قايرات جولدىبايۇلى. «جيھاد» پەن تەرروريزم جايلى نە بىلەمىز؟
«جيھاد» ءسوزى اراب تىلىندە بەلگىلى ءبىر ناتيجەگە، ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن ياكي ءبىر ءىستى ىستەۋ ءۇشىن بار قاجىر-قايراتىڭ مەن ىنتا-جىگەرىڭدى توگۋ، تىرىسۋ، كۇرەسۋ دەگەن سياقتى ماعىنالاردى بىلدىرەدى.
جيھاد ۇعىمىنىڭ اياسى وتە اۋقىمدى. بۇگىنگى تاڭدا تەرىس باعىتتاعى اقپارات سالدارىنان كوپتەگەن ادامدار جيھادتتى قارۋ الىپ سوعىسۋ دەپ بىرجاقتى تۇسىنەدى. ارينە، مۇنداي تۇسىنىك جيھادتىڭ ماعىناسىن شەكتەيدى. قۇراندا «جيھاد» ءسوزى 35 جەردە وتكەنىمەن ءتورت جەردە عانا تىكەلەي سوعىس ماعىناسىندا كەلگەن. قۇراندا سوعىس ۇعىمى «حارب»، «ءمۋحارابا»، «ماعراكا»، «قيتال» تەرميندەرىمەن بىلدىرىلگەن. بىراق، جيھاد ءسوزى سوعىستى دا قامتىعاندىقتان، كوپشىلىك جيھاد دەلىنگەن كەزدە تىكەلەي سوعىستى تۇسىنەدى.
جيھاد - ادامنىڭ اللا تاعالانى تانۋىنا كەدەرگى كەلتىرەتىن بارلىق توسقاۋىلداردى جويۋ. جاراتۋشى مەن ادامنىڭ اراسىنداعى بوگەتتەرگە ساۋاتسىزدىق، الەۋمەتتىك جاعدايدىڭ تومەندىگى، ەرىك-ويعا، ساناعا جاسالعان شەكتەۋلەر جاتادى. جيھاد وسى بوگەتتەردى جويۋ ءۇشىن جاسالاتىن بارلىق ءىس-شارا، كۇرەسكە ايتىلماق.
«جيھاد» ءسوزى اراب تىلىندە بەلگىلى ءبىر ناتيجەگە، ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن ياكي ءبىر ءىستى ىستەۋ ءۇشىن بار قاجىر-قايراتىڭ مەن ىنتا-جىگەرىڭدى توگۋ، تىرىسۋ، كۇرەسۋ دەگەن سياقتى ماعىنالاردى بىلدىرەدى.
جيھاد ۇعىمىنىڭ اياسى وتە اۋقىمدى. بۇگىنگى تاڭدا تەرىس باعىتتاعى اقپارات سالدارىنان كوپتەگەن ادامدار جيھادتتى قارۋ الىپ سوعىسۋ دەپ بىرجاقتى تۇسىنەدى. ارينە، مۇنداي تۇسىنىك جيھادتىڭ ماعىناسىن شەكتەيدى. قۇراندا «جيھاد» ءسوزى 35 جەردە وتكەنىمەن ءتورت جەردە عانا تىكەلەي سوعىس ماعىناسىندا كەلگەن. قۇراندا سوعىس ۇعىمى «حارب»، «ءمۋحارابا»، «ماعراكا»، «قيتال» تەرميندەرىمەن بىلدىرىلگەن. بىراق، جيھاد ءسوزى سوعىستى دا قامتىعاندىقتان، كوپشىلىك جيھاد دەلىنگەن كەزدە تىكەلەي سوعىستى تۇسىنەدى.
جيھاد - ادامنىڭ اللا تاعالانى تانۋىنا كەدەرگى كەلتىرەتىن بارلىق توسقاۋىلداردى جويۋ. جاراتۋشى مەن ادامنىڭ اراسىنداعى بوگەتتەرگە ساۋاتسىزدىق، الەۋمەتتىك جاعدايدىڭ تومەندىگى، ەرىك-ويعا، ساناعا جاسالعان شەكتەۋلەر جاتادى. جيھاد وسى بوگەتتەردى جويۋ ءۇشىن جاسالاتىن بارلىق ءىس-شارا، كۇرەسكە ايتىلماق.
اللا ريزالىعى ءۇشىن ىستەلگەن ءاربىر ءىس-قارەكەت «جيھاد» سانالادى. قانداي دا بولسىن قيىن جاعدايلارعا قاراماستان كۇن سايىن ۇزدىكسىز بەس ۋاقىت ناماز وقۋ، كەيدە مي قايناتار اپتاپ ىستىقتا ورازا ۇستاۋ، اللا تاعالانى وزگە جاندارعا ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن ىستەلگەن ءاربىر ءىس، قوعامداعى كەيبىر كەرىتارتپا كەلەڭسىزدىكتەردى* تۇزەتۋ ءۇشىن اتقارىلعان ۇلكەندى-كىشىلى بارلىق شارا يسلامداعى جيھاد ۇعىمىنىڭ اياسىنا كىرەدى.
جيھاد - ەڭ اۋەلى ءوزىڭدى تۇزەتۋ. ىشكى دۇنيەڭدى، جۇرەگىڭدى تازارتۋ. بولمىسىڭدى قىزعانشاقتىق، قاناعاتسىزدىق، سابىرسىزدىق، جالقاۋلىق، تاكاپپارلىق سەكىلدى كۇللى جامان قاسيەتتەردەن ارىلتىپ، ولاردىڭ ورنىن كوركەم قاسيەتتەرمەن تولتىرۋ. قىسقاسى، ناپسىڭمەن ءاردايىم ۇزدىكسىز كۇرەس. سەبەبى، اۋەلى ءوز باسىن تۇزەتە الماعان ادام، ءناپسىسىن جەڭىپ، كامىل ادام بولۋ جولىنا تۇسپەگەن جان وزگەنى قالاي تۇزەتىپ، تۋرا جولعا قالاي شاقىرماق.
سىرتقى كۇرەستەن بۇرىن ىشكى كۇرەستى قولعا الۋدىڭ ماڭىزدىلىعى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. سەبەبى، ادام وزىندە جوق نارسەنى باسقاعا قالاي بەرمەك؟ پايعامبارىمىز بىردە سوعىستان شارشاپ، شالدىعىپ كەلە جاتقان ساحابالارىنا «ءبىز قازىر كىشى جيھادتان ۇلكەن جيھادقا قايتتىق» دەگەن كەزدە، ساحابالارى: «ۋا، راسۋلۋللاھ، «ۇلكەن جيھاد» دەگەن نە؟»- دەپ، تاڭعالا ساۋال قويدى.
