باس-اياعى ءۇش بەتتىك (م.مىرزاحمەتۇلى، "تۇركىستان-تاراز اراسى". استانا، 2002 ج. 359-361-بەتتەر) پىكىرىندە بەلگىلى ادەبيەتشى عالىم تۇرسىنبەك كاكىشەۆ م.مىرزاح­مەت­ۇلىن "قازاق ءۇشىن، ەل ءۇشىن جانى اۋىرا­تىن قايراتكەر" دەپ باعالاي كەلىپ: "اباي­دىڭ دىنشىلدىگىن، ۇلى ويشىلدىڭ شى­عىس­پەن بايلانىسىن مەكەمتاستان ارتىق زەرت­تەگەن ەشكىم بولعان جوق. ويتكەنى، ونىڭ دىنشىلدىگى دە، شىعىس عۇلامالارىنىڭ جا­ساپ كەتكەن ەڭبەكتەرىن زەرتتەۋى دە كوبى­مىزدەن كوش ىلگەرى", دەپ عالىم ەڭبەگىنىڭ وزگەلەردەن ارتىقشىلىعىن اعىنان جارىلا اتاپ وتەدى.

بۇدان ەرتەرەك (1989 ج.) اكادەميك زاكي احمەتوۆ "حاۋاس", "جاۋانمارتلىك", "يمانگۇل" (بۇل ۇعىمدار م.مىرزاحمەت­ۇلى­نىڭ زەرتتەۋلەرىنەن كەيىن عانا قازاقتىڭ عىلىمي ورتاسىنا بەلگىلى بولعان - ە.ءا.) تۋرالى ايتا بەرەتىن م.مىرزاح­مەت­ۇلىن "قيسىق جىگىت" دەپ ويلاعانىن، ءبىر­اق ونىڭ ايتقاندارىنىڭ ءبارى اقيقات بو­لىپ شىققاندىعىن، سوندىقتان دا عى­لىمعا وسىنداي ازاماتتىق پوزيتسياسى بەرىك عالىمدار كەرەك ەكەنىن مويىنداعان ەدى.

بۇل كۇندە ءبىر نارسەنىڭ باسى اشىق. م.مىرزاحمەتۇلى ابايتانۋعا ەرەسەك ەڭبەك سىڭىرگەن عالىم. ونىڭ بۇل سالاداعى ەڭبەگى ەسكەرۋسىز قالعان جوق، مەملەكەتتىك سىي­لىققا يە بولدى. سونىمەن بىرگە عالىمنىڭ كوپتەگەن زەرتتەۋلەرى ءيسى تۇركى ءتىلدى عىلىمي ورتاعا جاقسى تانىس. ول - حالىقارالىق "تۇرىك دۇنيەسىنە قىزمەت" سىيلىعىن العان ساناۋلى قازاقتىڭ ءبىرى.

باس-اياعى ءۇش بەتتىك (م.مىرزاحمەتۇلى، "تۇركىستان-تاراز اراسى". استانا، 2002 ج. 359-361-بەتتەر) پىكىرىندە بەلگىلى ادەبيەتشى عالىم تۇرسىنبەك كاكىشەۆ م.مىرزاح­مەت­ۇلىن "قازاق ءۇشىن، ەل ءۇشىن جانى اۋىرا­تىن قايراتكەر" دەپ باعالاي كەلىپ: "اباي­دىڭ دىنشىلدىگىن، ۇلى ويشىلدىڭ شى­عىس­پەن بايلانىسىن مەكەمتاستان ارتىق زەرت­تەگەن ەشكىم بولعان جوق. ويتكەنى، ونىڭ دىنشىلدىگى دە، شىعىس عۇلامالارىنىڭ جا­ساپ كەتكەن ەڭبەكتەرىن زەرتتەۋى دە كوبى­مىزدەن كوش ىلگەرى", دەپ عالىم ەڭبەگىنىڭ وزگەلەردەن ارتىقشىلىعىن اعىنان جارىلا اتاپ وتەدى.

