردىڭ عىلىمي تەرمينگە ءتان عىلىمي انىقتاماسىن بەرگەن. ول دەگەنىمىز – عىلىمي ۇعىمنىڭ، وزىنە عانا ءتان بەلگىلەرىن ايقىنداۋمەن قاتار، ولاردىڭ ۇعىمدار جۇيەسىندەگى الاتىن ورنىن دا كورسەتۋ دەگەن ءسوز. مىسالى: “ايشىقتىڭ ءاربىر تاقتاسى شۋماق دەپ اتالادى. جۇرتتىڭ ءبىر اۋىز ولەڭ دەيتىنى شۋماق بولادى، ءار شۋماقتا بىرنەشە تارماق بولادى. تارماق دەگەنىمىز – ولەڭنىڭ ءاربىر جولى. تارماق ىشىندە بىرنەشە بۋناق بولادى. بۋناق دەگەنىمىز – ولەڭدى ايتقاندا سەزىلەتىن داۋىس تولقى¬نىنىڭ سوقپا-سوقپاسىنىڭ اراسى. بۋناق ىشىندە بۋىن بولادى”، – دەيدى  “ادەبيەت تانىتقىش” ەڭبەگىندە ۇلت ۇستازى.
بۇل مىسالدان بايقايتىنىمىز، عالىم ءبىرىن¬شىدەن، ولەڭنىڭ قۇرىلىم-قۇرىلىسىن انىقتاعان، ەكىنشىدەن، ءاربىر ۇعىمنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگىن، باستى بەلگىسىن، ىرگەلەس وزگە ۇعىمداردان ايىرماسىن كورسەتەتىن انىقتاما بەرگەن. ياعني، ءاربىر ۇعىمنىڭ مازمۇنى مەن كولەمىن باعامداعان; ۇشىنشىدەن، ءار ۇعىمنىڭ عىلىمي اتاۋىن (ايشىق، شۋماق، تارماق، بۋناق، بۋىن) جاساعان; تورتىنشىدەن، تەرميندەردىڭ جۇيەلىلىك ەرەكشەلىگىن ەسكەرە وتىرىپ، جالپى قولدا¬نىستاعى ءبىر ۇلگىمەن جاسالعان (مودەل) سوزدەردى تەرمين رەتىندە پايدالانعان; بەسىنشىدەن، عىلىمي ۇعىمداردىڭ اراسىنداعى جۇيەلىلىك قۇرىلىمدىق بايلانىستى كورسەتكەن. دالىرەك ايتقاندا، ايشىق¬تىڭ –شۋماقتان، شۋماقتىڭ – تارماقتان، تار¬ماقتىڭ – بۋناقتان، ال بۋناقتىڭ – بۋىننان قۇ¬رالاتىندىعىن ساتىلاي كورسەتۋ ارقىلى ۇعىمداردىڭ ميكروجۇيەسىنىڭ وزىندىك تابيعاتىن اشقان.
بۇدان عالىمنىڭ ءوزى زەرتتەپ وتىرعان عىلىم سالاسىنداعى ۇعىمدار جۇيەسىنىڭ ىشكى بايلانىسى مەن ەرەكشەلىگىن تەرەڭ بىلۋمەن بىرگە، ولاردى تاڭبالاۋدا ءتىلدى وتە شەبەر پايدالانا العاندىعى انىق كورىنىپ تۇر. “ادەبيەت تانىتقىشتان” مۇنداي مىسالداردى ءالى دە كوپتەپ كەلتىرە بەرۋگە بولادى.