پايعامبارىمىز «ول - ءوز ناپسىڭمەن كۇرەس»،- دەپ جاۋاپ قايىردى. مىنە، كوردىڭىز بە؟ پايعامبارىمىز نەگە ساحابالارىنا الگىندەي جاۋاپ قايتاردى؟ ويتكەنى، ناپسىمەن كۇرەس قولعا قارۋ الىپ دۇشپاننان سوعىسقاننان دا قيىن. ولاي دەيتىنىمىز، سىرتقى دۇشپاننىڭ كىم ەكەنى، قايدا ەكەنى، قاشانعا دەيىن بولاتىندىعى بەلگىلى. سوندىقتان ونىمەن كۇرەسۋ وڭاي. ال، ءناپسىڭ بولسا، ولاي ەمەس. ول سەنىڭ ىشىڭدە. قاي جاقتان، قالاي كەلىپ ايلاسىن اسىراتىنى دا بەلگىسىز. ونىڭ دۇشپاندىعى بەلگىلى ءبىر ۋاقىتپەن شەكتەلمەيدى، ءاردايىم سەنىمەن بىرگە. مىنە، سوندىقتان پايعامبارىمىز سىرتقى دۇشپانمەن كۇرەستى «كىشى جيھادقا» جاتقىزسا، ناپسىمەن كۇرەستى «ۇلكەن جيھادقا» بالاعان.
پايعامبارىمىز باسقا ءبىر حاديسىندە: «ناعىز جيھاد جاساۋشى كىسى - ءوزىنىڭ ناپسىسىمەن كۇرەسۋشى» دەپ، ناپسىمەن كۇرەستىڭ ماڭىزدىلىعىن تاعى ءبىر رەت ايشىقتاي تۇسكەن.
جيھاد ۇعىمى ادامنان ادامعا، قوعامنان قوعامعا، جاعدايدان جاعدايعا قاراي تۇرلەنىپ وتىرادى. ءبىر دارىگەردىڭ ءوز سالاسىندا كاسىبي دەڭگەيگە قول جەتكىزۋ ءۇشىن تىنباي تالپىنۋى مەن ىزدەنۋى، ەكونوميكا مامانىنىڭ ەلدىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىنىڭ تۇزەلۋى ءۇشىن جۇمساعان قاجىر-قايراتى، مۇعالىمنىڭ ساۋاتتى تۇردە بالا وقىتۋى - مۇنىڭ ءبارى جيھادقا جاتادى. مۇسىلمانداردىڭ كەرەكتى قارجىنى تىرنەكتەپ جيناپ، وزدەرىنە مەشىت، مەدرەسە تۇرعىزۋى; جوق-جىتىكتەرگە كومەكتەسىپ، جەتىم-جەسىرلەرگە قارايلاسقان قالتالى ازاماتتاردىڭ ىستەرى دە حاق جولىنداعى كۇرەسكە - جيھادقا جاتادى.
پايعامبارىمىز ءبىر حاديسىندە: «جەسىرلەر مەن مىسكىندەر ءۇشىن جۇمىس ىستەۋشى كىسى اللا جولىندا جيھاد جاساۋشى ادامعا تەڭ»[1] دەيدى.
كەيدە ناعىز ءسوز ساپتايتىن ۇرىمتال تۇستا ءبىر عانا كەسىمدى ءسوز ايتۋ دا، ءسوزدىڭ كەرى اسەر ەتەتىن تۇسىندا سابىر ساقتاپ، ءتىلىڭدى تىستەۋ دە جيھادقا سانالادى. ءتىپتى، كەيدە قاجەتتىلىگىنە قاراي تەك قاباعىڭدى شىتۋ ياكي كۇلىمسىرەۋدىڭ دە جيھادقا سانالۋى عاجاپ ەمەس. قىسقاسى، ىستەلەتىن ءاربىر ءىستىڭ حاقتىڭ ريزاشىلىعىنا قاراي رەتتەلۋى «جيھاد» دەلىنەدى.
جيھاد ءماجبۇر جاعدايدا قارۋمەن دە بولادى. بارلىق ديپلوماتيالىق بايلانىستار ناتيجەسىز اياقتالىپ، كەلىسسوزدەردەن تولىقتاي ءۇمىت ۇزىلگەن شاقتا وتاندى قورعاۋ ءۇشىن قولعا قارۋ الىپ جيھاد جاساۋعا رۇقسات.
پايعامبارىمىزدىڭ داۋىرىندەگى جيھادقا، ياعني مۇسىلمانداردىڭ حاق جولىنداعى كۇرەستەرىنە نازار اۋدارساق، جوعارىدا ايتىلعان جيھادتىڭ بارلىق تۇرىنە كۋا بولامىز.
حازىرەتى مۇحاممەد (س.ا.ۋ.) پايعامبارلىعىنىڭ العاشقى ءۇش جىلىندا يسلامدى جاسىرىن ناسيحاتتادى. مۇسىلمانداردىڭ بۇل كەزەڭدەگى جيھادتارى دۇشپانداردىڭ كوزىنە تۇسپەستەن، پايعامبارىمىزبەن جاسىرىن تۇردە كەزدەسىپ تۇرۋى بولاتىن.
پايعامبارلىقتىڭ ءتورتىنشى جىلىنان باستاپ، ادامزاتتىڭ ارداقتىسى (س.ا.ۋ.) ەلدى جاڭا دىنگە جاريا تۇردە شاقىرا باستادى. مىنە، وسى كەزدە مەككە مۇشرىكتەرى يمان ەتىپ، جاڭا دىنگە كىرگەن ات توبەلىندەي از عانا مۇسىلمانداردى كەلەكە، مازاق ەتىپ، سان-الۋان قيىنشىلىقتارعا دۋشار ەتتى. وسى كەزەڭدەگى مۇسىلماندارعا تيەسىلى جيھاد - مۇشرىكتەردىڭ جان-شىداتپاس ازاپتارىنا سابىر ەتىپ، جاڭا ءدىندى ناسيحاتتاۋدى توقتاتپاۋ بولاتىن. ءاز ساحابالار مۇنى ەڭ كەرەمەت تۇردە اتقارا ءبىلدى.