بۇدان ەرتەرەك (1989 ج.) اكادەميك زاكي احمەتوۆ "حاۋاس", "جاۋانمارتلىك", "يمانگۇل" (بۇل ۇعىمدار م.مىرزاحمەت­ۇلى­نىڭ زەرتتەۋلەرىنەن كەيىن عانا قازاقتىڭ عىلىمي ورتاسىنا بەلگىلى بولعان - ە.ءا.) تۋرالى ايتا بەرەتىن م.مىرزاح­مەت­ۇلىن "قيسىق جىگىت" دەپ ويلاعانىن، ءبىر­اق ونىڭ ايتقاندارىنىڭ ءبارى اقيقات بو­لىپ شىققاندىعىن، سوندىقتان دا عى­لىمعا وسىنداي ازاماتتىق پوزيتسياسى بەرىك عالىمدار كەرەك ەكەنىن مويىنداعان ەدى.

بۇل كۇندە ءبىر نارسەنىڭ باسى اشىق. م.مىرزاحمەتۇلى ابايتانۋعا ەرەسەك ەڭبەك سىڭىرگەن عالىم. ونىڭ بۇل سالاداعى ەڭبەگى ەسكەرۋسىز قالعان جوق، مەملەكەتتىك سىي­لىققا يە بولدى. سونىمەن بىرگە عالىمنىڭ كوپتەگەن زەرتتەۋلەرى ءيسى تۇركى ءتىلدى عىلىمي ورتاعا جاقسى تانىس. ول - حالىقارالىق "تۇرىك دۇنيەسىنە قىزمەت" سىيلىعىن العان ساناۋلى قازاقتىڭ ءبىرى.

عالىمنىڭ ءبىرسىپىرا كىتاپتارى ورىس ءتىلىن­دە جارىق كورگەن. سول ارقىلى كوپتە­گەن ەلدەردىڭ عالىمدارى ونىڭ اباي جانە اۋەزوۆ تۋرالى زەرتتەۋلەرىمەن تانىسقانى اقيقات.

جالپى، م.مىرزاحمەتۇلىنىڭ زەرت­تەۋ­لەرى مەن ماقالالارى سوناۋ كەڭەستىك كەزەڭنىڭ وزىندە دە عىلىمي ورتانى، ادەبي جۇرتشىلىقتى، وقۋ ورىندارىنىڭ ۇستاز­دارى مەن شاكىرتتەرىن بەي-جاي قالدىرىپ كورگەن ەمەس. ابىز اقىنىمىز ءابدىلدا تاجىباەۆتان باستاپ، م.مىرزاحمەتۇلىنىڭ ەڭبەكتەرىنە سۇيسىنە پىكىر بىلدىرگەندەر مەن ماقالا، زەرتتەۋ، ولەڭ ارناعانداردىڭ جالپى سانى 700-دەي ەكەن.

بۇل كۇندە عالىم الىمعازى داۋلەتحان قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمىندا مەكەم­تاس­تانۋ دەگەن جاڭا ءبىر سالا اشاتىن ۋاقىت جەتتى دەپ ماسەلە كوتەرىپ ءجۇر. بۇل، ەڭ الدىمەن، ابايتانۋ مەن مۇحتارتانۋدى ودان ءارى جەمىستى جۇرگىزۋ ءۇشىن كەرەك ەكەن. نەگە؟ ويتكەنى، ابايتانۋعا م.مىرزاح­مەت­ۇلىنىڭ ءوزى اۋەزوۆتانۋ ارقىلى كەل­گەن. ول عىلىم اكادەمياسىندا ابايتانۋ ءبولىمىن اشىپ، باسقارعانعا دەيىن ۇزاق جىل "م.اۋەزوۆ مۋزەي-ۇيىندە" عىلىمي قىز­مەتكەر بولىپ، "ارحيۆ كەمىرگەن". جازۋشى­نىڭ قولجاز­بالارىن ءسۇزىپ، اباي تۋرالى ءار­كەزدە، ءار قيلى جاعدايدا جازىپ، رەتكە كەل­تىرمەي، جارىققا شىعارماي تەزيس تۇرىندە قالدىرعان جازبالارىنىڭ ءبىرسىپىراسىن ل.اۋەزوۆامەن بىرگە كىتاپ ەتىپ جاريالادى دا.