سونداي-اق، احمەت بايتۇرسىنۇلى ءتىل ءبىلىمى، ادە¬بيەت¬تانۋ عىلىمدارىنىڭ عىلىمي تەرمينولوگياسىن جاساۋمەن بىرگە، قازاق ءتىلىن وقىتۋ ادىستەمەسىنە قاتىستى دا كوپتەگەن تەرميندەرگە  دە جول سالعان¬داردىڭ قاتارىنا ءادىس، ادىسقوي، ساۋاتتاۋ ءادىسى، جال¬قىلاۋ ءادىسى، جالپىلاۋ ءادىس، جالقىلاۋ-جالپىلاۋ ءادىس سياقتى تەرميندەردى جاتقىزۋعا بولادى. بۇلارمەن قوسا احاڭ تاريح، ەتنوگرافيا تەرميندەرىن دە جا¬ساعان. ولاي دەيتىنىمىز، مۇحتار اۋەزوۆ 1923 جىلى عالىمنىڭ “مادەنيەت تاريحى” اتتى كىتاپ جازىپ بىتىرگەنىن ايتقان ەدى
سونىمەن، ۇشىنشىدەن، جوعارىدا اتاپ كورسەتكە¬نىمىزدەي، احمەت بايتۇرسىنۇلى قازاق ءتىل ءبىلىمى، ادەبيەتتانۋ سياقتى جەكە عىلىم سالالارىنىڭ عى¬لىمي تەرمينولوگياسىنىڭ نەگىزىن قالاۋمەن بىرگە ادىستەمە، تاريح جانە ەتنوگرافياعا، جالپى مادە¬نيەتكە قاتىستى   كوپتەگەن تەرميندەر جاساعان عالىم.
ەندىگى ءبىر ايرىقشا اتاپ ايتۋدى قاجەت ەتەتىن ماسەلە – احاڭنىڭ تەرمينجاسامنىڭ تاسىلدەرى مەن جولدارىن انىقتاپ بەرگەندىگى. ياعني تورتىنشىدەن، احمەت بايتۇرسىنۇلى قازاق ءتىلىنىڭ ءسوزجاسام ءتاسىل¬دەرىن انىقتاپ، ولاردى ءوزىنىڭ تەرمينجاسام ءتاجى¬ريبەسىندە كەڭىنەن پايدالانعان عالىم.
تەرمينجاسام تاسىلدەرىنىڭ اراجىگى اشىلىپ، ولاردىڭ تەرمين شىعارماشىلىعىندا ىسكە قوسىلۋى قازاق ءتىلىنىڭ گرامماتيكاسىنىڭ (سارفى) جازىلۋى¬مەن تىكەلەي بايلانىستا قاراستىرۋدى قاجەت ەتەدى. بۇگىنگى تەرمينجاسام تاسىلدەرىنىڭ وزىندىك ەرەك¬شەلىكتەرى بار ەكەندىگىنە قاراماستان، ول نەگىزىنەن قازاق ءتىلىنىڭ ءسوزجاسام تاسىلدەرىنىڭ قۇرامىنا ەنەدى.
احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ قازاق ءتىلىنىڭ ءسوزجاسام تاسىلدەرىن انىقتاۋمەن قاتار، ول تاسىلدەردى تەرمين جاساۋدا پايدالانۋدىڭ جارقىن ۇلگىسىن كورسەت¬كەندىگىن ونىڭ قالامىنان تۋىنداعان جۇزدەگەن تەرميندەرى دالەلدەيدى. ماسەلەن، عالىمنىڭ جۇرناق، جالعاۋ، بۋىن، شۋماق، تارماق، راي، مۇشە سياقتى تەر¬ميندەرى سەمانتيكالىق تاسىلمەن، جاقشا، سىزىقشا، كوسەمشە، ەسىمشە، دايەكشى، بۋىنشى، باستاۋىش، بايانداۋىش، انىقتاۋىش، پىسىقتاۋىش، تولىقتاۋىش، اۋرەلەنىس، كۇلىس، الەكتەنىس، الىپتەمە، زاۋىقتاما، مازمۇنداما، ەرمەكتەمە، قورىتپا، ۇسىنبا، سۇقتانىس، ازاپتانىس، جالعاۋلىق، ەسىمدىك ءتارىزدى كوپتەگەن تەرميندەرى مورفولوگيالىق تاسىلمەن، ال داۋىسسىز دىبىس، داۋىستى دىبىس، قاتاڭ دىبىس، ۇياڭ دىبىس، ءتۇبىر ءسوز، تۋىندى ءسوز، قوس ءسوز، قاراتپا ءسوز، قىستىرما ءسوز، مەزگىل پىسىقتاۋىش، مەكەن پىسىقتاۋىش، سىن پىسىقتاۋىش، تۇرلاۋلى مۇشە، تۇرلاۋسىز مۇشە، سالالاس سويلەم، ساباقتاس سويلەم، جالاڭ سويلەم سىندى تەرميندەر توبى سينتاكسيستىك تاسىلمەن جاسالعان.