مۇشرىكتەردىڭ جانتۇرشىگەرلىك ازابىنا دۋشار بولعان كەيبىر مۇسىلماندارعا پايعامبارىمىز (س.ا.ۋ.) ەفيوپيا ەلىنە كوشۋدى بۇيىردى. جاعفار جانە باسقا دا ونىمەن بىرگە بارعان بىرقاتار ارداقتى ساحابالار ەفيوپيا پاتشاسى ناجاشيعا جاڭا ءدىندى جەتكىزىپ، ونىڭ يمانعا كەلۋىنە سەبەپ بولدى. وسىلايشا بۇل كوش جاي عانا كوش ەمەس، جاعفار سىندى ءاز ساحابالاردىڭ ۇلەسىنە تيگەن سول كەزدەگى ءدىن جولىنداعى جيھادتىڭ ناعىز ءوزى بولاتىن.
مۇشرىكتەر مۇسىلمانداردى ازاپتاپتاۋدا جاڭا ءبىر ايلاعا كوشتى. مۇسىلمانداردى وزگە حالىقتان بولەكتەپ، ساۋدا-ساتتىق سەكىلدى جالپى ادامي بارلىق قاتىناستارىنا تىيىم سالىپ، ولاردى قوعامنان وقشاۋلاپ، ساياسي-ەكونوميكالىق بلوكادا جاريالادى. توز-توز بولىپ، اش-جالاڭاش كۇي كەشكەن مۇسىلماندار بۇل قيىن زاماندا دا سابىر ساقتاپ، جاڭا دىندەرىن تاستاماستان، وزدەرىنە جاسالعان زۇلىمدىقتارعا قارسى تاباندىلىق تانىتتى. وسىنداي قيىن كەزەڭدە حاديشا انامىز قولىنداعى بار مال-مۇلكىن مۇسىلماندارعا ءۇلستىرۋ ارقىلى وزىنە تيەسىلى جيھاد مىندەتىن اتقارا ءبىلدى. يسلامنان بۇرىن مەككەنىڭ ساناۋلى بايلارىنىڭ ساناتىنا جاتاتىن حاديشا انامىز بار بايلىعىن حاق جولىنا جۇمساعاندىقتان، ءوزى قايتىس بولعان كەزدە اقىرەتتىك كەبىنىنە ءبىر ورام ءبوز دە تابىلماعان ەدى.
سول قيىن كەزەڭدەردە ءابۋ باكىر ءوز ۇيىندە قۇران وقيتىن. بىراق قۇراندى ىشكى بولمەلەرىندە ەمەس، ەل جۇرەتىن جاققا قارايتىن سىرتقى بولمەدە وقيتىن. كوشەدەن ارى-بەرى وتكەن ادامدار ءابۋ باكىردىڭ تەبىرەنىپ وقىعان قۇرانىنان اسەرلەنە باستادى. ءابۋ باكىر ارقىلى قۇرانمەن تابىسقان كوپتەگەن ادامدار مۇسىلماندىقتى قابىلداپ جاتتى. مىنە، ءابۋ باكىر قيىن زاماندا ءوزىنىڭ ءبىر عانا قۇران وقۋىمەن دە جيھاد مىندەتىن اتقارا ءبىلدى.
كۇن ساناپ ازعىنداعان مۇشرىكتەردىڭ شەكتەن شىققان ازابىنا شىداي المايتىنداي جاعدايعا جەتكەن كەزدە عيباداتتارىن ەركىن اتقارۋدىڭ ۋايىمىمەن مۇسىلماندار مەككەدەگى تۋعان جەرلەرىن، بار دۇنيە-مۇلىك، تۋعان-تۋىستارىن تاستاپ ءمادينا قالاسىنا حيجرەت (كوشتى) ەتتى. مۇسىلماندار ءمادينادا ەكى جىلداي عۇمىر كەشتى. مەككە مۇشرىكتەرى ولاردىڭ مەككەدە قالعان بار مال-مۇلىكتەرىن تالان-تاراجعا سالىپ، ورتەيتىنىن ورتەپ، قۇرتاتىنىن قۇرتتى. قالعان دۇنيەلەرىن ۇلكەن كەرۋەندەرمەن شامعا، سيرياعا ساتۋعا جىبەردى. مۇسىلماندار بۇلاردىڭ بارىنەن حاباردار ەدى. ەندى ولار ءمادينا قالاسىنىڭ ماڭايىنان ءوتىپ بارا جاتقان مۇشرىكتەردىڭ كەرۋەنىنەن وزدەرىنىڭ مال-مۇلىكتەرىن قايتارىپ الۋدى نيەت ەتتى. الايدا، مەككەدەگى مۇشرىكتەر بۇدان حاباردار بولىپ، مۇسىلماندارعا قارسى ۇلكەن اسكەر جىبەردى. مۇسىلمانداردىڭ نيەتتەرى سوعىس ەمەس، وزدەرىنىڭ تالان-تاراجعا تۇسكەن دۇنيەلەرىن قايتارىپ الۋ بولاتىن. بىراق مۇشرىكتەر سوعىستى قالادى. مىنە، اللا تاعالا وسىدان كەيىن عانا مۇسىلدانداردىڭ رۋحىن كوتەرىپ، السىزدەرگە، قورعانسىزدارعا قورعان بولۋ ماقساتىندا، كۇن ساناپ قيانات جاساۋدا شەكتەن شىققان كاپىرلەردىڭ شاماسىن كوزدەرىنە كورسەتۋ ءۇشىن سوعىسقا العاشقى رەت مىنا ايات ارقىلى رۇقسات بەردى. «وزدەرىنە قارسى سوعىس اشىلعان مۇسىلماندارعا (مۇشرىكتەرمەن) سوعىسۋعا رۇقسات بەرىلدى. ويتكەنى، ولار زۇلىمدىققا ۇشىراپ، ءجابىر كوردى. البەتتە، اللا تاعالا ولارعا جاردەم بەرۋگە تولىق كۇشى جەتەدى. ولار ەشبىر سەبەپسىز تەك «راببىمىز - اللا» دەگەندەرى ءۇشىن وتاندارىنان قۋدالاندى...»[2]
ياعني، وزدەرىنە ەشبىر سەبەپسىز زۇلىمدىق جاساپ، سان-الۋان قيىنشىلىقتارعا دۋشار ەتىپ، ەلىنەن-جەرىنەن كەتۋگە ماجبۇرلەپ، مال-مۇلىكتەرىن تالان-تاراجعا سالعان ادامدارعا قارسى سوعىسۋعا تەك ون بەس جىلدان كەيىن عانا رۇقسات ەتىلدى.