اباي مەن اۋەزوۆ عالىمعا مىنانى ۇقتىرعان. ۇلى ادام وزىنە دەيىنگى ۇلى­لار­دىڭ ەڭبەگىن بويىنا ءسىڭىرىپ بارىپ ۇلى بولادى ەكەن. ەندەشە، ابايدى دا، اۋەزوۆتى دە اشۋ ءۇشىن ولار بويىنا سىڭىرگەن ۇلى­لار­دى بىلمەك كەرەك. ول وسىلاي اۋەزوۆ ارقى­لى ابايعا، ودان ءارى شىعىستىڭ، ونىڭ ءىشىن­دە تۇرىك، اراب، پارسى الەمىنىڭ ۇلى عۇلامالارىن تانۋعا قۇلاش ۇرادى. بۇگىنگە دەيىن 45 كىتاپ، 700-دەي ماقالا جاريالاعان عالىمنىڭ زەرتتەۋ كوكجيەگىنىڭ بارعان سايىن كەڭىپ كەلە جاتقاندىعىنىڭ سىرى سوندا. اۋەزوۆ پەن اباي ونى الەمنىڭ نە ءبىر ويشىلدارىنىڭ ورىسىنە جەتەكتەپ كىرگىزدى. عالىم ءوزى كىرە الماعان ورىستەرگە بۇل كۇندە شاكىرتتەرىن باعىتتاۋدا.

ەندى وسى ايتىلعانداردى ناقتىلى مىسالدارمەن دالەلدەپ كورەلىك.

بىلەتىن، ادام بولاتىن بالانى ءبىر اۋىز سوزىنەن-اق تانيدى. باۋىرجان مومىشۇلى دا م.مىرزاحمەتۇلىنان ناعىز "ارحيۆ اقتارعىش" شىعاتىنىن بىرەر كۇن پىكىر­لەس­كەننەن بىلسە كەرەك. وزبەكستاندا وقىتۋشى بولىپ جۇرگەن جەرىنەن قازپي-ءدىڭ سول كەزدەگى رەكتورى مالىك عابدۋللينگە ايتىپ، اسپيرانتۋراعا العىزادى. اكادەميك قاجىم جۇماليەۆ وعان "اباي مۇرالارىنىڭ زەرتتەلۋ جايى" دەگەن تاقىرىپ ۇسىنادى.

مىنە، وسى جۇمىستىڭ ۇستىندە-اق ول ەڭ­بەكقور زەرتتەۋشى ەكەنىن تانىتادى. عاسىرعا جۋىق مەرزىمدە اباي تۋرالى قانداي ەڭبەك، قاي جەردە، قانداي باسىلىمدا، قاي كۇنى جارىق كوردى، ءتۇپ-تۇگەل تۇگەندەپ، تۇڭعىش رەت حرونولوگيالىق بيبليوگرافيالىق كورسەتكىش جاساپ جارىققا شىعاردى (1965 ج.). كەيىن ونى تاقىرىپقا ءبولىپ تە جاسايدى. ءسويتىپ، ول ەندىگى ابايتانۋشىلار مەن جالپى زەرتتەۋ­شى­لەردىڭ جولىن اشىپ، جۇمىسىن جەڭىلدەتىپ بەردى. سونىمەن بىرگە سول زەرتتەۋلەر ۇستىندە اباي اقيقاتىنا اپارار جول م.اۋەزوۆ ەڭبەكتەرى ەكەنىن دە ۇقتى.