كەزىندە احمەت بايتۇرسىنۇلى “ۇلتشىلدىق”، “پۋريستىك” باعىت ۇستادى دەپ، ول جاساعان تەرمين¬دەردىڭ ءبىرازى قولدانىستان شەتتەتىلگەنى بەلگىلى. سوعان قاراماستان، احاڭ ەڭبەگىنىڭ  كوپشىلىگى ءوزىنىڭ ومىرشەڭدىگىن تانىتىپ كەلەدى. ال ارنايى شەتتەتىل¬گەن تەرميندەردىڭ اراسىندا بۇگىندە قايتادان قاجە¬تىمىزگە جارايتىندارى دا از ەمەس. سونداي-اق ونىڭ قالامىنان تۋىنداعان تەرميندەر اراسىندا اۆتورى ءوزى ەكەندىگى ۇمىتىلىپ كەتكەندەرى دە بار. ۇلى تۇلعانىڭ تەرمين جاساۋدا ۇستانعان باعىتى مەن ونىڭ قالامىنان تۋعان باسى اشىق تەرميندەرى-اق احاڭ¬نىڭ قازاق تەرمينولوگياسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى جانە عاسىر باسىنداعى بۇكىل عىلىمي وي-سانانىڭ قالىپتاسۋىنا ىقپال ەتە بىلگەن جان ەكەنىن ءدا¬لەلدەيدى.
بەسىنشىدەن، احمەت بايتۇرسىنۇلى جەكەلەگەن عى¬لىم سالالارىنىڭ عانا ەمەس، بۇكىل قازاق تەرمي¬نولوگياسىنىڭ قالىپتاسۋىنا تىكەلەي اسەر ەتكەن ايرىقشا تۇلعا. عالىمنىڭ تەرمينجاسام تاسىلدەرىن كورسەتىپ، ولاردى پايدالانا وتىرىپ، ءتىل ءبىلىمى، ادەبيەت عىلىمدارىنىڭ تەرمينولوگياسىن، وزگە ارناۋلى سالالارعا قاتىستى تەرميندەر جاساۋى – عاسىر باسىنداعى وزگە عىلىم سالالارى بويىنشا وقۋلىق¬تار مەن ءتۇرلى عىلىمي ەڭبەكتەر جازعان اۆتورلارعا تاپتىرمايتىن ۇلگى بولدى. احاڭنان كەيىن ءار ءتۇرلى عىلىم سالالارى بويىنشا ەڭبەكتەر جازعان قازاق زيالىلارىنىڭ جاساعان تەرميندەرى وعان ايقىن دالەل بولا الادى. مىسالى، احمەت بايتۇرسىنۇلى¬نىڭ 1914, 1915 جىلدارى جانە ودان كەيىن بىرنەشە دۇركىن قايتا باسىلعان ء“تىل – قۇرال” ەڭبەگىندە -ءۋىش/ۋىش، -شا/شە، -لىق/-لىك جۇرناقتارى ارقىلى جاسالعان سىزىقشا، ەسىمشە، كوسەمشە، باستاۋىش، بايانداۋىش، سۇراۋلىق تەرميندەرىنىڭ ۇلگىسى 1927 جىلى ماسكەۋدە باسىلعان ج.كۇدەريننىڭ ء“وسىم¬دىكتانۋ” وقۋلىعىندا ساباقشا، تۇقىمشا، قايىقشا، قاپتاۋىش، انالىق، ال ە.ومارۇلىنىڭ 1928 جىلى قىزىلوردادا جارىق كورگەن “پىشىندەمەسىندە” (گەومەتريا) تىكشە، قيىقشا، ولشەۋىش، ولشەمدىك تۇرىندە جالعاسىن تاپقانىن كورۋگە بولادى. وسى دەرەكتەردىڭ ءوزى عالىمنىڭ ءتىل ءبىلىمپازى رەتىندە قازاق تىلىندە تەرمين جاساۋدىڭ ۇلگىسىن كورسەتە وتىرىپ، عاسىر باسىنداعى تەرمين جاساۋ ىسىنە تىكەلەي ىقپال ەتكەن زور تۇلعا ەكەنىن انىق اڭعارتادى.