يسلامدا نەگىزگى ۇستانىم - بەيبىتشىلىك. بۇل تۋرالى اللا تاعالا بىلاي دەيدى: «ەگەر ولار سەندەردەن اۋلاق تۇرسا ءارى سەندەرمەن سوعىسپاسا، ءتىپتى سەندەرمەن بەيبىت تۇرۋدى ۇسىنسا، وندا اللا تاعالا سەندەردىڭ ولارعا شابۋىل جاساۋلارىڭا ەشقانداي جول بەرمەدى».[3]
اللا تاعالا وزگە ءدىن وكىلدەرىمەن بەيبىت عۇمىر كەشۋدى بىلاي قويعاندا، مۇسىلمانداردىڭ ولارعا جاقسىلىق ءارى ادىلدىك تانىتۋلارىنا قارسى ەمەستىگىن بىلدىرگەن.
«ءدىن تۋراسىندا سەندەرمەن سوعىسپاعان ءارى سەندەردى ءوز وتاندارىڭنان قۋىپ شىعارماعان ادامدارعا جاقسىلىق جاساۋلارىڭا جانە ولارعا ادىلەتتى بولۋلارىڭا اللا تاعالا قارسى ەمەس. ويتكەنى، اللا تاعالا ادىلەتتىلىك جاساعانداردى جاقسى كورەدى».[4]
سوعىس - ديپلوماتيالىق جولدار تۇگەلدەي ىسكە اسپاعان جاعدايلاردا عانا امالسىزدىقتان تۋاتىن اقىرعى شارا. ال بەيبىتشىلىككە، كەلىسىمگە قايتادان مۇمكىنشىلىك تۋعان جەردە سوعىسقا جول جوق. ياعني، قارسى جاق سوعىستى توقتاتىپ، كەلىسسوز سۇراسا، مۇسىلماندار دا سوعىستى توقتاتىپ، كەلىسسوزگە جۇگىنۋلەرى ابزال. «ەگەر ولار كەلىسوزگە، بەيبىتشىلىككە (نيەت بىلدىرسە) جاقىنداسا، سەن دە جاقىندا»[5]
جاي كەزدى بىلاي قويعاندا، سوعىس جاعدايىندا دا يسلام وزبىرلىق ارەكەتتەرگە جول بەرمەيدى. ايتالىق، سوعىستا ايەلدەردى، جاس بالالاردى، سوعىسقا قاتىسپاعان قارت كىسىلەر مەن ەشكىممەن شارۋاسى جوق موناحتاردى ولتىرۋگە قاتاڭ تىيىم سالدى. ءوسىپ تۇرعان اعاشتار مەن ەگىن القاپتارىن ورتەۋگە، تۇيە، سيىر سياقتى مالداردى ولتىرۋگە، ءار ءتۇرلى وزگە ءدىننىڭ عيباداتحانالارىن قيراتۋعا جول بەرمەدى. دۇشپان اسكەرلەرىنىڭ ءولى دەنەلەرىن تىلگىلەپ، كوزدەرىن ويىپ، مۇرىندارىن كەسۋگە دە قاتاڭ تىيىم سالدى. پايعامبارىمىز سوعىسقا كەتىپ بارا جاتقان قولباسشىلارىنا مىنانداي ەسكەرتۋلەر جاسادى: «اللانىڭ اتىمەن جولعا شىعىڭدار. اللا جولىندا كۇرەسىڭدەر. سوعىساتىن ادامدارىڭمەن ارالارىڭدا كەلىسىمدەر بار بولسا، ونى قاداعالاڭدار. شەكتەن شىقپاڭدار، سوعىس كەزىندە ولتىرگەن ادامدارعا «مۇسلە» ء(ولى دەنەلەرىن تىلگىلەپ، كوزدەرىن ويىپ، مۇرىندارىن كەسپەڭدەر) جاساماڭدار. بالالاردى، ايەلدەردى، قارت كىسىلەردى، عيباداتحانالارداعى ادامداردى ولتىرمەڭدەر»[6]
پايعامبارىمىز (س.ا.ۋ.) ءتىپتى وزىنە قارسى سوعىسىپ جاتقانداردى قارعىستاۋى بىلاي تۇرسىن، ولارعا «اللا تاعالام، ولار سەنىڭ قۇلدارىڭ، ءبىز دە سەنىڭ قۇلدارىڭبىز...»، «اللا تاعالام، ولار بىلمەيدى، سەن ولاردى كەشىرە گور!» دەگەن سياقتى يگى تىلەكتە بولعان. پايعامبارىمىزدىڭ ءومىر بايانىنىڭ اتاقتى جازۋشىسى قادي مۇحاممەد سۇلەيمەن ءال-مانسۇردىڭ «سيراتۋ راحماتان ليل-الامين» اتتى كىتابىنداعى كەلتىرگەن ساناق بويىنشا ھيجري جىل ساناۋىمەن ءىى-ءىح جىلدار ارالىعىندا بولعان بارلىق سوعىستاردا دۇشپان ءارى مۇسىلمان قاتارىنان بار بولعانى 1018 كىسىنىڭ عانا كوز جۇمعانى توڭىرەگىندەگى مالىمەتتەردى ەسكەرەر بولساق، سوعىس دەپ ءاي-ءشاي جوق قىرا بەرۋدىڭ دە دۇرىس ەمەس ەكەندىگىن اڭعارامىز. ال 1914-1918 جىلى بولعان ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا 21 ميلليون ادام جارالانىپ، ولاردىڭ 7 ميلليونى ومىرمەن قوش ايتىسقانى بەلگىلى.[7]
جوعارىدا دا ايتىلعانداي، سوعىس - تۇيتكىلدى ماسەلەنى بەيبىت شەشۋ جولى تۇگەلدەي تاۋسىلعان كەزدە بارىلاتىن سوڭعى جول. رۇقسات ەتىلگەن بۇل سوعىستىڭ ءوزىن جەكەلەگەن ادامدار، ياكي بەلگىلى ءبىر توپ بۇيرىق بەرىپ باستاتا المايدى. سوعىسقا قاتىسىپ-قاتىسپاۋدى شەشەتىن، «جيھاد!» دەپ اتتان سالاتىن، «سوعىسىڭدار!» دەپ بۇيرىق بەرەتىن تەك قانا مەملەكەت بولۋى ءتيىس. ايتپەسە، كەز-كەلگەن سوعىسقۇمار ادامنىڭ اشقان سوعىسى جيھادقا جاتپايدى.