بىرنەشە جىلدان كەيىن وعان ۇلى جازۋشى­نىڭ جاريالانباعان جازبالارىنا جاقىن­داۋ­دىڭ ءساتى ءتۇستى. اۋەزوۆ مۋزەي-ءۇيى اشىلعاندا ءلايلا مۇحتارقىزى ىرىكتەگەن عىلىمي قىز­مەتكەردىڭ ءبىرى - م.مىرزاحمەتۇلى بولدى. ءسويتىپ، ول باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ ۇيىندە ءجۇرىپ، كانديداتتىق جۇمىسىن جازعان بولسا، ەندى اۋەزوۆتىڭ مۋزەي-ۇيىندە دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىن دايارلادى. "مۇحتار اۋەزوۆ جانە ابايتانۋ پروبلەمالارى" اتتى مونو­گرا­فياسىن ءلايلا مۇحتارقىزىنىڭ كومەگىمەن جارىققا شىعاردى. م.مىرزاحمەتۇلى وسىلاي ۇلىلاردىڭ نازارىنا تۇسكەن، ولاردىڭ وتباسى­مەن ەتەنە ارالاسىپ، ءتالىم-تاربيەسىن كورگەن عالىم.

جاس عالىمدى قيىنعا سالا وتىرىپ، قول­تىعىنان دەمەگەن حالقىمىزدىڭ اياۋلى ازا­مات­تارىنىڭ ءۇمىتى اقتالدى. م.مىرزاحمەتۇلى وكتەم ساياساتتىڭ، وتكىنشى يدەولوگيانىڭ قيعاشتىعىنا قاراماستان، اباي تۋرالى قالىپتاسقان تۇسىنىكتى تۇزەتتى. ابايدى اباي ەتكەن تەك ورىس مادەنيەتى ەمەس، ەڭ الدىمەن يسلامدىق قازاق پەن شىعىس مادەنيەتى ەكەنىن، باتىسقا سودان كەيىن بارىپ بەت بۇرعانىن دالەلدەپ بەردى.

ماسەلەن، اباي ولەڭدەرى مەن قاراسوز­دەرىن­دە اراب، پارسى سوزدەرى كوپ. بىراق بۇل ارابشا-قازاقشا سوزدىكتەن قاراي سالىپ، اۋدارۋمەن شەكتەلە قوياتىن سوزدەر ەمەس ەكەن  (مۇتاكالينمين، مانتيكين، ت.ب. ). بۇلار يسلام فيلوسوفياسىنداعى ءبۇتىن ءبىر اعىمدار بولىپ شىقتى. ەندى ابايدى ءبىلۋ ءۇشىن سول اعىم­دار­دى بىلمەك كەرەك. اباي زامانىندا قازاق دالاسىنا ەركىن جەتكەن ونداي ادەبيەتتەر كەڭەستىك كەزەڭدە ساپ تىيىلعان. مۇسىلمان مەدرەسەسىندە وقىعان ابايدىڭ كەز كەلگەن زامانداسى تۇسىنەتىن ۇعىمداردى كەڭەستىك قازاقستاننىڭ اكادەميگى دە تۇسىنە المايتىن بولعان. ويتكەنى، ول شىعىستىق يسلام فيلو­سو­فياسىنان حابارسىز، اراب، پارسى تىلدەرىن بىلمەيدى. ال، اباي ورىس ءتىلىن عانا ەمەس، اراب، پارسى تىلدەرىن دە بىلگەن. ءسويتىپ، ءۇش قايناردان (قازاق، شىعىس، باتىس مادەنيەتى) سۋسىنداپ، ءىس جۇزىندە بۇكىل الەمدىك وي-سانانىڭ جە­تىس­تىگىن بويىنا سىڭىرگەن دەسەك، ابايدىڭ فيلو­سو­فيالىق كوزقاراستارىنىڭ قالىپتاسۋىندا ەڭ ال­دى­مەن يسلامدىق فيلوسو­فيانىڭ اسەرى مول ەكەن.