التىنشىدان، احمەت بايتۇرسىنۇلى XX عاسىردىڭ باسىنداعى قازاق تەرمينولوگياسىن قالىپتاس¬تىرۋ مەن دامىتۋدىڭ باعىت-باعدارىن ايقىنداۋشى.
ەڭبەكشى قازاق” گازەتىنىڭ 1926 جىلعى 12 تامىز¬داعى سانىندا جاريالانعان “قازاقستان وقۋ كەمە¬سەريەتىنىڭ ورىنباسارى جولدىبايۇلى مولداعا¬ليمەن اڭگىمە” دەپ بەرىلگەن “قازاق ءتىلىن بايىتامىز” اتتى شاعىن سۇحباتتا سول كەزەڭدە تەرمين جاساۋمەن كىمدەر اينالىسقاندىعى جانە وزگە تىلدەردەن تەرمين قابىلداۋدا قانداي قاعيدات باسشىلىققا الىن¬عاندىعى، وسى ءىستى جۇزەگە اسىرۋداعى احاڭنىڭ ءرولى اتاپ كورسەتىلەدى. “1922 جىلى قازاقستاندا جات سوزدەردى، ءپان اتاۋلارىن قازاقشىلاندىراتىن كەمەسيە قۇرىلعان. كەمەسيەنىڭ قۇرىلعاننان بەرگى جۇمىسى از ەمەس. مىڭ-مىڭداعان سوزدەر قازاق تىلىنە اۋدارىلىپ، ءيا قازاق تىلىنە ۇيلەستىرىلىپ، قازاق ءتىلى بايىتىلدى. كەمەسيەدە قازاق تىلىنە جەتىك 5-6 قازاق قىزمەتكەرلەرى جۇمىس ىستەيدى. ونىڭ ۇستىنە كە¬مەسيەنىڭ جۇمىسىنا ءتۇرلى ءبىلىمنىڭ باسىن ۇستاعان ماماندار قاتىستىرىلادى. كەمەسيەنىڭ اعاسى قازاق ەلىنىڭ اسىرەسە ءتىل زاڭىنا جەتىك وقىمىستى دانىش¬پانى بايتۇرسىنۇلى اقىمەت. كەمەسيەنىڭ نەگىزگى ماقساتى – قازاق ءتىلىن ونەر-بىلىمگە بەيىم مادەنيەتتى ءتىل قىلۋ”.
بارلىعى 5-6 ادامنان تۇراتىن كوميسسيا ۇلكەن ىسكە مۇرىندىق بولىپ، كوپ ءىس تىندىرا ءبىلدى. وقۋ كوميسسارياتىنىڭ ورىنباسارى اتاپ كورسەتكەنىندەي سول جىلداردا قازاق ءتىلى،  ونىڭ تەرمينولوگيالىق قورى بايىدى، عىلىم ۇلت تىلىندە سويلەي باستادى. قازاق ءتىلى تەرمين شىعارماشىلىعىندا پايدالا¬نىلىپ، تەرمينجاسام تاجىريبەسى، ءداستۇرى قالىپتاسا باستادى. الاش ارىسى احاڭ توراعالىق ەتكەن وسى كوميسسيا قازاق ءتىلىنىڭ تەرمينولوگيالىق قورىن قالىپتاستىرۋدىڭ نەگىزىن سالدى، ىرگەتاسىن قالادى. بۇل ءىستىڭ ىلگەرى باسۋىنا كورنەكتى كوشباسشى، ءتىل، تەرمينولوگيا جايىن تەرەڭ بىلەتىن ءىرى ءتىلشى عالىم، تاريحي تۇلعا ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ جەكە ۇلەسىنىڭ زور بولعانىن ايرىقشا اتاپ ايتقان ابزال.