الەمدە بولىپ جاتقان تەررورلىق ارەكەتتەر مەن يسلامنىڭ ەشقانداي بايلانىسى جوق. يسلام ءسوزى «بەيبىتشىلىك، اماندىقەسەندىك» دەگەن ماعىناعا سايادى. يسلام ءدىنى - جەر بەتىندە بەيبىتشىلىك پەن تىنىشتىقتى ورناتۋ ءۇشىن جىبەرىلگەن قۇدايلىق سوڭعى ءدىن. مىنە، سوندىقتان ءار مۇسىلمان، ءتىپتى، سالەم بەرگەننىڭ وزىندە قالجاعداي سۇراپ ەمەس، «بەيبىتشىلىك پەن تىنىشتىقتى تىلەيدى. مۇسىلمانداردىڭ سالەمدەسۋدە ايتاتىن «ءاسسالامۋ الەيكۋم» ءسوزى «سەندەرگە اللانىڭ بەيبىتشىلىگى مەن ەسەندىگى، تىنىشتىعى بولسىن!» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. «يسلام»، «ءسالام»، «مۇسىلمان» سوزدەرىنىڭ بارلىعىنىڭ ءتۇبىرى ءبىر. ياعني، بەيبىتشىلىك پەن تىنىشتىقتىڭ ماعىناسىن قامتيتىن سوزدەر. يسلام بەيبىتشىلىكتى ۋاعىزدايتىن ءدىن بولسا، مۇسىلمان بالاسى سول بەيبىتشىلىكتى ءوزىنىڭ وتىرىپ-تۇرۋىندا، سالەمى مەن سويلەۋىندە، وزگەلەرمەن قارىمقاتىناسىندا، قىسقاسى، ءاربىر ءىسارەكەتىندە ءىس جۇزىندە كورسەتۋشى تۇلعا بولماق.
«بەيكۇنا ءبىر ادامدى ءولتىرۋ - كۇللى ادامزاتتى ولتىرۋمەن تەڭ»[8] بۇل ەرەجە قاسيەتتى قۇراندا ايتىلعان. ولاي بولسا، قانشاما بەيكۇنا ادامنىڭ، پەرىشتەدەي ءبۇلدىرشىن سابيلەردىڭ جانىن قيعان لاڭكەستىك ارەكەتتەر يسلامعا، قۇرانعا، مۇسىلمانشىلىققا جاتا ما؟ ءتىپتى، ادام ءولتىرۋ بىلاي تۇرسىن، مالدى قورقىتۋدىڭ ءوزى يسلامعا تەرىس. سويىلاتىن مالدىڭ كوزىنشە پىشاعىن قايراعان ساحاباسىنا اللانىڭ سوڭعى ەلشىسى مۇحاممەد (س.ا.ۋ.) قاتتى كەيىپ: «سەن مالدى نەشە رەت ولتىرمەكسىڭ؟ پىشاعىڭدى مالدى جاتقىزباس بۇرىن قايرامادىڭ با؟»[9] دەپ ەسكەرتۋ جاساسا، باسقا ءبىر حاديسىندە: «قارۋدى قالجىڭداپ بولسا دا وزگەگە كەزەنبە!» دەپ، ادامدى ءولتىرۋ بىلاي تۇرسىن، وزگەنىڭ كوڭىلىنە از دا بولسا ۇرەي سالۋدىڭ ءوزى يسلامعا، شىنايى مۇسىلمانعا جات ارەكەت ەكەنىن تۇسىندىرگەن.
بەلىنە ءتۇرلى جارىلعىش زاتتاردى بايلاپ، وزگەلەردىڭ جانىن قيۋ ءۇشىن وزىنە دە قول جۇمساعان جانكەشتىلەر وزدەرىن «شەيىتپىز» دەپ ەسەپتەيدى. شەيىتتىك مارتەبە بەيكۇنا جانداردى ولتىرۋمەن كەلەتىن وڭاي نارسە ەمەس.
ءوز-ءوزىڭدى ءولتىرۋ - يسلامدا ۇلكەن كۇنا. قۇراندا «وزدەرىڭە وزدەرىڭ قول جۇمساماڭدار!»[10] دەلىنگەن.
ءبىز ءدىنىمىزدى قاسيەتتى كىتاپ قۇراننان ءارى ونى ءتۇسىندىرۋشى سوڭعى پايعامبار مۇحاممەدتەن (س.ا.ۋ.) ۇيرەنەمىز. ال ەندى وسى مۇسىلمانشىلىق قاعيدالارىنىڭ قاينار كوزى سانالعان قۇران مەن پايعامبارىمىزدىڭ ومىرىندە وزىنە قول جۇمساپ، بەيكۇنا جانداردى قىرۋ بار ما؟ ءتىپتى، سوعىس جاعدايىندا دا سوعىسقا قاتىسپاعان ادامداردى ءولتىرۋ - دىنىمىزدە حارام سانالىپ جاتسا، جاي ۋاقىتتا كۇندە قۇبىلمالى ساياسي ويىندار ءۇشىن جۇزدەگەن بەيبىت جاتقان كۇناسىز جانداردىڭ جانىن قيۋدىڭ قانداي اۋىر كۇنا ەكەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى.
قوعامنىڭ پايداسى ءۇشىن بولسا دا يسلامدا قانداي دا ءبىر ادامنىڭ قۇقى اياق استى ەتىلمەيدى. جالعىز عانا ادامنىڭ قۇقى - جالپى قوعامنىڭ قۇقىنداي قىمبات.
يسلامدا ماقسات قانداي ۇلى، تازا بولسا، وعان اپاراتىن جولدار دا سونداي تازا، ۇلى بولۋى ءتيىس.
تەررورلىق ارەكەتتەر ارقىلى ەشبىر پروبلەما قازىرگە دەيىن شەشىلمەگەن ءارى بۇدان كەيىن دە شەشىلمەيدى.
بارلىق لاڭكەستىك ارەكەتتەر - يسلام ءۇشىن جاسالعان كۇرەس ەمەس، كەرىسىنشە، يسلامعا قارسى قيانات.
كەيىنگى كەزدە يسلام مەن تەرروريزمنىڭ بىرگە ايتىلۋى - تىرناق استىنان كىر ىزدەيتىن يسلام دۇشپاندارى ءۇشىن تاپتىرمايتىن ولجا بولدى. سوندىقتان قانداي قيىن جاعدايعا دۋشار بولسا دا يسلامنىڭ، مۇسىلمانشىلىقتىڭ اتىنا كىر كەلتىرەتىن لاڭكەستىك ارەكەتتەردەن مۇسىلماندار اۋلاق بولۋى كەرەك. سەبەبى، بەلگىلى ءبىر جاعدايلار، داعدارىستار مەن ساياسي ويىندار كۇندە وزگەرەدى. ال ءدىننىڭ ۇستانىم، ەرەجە-قاعديلارى ماڭگىلىك. وتپەلى جاعدايلارمەن ءدىننىڭ اتىنا كىر كەلتىرۋگە بولمايدى.