مەكەمتاس مىرزاحمەت­ۇلى بارلىق كونە، قازىرگى تۇرىك جانە سلاۆيان ءتىل­دە­رىن­دەگى يسلام فيلوسو­فيا­سىنا قاتىستى ادەبيەت­تەر­دى اقتارىپ، وسىنداي قو­رى­تىندىعا كەلدى. ول قو­رىتىندىسىن كەزىندە اباي پايدالانعان ادەبيەتتەردى ناقتى انىقتاۋ ارقىلى دالەلدەدى.

سونىمەن قازىرگى قا­زاق­تار اباي دۇنيەتانى­مى­نىڭ قاينارى يسلام فيلوسوفياسىنداعى حاۋاس (ابايدا ءۇش ءتۇرلى ماعى­نا­دا قولدانىلادى: ءبىرىنشىسى - ادامنىڭ سىرتقى بەس، ىشكى بەس سەزىمدەرى، ەكىن­شىسى - اللانىڭ ون سي­پا­تى; ءۇشىنشىسى - اللا تا­عالا ماعىناسىندا), يما­ني­گۇل ء(ۇش ءسۇيۋ: اللانى، ادامزاتتى جانە ادىلەتتى ءسۇيۋ), جاۋانمارتلىك (ىزگى­لىكتى ءۇش قاسيەت: اقىل، راحىم، ادىلەت) تانىمدارى ەكەنىن ءبىلدى. جالپى م.مىرزاحمەتۇلى زەرتتەۋ­لەرىنەن كەيىن اباي شىعارمالارىنداعى سانى 180-دەي ۇعىمدار مەن تەرميندەردىڭ استارى اشىلىپ، عىلىمي اينالىمعا ءتۇستى.

م.مىرزاحمەتۇلىنىڭ زەرتتەۋلەرى بىزگە تاعى مىنانى ايتتى. سوناۋ ءال-فارابي زامانىنان بەرى يسلامدىق ىزگىلىك فيلوسو­فياسىنىڭ ەڭ ءپىسىپ-جەتىلگەن جەرى تۇركىلەر مەكەنى ەكەن. ءال-فارابي بابامىز "ىزگى قالا تۇرعىندارى تۋرالى" تراكتاتىن جازىپ (باتىستىڭ سوتسيال-ۋتوپيستەرىنەن بىرنەشە عاسىر بۇرىن), ىزگى قوعامنىڭ ۇلگىسىن بەرسە، ءجۇسىپ بالاساعۇن بابامىز "قۇتتى بىلىگىندە" ادىلەتتى، ىزگى ەل بيلەۋشىسىنىڭ كوركەم بەينەسىن جاساپتى، ال قوجا احمەت ياساۋي بابامىز حال ءىلىمى ارقىلى ادام جانىنا تەرەڭدەپ بويلاپتى. ابايدىڭ تولىق ادام تۋرالى ءىلىمى سولاردىڭ زاڭدى جالعاسى ەكەن. جالعاسى بولعاندا، اباي جاساعان ۇلگىنىڭ اركىم-اق سونداي بولسام ەكەن دەپ ۇمتىلىپ، ۇستانۋعا بولاتىن پراكتيكالىق ءمانى زور ەكەن.