“كەمەسيەنىڭ نەگىزگى ماقساتى – قازاق ءتىلىن ونەر-بىلىمگە بەيىم مادەنيەتتى ءتىل   قىلۋ”دەگەنىنە كەلسەك، احاڭ باسقارعان كوميسسيا ماقساتىنا ادال بولىپ قانا قويعان جوق، قازاق ءتىلىن ءبىلىم-عىلىم ءتىلى ەتۋ جولىندا قىرۋار ءىس تىندىردى. “بايتۇرسىنۇلى كەزەڭىندە” قازاق تىلىندە جازىلعان كوپتەگەن وقۋلىق¬تار مەن، وقۋ قۇرالدارى، سوزدىكتەر سونىڭ دالەلى بولا الادى. ونىڭ ءبارى ازعانتاي عانا قازاق زيالى¬لارىنىڭ اتقارعان ۇلكەن ءىسى، سولاردىڭ قاجىرلى ەڭبەگىنىڭ، ماقساتتى جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسى. 1924 جىلعى ماۋسىم ايىندا ورىنبوردا “قازاق عىلىمي قىزمەتكەرلەرىنىڭ 1-سەزى” بولىپ، وندا ە.ومارۇلى بايانداماسىنا نەگىزدەلگەن تەرمينولوگيانى قا¬لىپ¬¬تاستىرۋدىڭ قاعيداتتارى سەز قاۋلىسىمەن رەسمي بەكىتىلدى. اراعا ەكى جىلداي ۋاقىت سالىپ، 1926 جىلى باكۋدە وتكەن “تۇركولوگتاردىڭ بۇكىل¬وداقتىق ءبىرىن¬شى قۇرىلتايىندا” تەرمينولوگيا جونىندە جاساعان بايانداماسىندا ا.بايتۇرسىنۇلى قاتىناسۋشى¬لارعا وسى قاعيداتتاردى تانىستىرا وتىرىپ، وزگە تۇركىلەرگە دە عىلىمي تەرمينو¬لو¬گيانى قالىپتاس¬تىرۋدا قازاق ءبىلىمپازدارى جا¬ساعان وسى قاعيداتتاردى باسشىلىققا الۋدى ۇسىن¬دى. ونىڭ ۇسىنىس¬تارى عالىمدار تاراپىنان قولداۋ تاۋىپ، قۇرىلتاي قارارىنا ەندى.
سونىمەن جەتىنشىدەن، احاڭ قازاق وقىعاندارى جاساپ، رەسمي بەكىتكەن تەرمينولوگيا قاعيداتتا¬رىن بۇكىل تۇركى حالىقتارىنا ۇسىنا وتىرىپ، ءتۇبى ءبىر تۋىستاس تىلدەردىڭ تەرمينولوگيالىق قورىنىڭ ورتاقتىق سيپاتىن ارتتىرۋدى كوزدەگەن كەڭ تىنىستى تۇركولوگ عالىم.
“احمەت بايتۇرسىنۇلى جاساعان تەرميندەردىڭ ءومىر¬شەڭدىك تانىتۋىنىڭ سىرى نەدە؟” دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەسەك، ول ەڭ الدىمەن ۇعىمعا اتاۋ بەرۋگە ۇلتتىق تانىم تۇرعىسىنان كەلگەن. سوندىقتان ونى قازاق قاۋىمى العاشقىدا ازداپ جاتسىنعانمەن، تەز قابىلداپ ساناسىنا سىڭىرە العان. ەكىنشىدەن، سول كەزدەگى احاڭنىڭ زيالىلار اراسىن¬داعى زور بەدەلى مەن ءتىل سالاسىنداعى بىرەگەي ءىرى وقىمىستى رەتىندە مويىندالۋى دا ونىڭ جاساعان تەرميندەرىنىڭ شى¬عارماشىل قاۋىم تاراپىنان تالقىسىز قابىلدا¬نۋىنا سەبەپ بولدى. ونىمەن يىقتاس تۇرىپ، وي جارىستىرىپ، پىكىر تالاستىرىپ، ءوز تەرميندەرىن ۇسىنا قوياتىن ءتىل ماماندارى قالىپتاسا قويماپ ەدى. ونىڭ ماڭايىنداعى ءتىل ماسەلەلەرىنە جەتىك دەگەن ە.ومارۇلى، ح.دوسمۇ¬حامەدۇلى، ن.تورەقۇلۇلى سىندى الاش ارىستارىنىڭ دا عالىم پىكىرىنە قۇرمەتپەن قاراعانى بايقالادى.