قازىرگى تاڭدا بولىپ جاتقان بارلىق جارىلىس، لاڭكەستىك ارەكەتتەردى يسلام دىنىنە جابۋ كەڭ ەتەك الدى. الايدا، سولاردىڭ بارلىعىن ىستەپ جاتقان مۇسىلماندار ما؟ بۇعان «ءيا» دەپ جاۋاپ بەرۋ، ارينە، قيىن. مۇسىلماندىقتى بەت-پەردە ەتىپ، لاڭكەستىك ارەكەتتەرگە بارىپ جاتقاندار كىمدەر؟ كەي جاعدايدا ولاردىڭ قاتارىندا سوعىستاردا اكە-شەشەسىنەن، تۋعان-تۋىستارىنان ايىرىلعان، نەمەسە باسقا دا رۋحاني كۇيزەلىستەرگە تۇسكەن ادامدار دا بولادى. ونداي ادامدار جارالانعان ىشكى ىزا-كەك پەن كۇيىكتىڭ سالدارىنان بارلىق ىسكە بارۋى مۇمكىن. مۇنداي ادامدار پسيحولوگيالىق تۇرعىدان العاندا ءدىننىڭ رۇقسات ەتپەگەن نارسەلەرىن دە جاساۋعا بەيىم تۇرادى. وزدەرىنىڭ ىستەرىنە شاريعاتتان ءالسىز بولسا دا نەگىز ىزدەي باستايدى. يا بولماسا وزگەلەردىڭ ويىنشىعىنا اينالىپ، شانتاج تۇزاعىنا ىلىككەن مۇسىلمانسىماق ادامدار. بۇعان قوسا، الدەبىر مۇسىلماننىڭ اتىن جامىلعان ۇيىمدار ساياسي ماقساتتارى ءۇشىن شالا ساۋاتتى كەيبىر دۇمبىلەزدەردى ارنايى دايىنداپ، قۇرانداعى كەيبىر اياتتاردىڭ باس-اياعىن قىرقىپ مونتاجداپ، ىستەيتىن ىستەرىن اق كورسەتىپ، لاڭكەستىك ارەكەتتەرگە ايتاقتاۋى دا مۇمكىن. ياعني، زومبيگە اينالعان ادامدار.
بۇگىندە كەيبىر ارنايى دارىلەردى ىشكەن ادامداردىڭ ولىمنەن دە قورىقپاي، ءوز جاندارىن قيىپ تا جىبەرەتىندىگى بەلگىلى بولدى. مىسالى، شريلانكا ارالىندا وسەتىن ءبىر ءشوپتىڭ جايىلۋى ءۇشىن دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى (WHO) 110 ميلليون قارجى ءبولدى. بۇل ءشوپتى جەگەن جاستاردا ولىمنەن قورقۋ سەزىمى جوعالىپ، وزدەرىنە وپ-وڭاي قول جۇمسايدى ەكەن. ءتىپتى «Lsd» اتتى ءدارىنى بەلگىلى ءبىر ادامعا ارنايى لاگەرلەردە كۇندە تاماعىنا قوسىپ بەرۋ ارقىلى ميىنداعى ويلارىن ءوشىرىپ، ورنىنا قالاعان پىكىرىڭدى قۇيعاننان كەيىن «ecstasy» سەكىلدى حيميكاتتار ارقىلى لاڭكەستىك ارەكەتتەردى ورىنداتۋعا بولادى ەكەن.[11] مۇنداي دارىلەر ارقىلى ولىمنەن قورقۋ دەگەن سەزىمى وشىرىلگەن، ءتىپتى ءولىمدى اڭسايتىن ماڭگۇرت ادامدار ارقىلى كەز-كەلگەن لاڭكەستىك ارەكەتتەردى جۇزەگە اسىرۋعا بولادى.
وسىنداي جولداردىڭ ءتۇرلى-تۇرلىسىمەن جاسالىپ جاتقان لاڭكەستىك ارەكەتتەردى يسلام دىنىنە جاۋىپ، ونى «تەرروريستتىك ءدىن» ەتىپ كورسەتۋ - وعان جاسالعان تاريحتا بۇرىن-سوڭدى بولماعان اۋىر قيانات. تەرروريزمنىڭ ءدىنى، ۇلتى بولمايدى. جاپونيانىڭ توكيو قالاسىنداعى مەترودا بىرقاتار ادامنىڭ ولىمىنە سەبەپ بولعان «اۋم سەنريكە» سەكتاسىنىڭ جاساعان لاڭكەستىك ارەكەتىن ەشكىم «بۋددا تەرروريزمى» دەگەن جوق قوي. 2000-2004 جىلدار ارالىعىندا بولعان يسپانيانىڭ مادريد قالاسىندا ورىن العان بىرنەشە لاڭكەستىك ارەكەتتەردى «حريستيان تەرروريزمى» دەپ ءتىرى جان ايىپتاعان جوق. ەندەشە، مۇسىلماننىڭ اتىن جامىلعان كەيبىر لاڭشىل ادامداردىڭ جاساعان تەررورلىق ارەكەتتەرىن بەيبىتشىلىكتى ۋاعىزدايتىن يسلام دىنىنە جابۋدىڭ ەشقانداي نەگىزى جوق. بۇل تەك كۇن ساناپ كوركەيىپ، ءوسىپ كەلە جاتقان دىنىمىزگە جانى قاس دۇشپانداردىڭ جاپقان جالاسى مەن جاققان كۇيەسى عانا.
قۇرانداعى: «ولاردى (مۇشرىكتەردى) قايدا كورسەڭدەر سول جەردە ولتىرىڭدەر»[12] اياتىن لاڭكەستەر ءوز ىستەرىنە اقتاۋ رەتىندە قولدانا المايدى. سەبەبى، بۇل ايات سوعىستىڭ قىزىپ تۇرعان كەزىندە قولىنا قارۋ الىپ مۇسىلمانداردى ءولتىرۋ نيەتىمەن سوعىس مايدانىنا شىققان دۇشپان اسكەرىن «سەندەر دە ولتىرىڭدەر» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. ايتپەسە، بەيبىت جاتقان كەز-كەلگەن وزگە دىندەگىلەردى «قايدا كورسەڭدەر، سول جەردە ولتىرىڭدەر!» دەگەن ماعىنانى بىلدىرمەيدى. يسلامدا مۇسىلمان ولكەسىندە تۇراتىن وزگە ءدىن وكىلدەرىن ءولتىرۋ بىلاي تۇرسىن، ولارعا مۇسىلمان بولماعانىن جەلەۋ ەتىپ، تيتتەي دە بولسا ادىلەتسىزدىك جاساۋ دۇرىس ەمەس. پايعامبارىمىزدىڭ (س.ا.ۋ.) ءبىر حاديسىندە:
«كىم دە كىم ءبىر زيمميعا (مۇسىلمان ەلىندە تۇراتىن وزگە ءدىن وكىلدەرى) قيىنشىلىق كورسەتەتىن بولسا، مەن ول ادامنىڭ دۇشپانىمىن. ال مەن كىمنىڭ دۇشپانى بولسام، ونىمەن اقىرەت كۇنى جەكە ەسەپتەسەمىن» دەلىنگەن.