م.مىرزاحمەتۇلى ەڭبەكتەرىنىڭ اكتۋال­دى­لىعى، ونىڭ حالقىمىزعا قاجەتتىگى قازىر وتە-موتە كورىنىپ تۇر. ويتكەنى، بۇگىندە ءبىزدىڭ قوعامىمىزدا ءتۇرلى ءدىني اعىمدار ويقاستاپ ءجۇر. ولاردىڭ بۇلايشا باسىنۋىنىڭ باستى سەبەبى - ءبىزدىڭ ءدىندى، سونىمەن بىرگە ۇلتتىق تامىرىمىزدى السىرەتىپ العانىمىزدان. ونىڭ ۇستىنە وتارلىق يدەولوگيا قازاققا عاسىرلار بويى جاقسىنى جاتتان ىزدەۋ پسيحولوگياسىن ءسىڭىرىپ قويعان. ودان بۇقارا حالىق تۇگىلى، زيالىلارىمىزدىڭ ءوزى ارىلا الماي كەلە جاتىر. ايتپەسە، وزگەلەر قىزىعا قارايتىن بابالارىمىزدىڭ، ونىڭ ىشىندە ابايدىڭ تولىق ادام تۋرالى ىلىمدەرى ءيسى تۇرىك حالىقتارى مورالدىك كودەكسىنىڭ ىرگەتاسى بولا الاتىنىن م.مىرزاحمەتۇلى جازىپ جۇرگەلى قاشان.

عالىم انەبىر جىلدارى ەنتۋزياست جاس عالىمداردىڭ باسىن قوسىپ، اتا-بابامىزدىڭ ويما (سىنا) جازۋى نەگىزىندە قازىرگى تۇرىك حالىقتارىنىڭ ورتاق جازۋىن جاساۋعا دا ارەكەت ەتىپتى. وكىنىشكە قاراي، ءبىر قالادان ەكىنشى قالاعا كوشە بەرۋدىڭ كەسىرى وعان جۇمىسىن اياقتاۋعا مۇمكىندىك بەرمەگەن.

ەسەسىنە مەكەڭ ءبىرسىپىرا جاس عالىمدار­دىڭ كۇشىن جۇمىلدىرىپ، تۇڭعىش رەت تۇرىك حالىقتارى ادەبيەتىنىڭ وقۋلىعىن، حرەس­توماتياسىن، باعدارلاماسىن، ادەبيەتتەردىڭ بيبليوگرافيالىق كورسەتكىشتەرىن كەشەندى تۇردە جاساپ شىعاردى. وعان باسشىلىق جاساپ قانا وتىرماي، نەگىزگى تاراۋلارىن ءوزى جازدى. جۇمىس حالىقارالىق قازاق-تۇرىك ۋنيۆەرسي­تەتىنىڭ تاراز ينستيتۋىندا جۇزەگە اسىرىلدى. ءبىر كەزدە بولشەكتەپ بيلەۋ ساياساتىمەن جازۋلارى كۇشتەپ وزگەرتىلىپ، ءبىر-بىرىنەن الشاقتاپ كەتكەن ءتۇبى ءبىر تۇركى حالىقتارىن جاقىنداستىرۋدىڭ وسىنداي ءۇش امالىن ەگەمەندىكتىڭ ەلەڭ-الاڭىنان بەرى قاراستىرىپ كەلە جاتقان عالىمنىڭ حام-قاراكەتىنىڭ تەككە ەمەستىگىن ەلباسىمىزدىڭ ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىنىڭ جاڭا سيپاتتاعى وداعىن قۇرۋ تۋرالى يدەياسى كورسەتتى. ءسويتىپ، م.مىر­زاحمەتۇلى وسى ەڭبەكتەرىمەن ءوز حالقىنىڭ ءدىلىن، ءدىنىن، ءتىلىن نىعايتىپ، ءوز مەملەكەتى - قازاقستاننىڭ ىرگەتاسىن بەكەمدەي تۇسۋگە وراسان ۇلەس قوسىپ كەلەدى.

سونىمەن قاتار عالىم بۇرىندارى جاسال­عان قازاق ادەبيەتى تاريحىن قايتا جازۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيدى. ءوزى سوعان مۇرىندىق بولۋ ماقساتىمەن قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىن تاۋەلسىزدىك تۇرعىسىنان قايتا داۋىرلەپ شىقتى. ول قازاق ادەبيەتىنىڭ باستاۋى الىپ ەر توڭا تۋرالى جىردا جاتىر دەپ تۇجىرىمدايدى. مۇنى بۇدان 2700 جىل بۇرىن ءومىر سۇرگەن تۇران بيلەۋشىسى الىپ ەر توڭا تۋرالى ماحمۋد قاشقاري سوزدىگىندە بەرىلگەن جىر جولدارى مەن دۋلات، اباي ولەڭدەرىنىڭ كونە تۇركىلىك "كوگ" ۇيقاس ۇلگىسىمەن جازىلعاندىعى ارقىلى دالەلدەيدى.