احاڭ ەڭبەگىنىڭ ومىرشەڭدىگىن كورنەكتى ءتىلشى عالىم ماۋلەن بالاقاەۆ جاقسى ايتقان. ماكەڭنىڭ مىسالى مىنا تومەندەگى پىكىرىندە شىندىق بار. ول بىلاي دەپ جازادى: ء“تىل — قۇرال” كەزىندە “الاشورداشىلاردىڭ، ۇلتشىلداردىڭ” كىتابى بولعاندىقتان، ونى پايدا¬لانۋعا تىيىم سالىنسا، جاڭا گرامماتيكا اۆتورى دا “حالىق جاۋى” اتانىپ، كىتابى قولدانۋدان قا¬لىپ قويدى. ەندى قايتۋ كەرەك؟ ءتىرى قالعاندارىمىز مەكتەپتەردى وقۋلىق¬تارمەن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن ەڭبەكتەنگەندە، الدىمەن گرامماتيكالىق اتاۋلار¬دى قالاي اتايمىز دەگەن پروبلەما تۋدى. ءبىز بۇرىن¬نان ۇيرەنشىكتى بولعان احمەت تەرميندەرىن قازاق ءتىلىنىڭ، قازاقشا ايتىلعان بۇرىنعى سوزدەرى دەپ تانىپ، سولاي اتاي بەردىك. سەبەبى، باسقاشا جازۋ مۇمكىن ەمەس، ادەبي نورماعا اينالىپ، قالىپتاسىپ كەتكەن ەدى. احمەت بايتۇرسىنوۆ شىعارعان تەرميندەر ەكەنىن بىلسەك تە، قازاق ءتىلىنىڭ ءسوز بايلىعى دەپ تانىعانبىز”.
ء“تىلدىڭ مىندەتى – اقىلدىڭ اڭداۋىن اڭداعا¬نىنشا، قيالدىڭ مەڭزەۋىن مەڭزەگەنىنشە، كوڭىلدىڭ ءتۇيۋىن تۇيگەنىنشە ايتۋعا جاراۋ. مۇنىڭ بارىنە جۇمساي بىلەتىن ادامى تابىلسا، ءتىل شاما قادى¬رىنشا جارايدى. بىراق ءتىلدى جۇمساي بىلەتىن ادام تابىلۋى قيىن... سوندىقتان سوزدەن جاساپ ءسوز شىعارۋ دەگەن اركىمنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيدى جانە شىعارعانداردىڭ دا سوزدەرى ءبارى بىردەي جاقسى بولا بەرمەيدى”، – دەپ ءتىلدىڭ مىندەتىن تەرەڭ ءتۇسىنىپ، ونى تەرمين شىعارماشىلىعىندا اسقان شەبەرلىكپەن، ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكپەن جۇمساي بىلگەن ۇلى تۇلعانىڭ قازاقتىڭ عىلىمي تەرمينولوگياسىن قالىپتاستىرۋداعى ەڭبەگى ۇشان-تەڭىز.
ورىستىڭ عىلىم ءتىلىنىڭ دامۋ تاريحىن زەرتتەۋشى عالىمدار ءبىراۋىزدان ەنتسيكلوپەديست-عالىم م.ۆ.لومونوسوۆتى “ورىس عىلىمي تەرمي¬نولوگياسىنىڭ اتاسى” دەيتىن بولسا، قازاقستان عى¬لىمىنىڭ تاريحىنداعى ونداي ورىندى ۇلتى¬مىزدىڭ باعىنا تۋعان پەرزەنتى، الاشتىڭ اياۋلى ۇلى، اسا كورنەكتى ءتىلشى عالىم احمەت بايتۇر¬سىنۇلى يەلەنىپ تۇر.

شەرۋباي قۇرمانبايۇلى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور. استانا
«ەگەمەن قازاقستان» گازەتى