باسقا ءبىر حاديستە: «كىمدە كىم ءبىزدىڭ قاراماعىمىزداعى ءزيمميدى ولتىرسە، ءجانناتتىڭ ءيسىن دە تاتپايدى» دەپ، كەلىسىم بويىنشا مۇسىلمان ولكەسىندە تۇرىپ جاتقان باسقا ءدىن وكىلىن ولتىرگەن ادامنىڭ ءجانناتتان ماقۇرىم قالاتىندىعىن بىلدىرگەن. مىنە، ءدىنىمىزدىڭ وسى كەڭشىلىگىنىڭ ارقاسىندا عاسىرلار بويى مۇسىلمان ەلدەرىندە حريستياندار بەيبىت عۇمىر كەشۋدە. ولاردىڭ ءدىني راسىمدەرى مەن جەكە ىستەرىنە مۇسىلماندار ارالاسپاعان. ولارعا پىكىر، جانە سەنىم بوستاندىعى بەرىلگەن. قازىرگە دەيىن مىسىر، تۇركيا، سيريا سياقتى مۇسىلمان مەملەكەتتەرىندە شىركەۋلەردىڭ مەشىتتەرمەن قاتار تەرەزەلەرى تەڭ تۇر. بۇل يسلامنىڭ ءدىنىمىزدى قابىلداماعان وزگە ءدىن وكىلدەرىنە جاساعان تولەرانتتىق كوزقاراسىنىڭ ايقىن كورىنىسى. يسلامدا مۇسىلمانشىلىقتى قابىلداماعانى ءۇشىن ادام ءولتىرۋ دەگەن ۇعىم جوق. يسلامعا اركىم ءوز ەركىمەن سانالى تۇردە كىرۋى ءتيىس. اللا تاعالا قۇراندا بۇل تۋرالى «دىندە زورلىق جوق»[13] دەپ كەسىپ ايتادى. عاسىرلار بويى مۇسىلمانداردىڭ قۇراننىڭ وسى ءبىر ومىرشەڭ قاعيداسىنان اينىماعانىنا تاريح كۋا. بۇل اقيقاتتى باتىستىڭ ءوزى مويىندايتىندىعىنا ايعاق رەتىندە ؟ س. ارنولدتىڭ مىنا سوزدەرىن كەلتىرەيىك: «مۇسىلمانداردىڭ حريستيانداردى جەڭگەننەن كەيىنگى جاساعان تولەرانتتىق قارىم-قاتىناستارى اۋىز تولتىرىپ ايتۋعا تۇرارلىق جايت. ولاردىڭ بۇل قارىم-قاتىناستارى كەيىنگى ۇرپاقتاردا دا جالعاسىن تاپتى. شىندىعىن ايتار بولساق، حريستيان تايپالارى كەيىننەن يسلامعا كىرگەن ۋاقىتتا وزدەرىنىڭ دەربەس ەرىك-قالاۋلارىمەن كىرگەن ەدى. بۇگىنگە دەيىن مۇسىلمانداردىڭ اراسىندا حريستيانداردىڭ عۇمىر كەشۋى - ولاردىڭ وسى تولەرانتتىق ارەكەتتەرىنىڭ ايقىن كورىنىسى». مىسىرداعى مۇسىلمانداردىڭ جەڭىسىنە كۋا بولعان نيكوۋ ەپيسكوپى دجون (694 جىلدا ءومىر سۇرگەن) مۇسىلمانداردىڭ سول كەزدەگى قولباسشىسى امر يبن استىڭ وزگە ءدىن وكىلدەرىنە كورسەتكەن قۇرمەتىن بىلاي دەپ تىلگە تيەك ەتەدى: «ول شىركەۋلەردەن ەش نارسە المادى. تالان-تاراجعا سالمادى. ءتىپتى، شىركەۋلەردىڭ مۇلكىنە قول تيگىزبەدى دە» [14] .
مىنە، وسى سياقتى تاريحي دالەلدەر كەيبىرەۋلەردىڭ ايتقانىنداي يسلامنىڭ جەر جۇزىنە قىلىشتىڭ جۇزىمەن ەمەس، ايداي انىق اقيقاتتارى مەن ونى ۇستانۋشى مۇسىلمانداردىڭ ادامگەرشىلىگى مەن تولەرانتتىق ۇستانىمدارىنىڭ ارقاسىندا جايىلعاندىعىن بىلدىرسە كەرەك.
مۇسىلماندار عاسىرلار بويى قول استىنداعى وزگە ءدىن وكىلدەرىن الالاماستان ولارعا جاقسىلىق جاساپ، قوشەمەت كورسەتكەنى سونشالىق، ريم يمپەراتورلىعى سيريانى قايتادان قايتارىپ الۋعا قالىڭ اسكەر جيناپ كەلە جاتقاندا، سول جەردەگى حريستياندار شىركەۋلەرگە جينالىپ، مۇسىلماندار ءۇشىن قول جايىپ تىلەك تىلەپ، ءمىناجات ەتكەن. ەگەر مۇسىلماندار قول استىنداعى وزگە ءدىن وكىلدەرىنە قىساستىق جاساپ، يسلامعا كىرۋلەرى ءۇشىن كۇشتەگەندە، ولار جالىنا-جالبارىنا وسىلاي مۇسىلمانداردىڭ تىلەۋىن تىلەر مە ەدى؟[15]
قازىرگى تاڭداعى ەڭ ۇلكەن جيھاد - ساۋاتسىزدىقپەن كۇرەس. مۇسىلمانداردىڭ سوڭعى عاسىرلاردا ارتتا قالۋلارىنىڭ، كوپتەگەن ساياسي ويىنداردىڭ قۇربانىنا اينالۋلارىنىڭ، ەكونوميكالىق كۇيزەلىسكە ۇشىراۋىنىڭ بىردەن-ءبىر سەبەبى - ساۋاتسىزدىق، كەدەيلىك پەن ىشكى الۋىزدىق. ءبىلىم مەن ءدىن - ءبىر-ءبىرىن تولىقتىراتىن ەگىز ۇعىم. ءدىنسىز عىلىم اقساقتىق بولسا، عىلىمسىز ءدىن سوقىرلىققا تەڭ. سوندىقتان مۇسىلماندار ءۇشىن ەڭ قاتەرلى دۇشپان - ساۋاتسىزدىق، ءبىلىم دەڭگەيىنىڭ تومەندىگى، بىلىكتىلىكتىڭ ازدىعى، جاڭا تەحنولوگيانى ويلاپ تابۋدى بىلاي قويعاننىڭ وزىندە وزگەلەردىڭ تەحنولوگياسىن دا ساۋاتتى قولدانا الماۋلارى. وسىنىڭ ءبارى - مۇسىلمانداردىڭ دامىماي ارتتا قالۋلارىنىڭ نەگىزگى سەبەپتەرى. ەندەشە، بۇگىنگى تاڭداعى جيھاد قىلىشتان گورى قالامعا، سويىلدان گورى عىلىمعا سۇيەنبەك.