ال ونىڭ شاكىرتتەرى سول داۋىرلەردىڭ ءبىرسىپىراسىنىڭ تاريحىن جازىپ بەرۋگە كىرىسىپ تە كەتتى. ءبىر قىزىعى، ولاردىڭ ءبىرازى جۇمىستارىن م.مىرزاحمەتۇلىنىڭ كەڭەسشىلىگىمەن فيلولوگيا عىلىمى بويىن­شا جالعاستىرۋعا كەلىسىم بەرگەن تاريحشى­لار. ماسەلەن، قىتايدا تۋىپ-وسكەن الىمعازى داۋلەتحان شىعىس تۇركىستان (قىتاي) قازاقتارى ادەبيەتىن، يراننان كەلگەن يسلام جەمەنەي م.حايدار دۋلاتتىڭ ادەبي مۇرالارىن، تۇركيادا ۇزاق جىل وقىعان فيلوسوفيا دوكتورى دارحان قىدىرالى تۇرىك حالىقتارى ادەبيەتىندەگى ءجاديديزمنىڭ بەينەلەنۋىن، تاعى ءبىر شاكىرتى ساتتار ومىرزاق قوقان حاندىعى تۇسىنداعى قازاق ادەبيەتىن دوكتورلىق جۇمىستارىنا ارقاۋ ەتىپ الدى. ال، ماقسات ءالىپحان ءجۇسىپ بالاساعۇننىڭ "قۇتتى بىلىگىندەگى" ىزگىلىك مۇراتتاردىڭ ابايدىڭ تولىق ادام تۋرالى يدەيالارىنا ۇلاسۋىن، يمامعازى نۇراح­مەتۇلى ساقتاردان ابىلاي حان كەزەڭىنە دەيىنگى قازاق ادەبيەتىن داۋىرلەۋدى كاندي­داتتىق جۇمىستارىنىڭ نەگىزى ەتتى.

راس، ازىرگە عالىمنىڭ ويلاعانىنىڭ ءبارى ىسكە اسىپ جاتقان جوق. دۋلاتتانۋ عى­لى­مي-زەرتتەۋ ورتالىعىن قۇرىپ، قازاقتىڭ تۇڭعىش تاريحشىسى ەڭبەكتەرىنىڭ سوزدىگىن، ودان ءارى ەنتسيكلوپەدياسىن جاساپ، عىلىمعا كۇڭگىرتتەۋ ءبىر ءداۋىردى اشىپ بەرۋ جونىندەگى ۇسىنىستارى ءبىلىم جانە عىلىم مينيستر­لىگى تاراپىنان قولداۋ تاپپادى. ول از دەسەڭىز، م.ح.دۋلاتي بابامىزدىڭ ەسىمىن ەنشىلەگەن ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ءوزى قارجىلان­دىرۋدى توقتاتىپ تاستادى.

بۇدان كەيىن عالىم جامبىل وبلىسىنا سەرىك ۇمبەتوۆ اكىم بولىپ تۇرعان تۇستا "باۋىرجانتانۋ" عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالى­عىن اشتى. باۋكەڭنەن وراسان زور ەپيس­تو­ليارلىق ارحيۆ قالعان. قازىر ونىڭ ءبارى جي­ناستىرىلىپ، ىرىكتەلۋدە. باۋكەڭ شىعارما­لارىنىڭ كەزىندە تسەنزۋرا وتكىزبەي قويعان جولدارى قالپىنا كەلتىرىلۋدە، بۇرىن-سوڭدى جازىلعان ەڭبەكتەرى ءتۇ­گەن­دەلۋدە. ورتالىق باۋكەڭنىڭ 100 جىل­دى­عىنا دەيىن 30 تومدىق شىعارمالار جينا­عىن جانە ەنتسيكلوپەدياسىن ازىرلەمەك.

م.مىرزاحمەتۇلىنىڭ عىلىمي ەڭبەك­تەرمەن قاتار ونىڭ قوعامدىق بەلسەندىلىگىن دە ايتقانىمىز ءجون.

ول سوناۋ 1980 جىلداردىڭ ورتاسىنان-اق قازاقستاننىڭ ازاتتىعىن الىپ، ىرگەتا­سىن بەكىتۋگە ۇلتتى باعىتتاعان قىرۋار ماقا­لا جازعانى ءوز الدىنا، سول سەكسەنىنشى جىلداردىڭ اياعىندا "قازاق قالاي ورىس­تاندىرىلدى؟" اتتى مونوگرافياسىن شى­عار­عان. ونوماستيكا، توپونوميكا، قازاق ءتىلى­نىڭ ءحالى، قازاقتاردىڭ تاعدىرى، فا­مي­لياسى، شوقىندىرىلۋى تاعى باسقا تولىپ جاتقان تاقىرىپتارعا دا قالام تەربەدى. ولاردى ەگەمەندىكپەن بىرگە ءورىپ شىققان جاڭا باسىلىمدار جارىسا جاريالاپ، جاتتى.

م.مىرزاحمەتۇلى ماقالالارىنىڭ ساناعا قونا كەتەتىندىگىنىڭ سىرى - ۇنەمى ناقتى، تىڭ دەرەكتەر ۇسىنىپ وتىراتىن­دى­عىندا. ول ءومىرىنىڭ كوپ بولىگىن ارحيۆ اق­تارۋمەن وتكىزگەن عالىم. سول ادەتىنەن كۇنى بۇگىنگە دەيىن تايعان ەمەس. دوستارىنىڭ جانە شىعىس تىلدەرىن جەتىك بىلەتىن شاكىرت­تەرىنىڭ كومەگىمەن تارازدا وتىرىپ-اق رەسەي، قىتاي، وزبەكستان ارحيۆتەرىنەن، پارسى تىلىندەگى تاريحي ادەبيەتتەردەن قازاق­قا، ودان ءارى تۇرىك الەمىنە قاتىستى دەرەك­تەردى الدىرىپ، قازاقشاعا اۋدارىپ باستىرۋدا. مۇنىڭ العاشقىسى م.حايدار دۋلاتتىڭ "تاريح-ي ءراشيديى" مەن پارسى دەرەكتەرى بويىنشا جازىلعان "كونە تاراز" كىتابى بولدى. كەزەك كۇتىپ جاتقان­دارىنىڭ ىشىنەن اسىرەسە، شايح قۇدايدات ءتارازيدىڭ ء(XىV-XV ع.ع.) كىتا­بىن ايرىقشا اتاپ وتپەسكە بولمايدى. عالىمنىڭ ايتۋىنشا، جارىققا شىققان سوڭ بۇل ەڭبەك ادەبيەت تەورياسىنىڭ الەمدە تۇڭعىش رەت تۇرىك توپىراعىندا تۋعاندىعىن دالەلدەمەك. ال ونىڭ اۆتورى تارازدىق بولعاندىعى ماقتانىش سەزىمىن تۋدىرۋمەن بىرگە جاڭا زەرتتەۋلەرگە جەتەلەيدى.

وسىلاي سان-سالالى ەڭبەك ەتىپ جاتقان عالىمنىڭ ءبىر-اق ماقساتى بار. ول - حالقىنىڭ ۇمىت بولعان ءوز جاقسىسىن وزىنە قايتارۋ ارقىلى الەمدىك دەڭگەيدەگى لايىقتى ورنىنا يە بولۋىنا ىقپال ەتۋ.

«ەگەمەن قازاقستان» گازەتى