پايعامبارىمىزدىڭ (س.ا.ۋ.) ءبىر حاديسىندە: «ماقشار كۇنى سوعىستا اعىزىلعان شەيىت قانى مەن عىلىمعا جۇمسالعان عالىمداردىڭ سياسى تارازىعا تارتىلعان ساتتە عالىمداردىڭ سياسى باسىم تۇسەدى» دەلىنەدى.
قازىرگى ءومىر تالابىنا ساي وزىق قۇرالدارمەن جابدىقتالعان ءبىلىم وردالارىن اشىپ، ول جەردە ساۋاتتى ءبىلىم بەرۋ، ۇلكەن زەرتحانالار قۇرىپ، عىلىمي جاڭالىقتار اشۋ، قىسقاسى، جۇرەكتەرى ءدىني تاعلىممەن، ۇلتتىق قۇندىلىقتارمەن تاربيەلەنگەن، رۋحاني بىلىممەن نارلەنگەن ال اقىل-ويلارى قازىرگى وزىق عىلىممەن سۋسىنداعان ەڭسەسى بيىك ۇرپاق جەتىلدىرۋ - مىنە، قازىرگى مۇسىلمانداردىڭ كەزەك كۇتتىرمەي ىسكە اسىراتىن ەڭ ۇلكەن جيھادى بولماق. بۇل جولدا قولىمىزداعى بار مۇمكىنشىلىگىمىزدى سارپ ەتۋىمىز ءلازىم. باي بايلىعىن، مۇعالىم ءبىلىمىن، تاربيەشى ءتالىم-تاربيەسىن بەرسە، لاۋازىمدى ورىندىقتا وتىرعان كىسىلەر دە قولدارىنان كەلگەن بارلىق قولداۋلارىن كورسەتسە، قىسقاسى، ەل بولىپ اركىم ءوز ۇلەسىنە تيگەن مىندەتىن، مۇمكىنشىلىگىن اللا ريزاشىلىعى ءۇشىن اتقارسا، مىنە، سوندا عانا مۇسىلماندار ءوز پروبلەمالارىن ساۋاتتى شەشە الادى. الدەبىرەۋلەردىڭ ساياسي ويىنشىعى بولۋدان، پىكىر بوداندىعىنان، ەكونوميكالىق تاۋەلدىلىكتەن قۇتىلادى. سوندا عانا مۇسىلمان الەمى كۇشەيىپ، الەمدەگى بارلىق وزبىرلىق ارەكەتتەر مەن ادىلەتسىزدىكتەرگە باتىل قارسى تۇرا الادى. سوندا عانا مۇسىلمان الەمى مەملەكەتتەر اراسىنداعى تەپە-تەڭدىكتىڭ ساقتالۋىنا، الەمدە بەيبىتشىلىكتىڭ ورنىعۋىنا تاريحتاعى ورنى تولماس ءوز ۇلەستەرىن تاعى دا قوسا الادى.
«اباي-اقپارات»
* قازىرگى تاڭدا كەڭ ەتەك العان بولماشى سەبەپتەرمەن اجىراسۋ، تاستاندى بالا، جەمقورلىق، يماننان بەيحابار عۇمىر كەشۋ سياقتى كەلەڭسىزدىكتەردى تۇزەتۋ ءۇشىن جاسالعان ءاربىر ساليقالى ءىس، قاجىرلى كۇرەس جيھادقا جاتادى.
[1] بۋحاري، كيتابۋن-نافاقات. جانە قاراڭىز ءابۋ زاكاريا مۋحيددين ياحيا ءانناۋاۋي، ۋزھاتۋلمۋتتاقين، 1توم، 227بەت. ءمۋاسسيساتۋرريسالا، بايرۋت 1991ج.
[2] حاجج سۇرەسى، 39-40 ايات.
[3] نيسا سۇرەسى، 90-ايات.
[4] مۋمتاحينا سۇرەسى، 7-ايات.
[5] ءانفال سۇرەسى، 61-ايات.
[6] احمەد يبن ءحانبال، ءمۋسناد، 1/300. ءابۋ ءداۋىد، جيحاد، 82.
[7] يدريس شەنگۋل. كۋران كايناكلى ھوشگورى ۆە ھۋرريەت. يەني ۋميت جۋرنالى، 24-بەت. №47, 2000 ج. ستامبۋل.
[8] مايدا سۇرەسى، 32-ايات.
[9] ءال-مۋستادراك الاس-ساحيحاين ليل-حاكيم، 17-توم، 422-بەت.
[10] نيسا سۇرەسى، 29-ايات.
[11] قۇراستىرعان: ەرگۋن چاپان، يسلاما گورە تەرور ۆە ينتيحار سالدىرىلارى، 98, 103-بەتتەر. ستانبۋل. 2005 ج.
[12] باقارا سۇرەسى، 191-ايات.
[13] باقارا سۇرەسى، 256-ايات.
[14] يدريس شەنگۋل. كۋران كايناكلى ھوشگورى ۆە ھۋرريەت. يەني ۋميت جۋرنالى، 24-بەت، №47, ستامبۋل، 2000 [15] م، ءابدۋلفاتتاح شاھين، شۋپھەلەر ۆە چىكىش يوللارى، 3-توم، 101-بەت. عايە باسپاسى، ستانبۋل. 1990 ج.
